واقعیت این است که نمی‌توان بدون وجود زیرساخت‌ها و برنامه‌ریزی درست و تخصیص منابع بر چنین مصرف بالایی که گفته می‌شود بیش از ۲ برابر جهانی است، غلبه کرد. حتما باید یک تحول اساسی رخ دهد و برنامه‌های مربوط به بهینه‌سازی مصرف سوخت صنعت به‌طور جدی‌تر دنبال شود تا افزایش افسارگسیخته مصرف انرژی در کشور را تا حدودی مهار کند. بهینه‌سازی مصرف سوخت در بخش حمل‌و‌نقل به‌عنوان شریان اصلی اقتصاد باید دستورکار اصلی باشد تا از ابربحران افزایش مصرف سوخت، افزایش آلودگی و در ادامه کمبود انرژی عبور کنیم. صمت در این گزارش وضعیت بهینه‌سازی مصرف سوخت (بنزین و گازوئیل) و گام‌هایی که تاکنون در این زمینه برداشته شده را از کارشناسان این حوزه جویا شده که در ادامه می‌آید. با صمت همراه باشید.

چرا طرح «گواهی صرفه‌جویی انرژی» اجرایی نمی‌شود؟

سید امیر احمدی، دبیر انجمن مراکز اسقاط و بازیافت خودرو درباره مصرف بهینه سوخت به صمت گفت: متاسفانه در چند سال گذشته در زمینه بهینه‌سازی مصرف سوخت، هیچ تحرک جدی را ازسوی وزارت صمت و دیگر نهادهای متولی امر شاهد نبوده‌ایم. البته در حال حاضر برنامه‌هایی با موضوع بهینه‌سازی مصرف سوخت در دستور کار است و یکی از موضوعات مهمی که امسال ازسوی مجلس مطرح شد، میزان سوختی بود که به‌طور بهینه مصرف می‌شود. احمدی افزود: اینکه از خودکفایی در تامین بنزین به جایی رسیده‌ایم که به‌دنبال واردات آن هستیم، یک زنگ هشدار است و باید به‌دنبال راهکارهایی برای مقابله با این وضعیت باشیم. در این میان، یکی از راهکارهایی که تاثیر قابل‌توجهی بر میزان مصرف بنزین دارد، خروج خودروهای فرسوده از سیستم حمل‌ونقل و جایگزینی آنها با خودروهای نو است که علاوه برکاهش مصرف سوخت، کاهش آلودگی را هم به‌دنبال خواهد داشت. وی ادامه داد: یک سال‌ونیم پیش طرحی را تقدیم ریاست‌جمهوری کردیم که تاییدیه نهادهای گوناگونی مانند وزارت صمت، سازمان استاندارد، وزیر اقتصاد و... را هم دارد، اما متاسفانه پیگیری نشد و در دست معاون اول رئیس‌جمهوری مانده و برای انجمن این سوال مطرح است که چرا طرحی که وزارتخانه‌ها و نهادهای دولتی و حتی وزارت نفت آن را تایید کرده‌اند، اجرایی نمی‌شود. وی افزود: اسم طرح را «گواهی صرفه‌جویی انرژی» گذاشته بودیم و براساس آن، جایگزینی خودرو فرسوده برای مالک آن به‌صرفه بود. مالک خودرو فرسوده که توان مالی جایگزینی خودرو خود را ندارد، باید محرکی داشته باشد تا خودرو خود را با نرخ مناسب به فروش برساند. این طرح ناتمام ماند. البته در حال‌حاضر باتوجه به اینکه وزارت نفت و فرماندهی ناجا پای کار آمده‌اند، امیدواریم خودروهای فرسوده، این ارابه‌های مرگ، از سیستم حمل‌ونقل کشور خارج شوند. دبیر انجمن مراکز اسقاط و بازیافت خودرو در پاسخ به این پرسش که خودروهای فرسوده یکی از دلایل افزایش مصرف سوخت در کشور است. در این معضل به‌طور خاص از چه عوامل دیگری هم می‌توان نام برد، اظهار کرد: یکی از موضوعات اساسی دولت‌ها این است که متاسفانه تمام ظرفیت را به تولید بیشتر اختصاص می‌دهند، در حالی که باید توازن برقرار باشد و به فکر خروج خودرو هم باشند. واقعیت این است که کلانشهرهای ما گنجایش این همه خودرو را ندارند، چون تولید خودرو بسیار زیاد است و در مقابل خروج خودروهای فرسوده را نداریم. در سال ۱۳۹۳ حدود ۳۵۰ هزار خودرو از رده خارج شده که انقلابی در خروج خودروهای فرسوده بود، اما بعد از آن دیگر این اتفاق نیفتاده است. به‌نوعی می‌توان گفت دیدگاه دولت‌ها در این زمینه تغییر کرده و حدود ۸ سال است که به موضوع خروج خودروهای فرسوده پرداخته نشده است. ضمن اینکه خودروهایی که به‌تازگی تولید و به بازار عرضه می‌شوند نیز مصرف سوخت بالایی دارند. بنزین مصرفی ما هم که باید یورو ۶ باشد، یورو ۴ است که روی کارکرد موتور و آلودگی هوا تاثیر زیادی دارد و در این بخش نیز با استانداردهای جهانی فاصله داریم.

سیاست‌ها متفاوت است

احمدی در پاسخ به اینکه چرا در نهایت برنامه‌های مرتبط با بهینه‌سازی مصرف سوخت به نتیجه نمی‌رسند، اظهار کرد: قوانین و مصوبات زیادی داریم که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به بهینه‌سازی مصرف سوخت منتهی می‌شود. به‌عنوان نمونه، قوانین زیادی برای خروج خودروهای فرسوده، بهینه‌سازی مصرف سوخت، دادن وام به مالکان خودروهای فرسوده، نوسازی ناوگان حمل‌ونقل، واردات خودروهای هیبرید، کم‌مصرف و برقی و... داریم، اما در عمل اتفاقی نمی‌افتد. سیاست دولت‌ها متفاوت است که باعث شده برخی برنامه‌ها در دوره‌هایی دنبال نشود یا کم‌رنگ باشد و تحت‌تاثیر همین موضوع هم بهینه‌سازی مصرف سوخت به‌معنای واقعی محقق و برنامه‌های آن دنبال نمی‌شود. به‌عنوان نمونه در حال ‌حاضر یکی از موضوعات اصلی در کلانشهرها ایجاد کمربند سبز است. کوه‌ها را می‌تراشند تا بزرگراه‌ها زیاد شوند که این خود باعث تخریب محیط‌زیست می‌شود و بخش زیادی از منابع طبیعی ما به خطر می‌افتد، اما عملا باتوجه به ترافیک‌های شدیدی که داریم و تردد تعداد زیادی خودرو و... همچنان شاهد احداث کمربندهای سبز هستیم که دردی را هم دوا نمی‌کند. فقط بودجه کلانی را تخصیص می‌دهند تا موضوع ترافیک حل شود، اما در عمل اتفاق خاصی نمی‌افتد.

با ادامه روند فعلی ناترازی عمیق‌تر می‌شود

حسین آب‌نیکی، مدیرعامل و نایب رئیس هیات مدیره شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت درباره علل افزایش صعودی مصرف سوخت و اجرایی نشدن برنامه‌های بهینه‌سازی مصرف سوخت به صمت گفت: باوجود اینکه حرف‌های جدی درباره بهینه‌سازی مصرف سوخت زده می‌شود، در عمل توجهی که باید و میزان فعالیت لازم در راستای این موضوع را شاهد نیستیم و کاهش مصرف بنزین و گازوئیل بسیاربسیار کمتر از افزایش آن است. در سال‌هایی که دولت باید بر رفع ناترازی تولید و مصرف بنزین و گازوئیل تمرکز می‌کرد، عمدتا بر افزایش تولید متمرکز بوده، نه بهینه‌سازی. در زمینه بهینه‌سازی کار زیادی انجام نشده و این‌گونه است که هر سال، نه‌تنها مصرف سوخت کاهش پیدا نکرده که افزایش هم داشته، چراکه اهتمام لازم برای بهینه‌سازی وجود ندارد. به‌عنوان نمونه، در بحث بنزین آیا اولویت کشور در حوزه تولید خودرو، کاهش مصرف سوخت بنزین و رفتن به سمت خودروهای هیبرید و برقی است یا فقط هدف افزایش تعداد و تیراژ بوده؟ به بحث‌هایی که پیرامون خودرو در یک سال گذشته مطرح شده توجه کنید؛ آیا بیشتر این بحث‌ها درباره افزایش تولید و تیراژ، واردات و... است یا دغدغه‌ها و برنامه‌ها پیرامون کاهش مصرف سوخت؟ به‌وضوح مشخص است که بیشتر بحث‌های خودرو درباره تولید کمی خودرو و افزایش تیراژ است و میزان مصرف سوخت در اولویت‌های بسیار پایین‌تر قرار دارد؛ بنابراین هر قدر جلوتر می‌رویم، خودروهای بیشتری تولید می‌شود با میزان مصرف قبلی یا حتی ماشین‌های شاسی‌بلند و پرمصرف‌تر وارد ناوگان حمل‌ونقل کشور می‌شوند.

آب‌نیکی افزود: اسقاط خودروهای فرسوده و از دور خارج شدن این خودروها، راهکار دیگری است که برای بهینه‌سازی مصرف سوخت مطرح است. در حال حاضر روزبه‌روز وضعیت اسقاط خودروها بدتر می‌شود و اسقاط یک خودرو به ازای تولید هر ۴ خودرو هم به‌نوعی کمرنگ شده و کم‌کم قوانین و مقررات دیگری جایگزین آن می‌شود. به‌عنوان نمونه، خودروساز برای هر خودرو مبلغی پرداخت می‌کند و دیگر خودرو اسقاط نمی‌کند. در این رویکرد، از یک سو خودرو بیشتری تولید می‌شود و در چرخه حمل‌ونقل کشور قرار می‌گیرد و از سوی دیگر، خودروهای فرسوده کمتری از چرخه خارج می‌شوند که با این وصف روزبه‌روز تعداد بیشتری خودرو تردد می‌کنند و مصرف بنزین ما هم افزایش پیدا خواهد کرد. بهینه‌سازی، موضوع اصلی برای کاهش مصرف انرژی و ارتقای فناوری است، اما در اولویت نیست. تمرکز بر تولید بیشتر است و به این ترتیب شاهدیم که روزبه‌روز مصرف سوخت بیشتر و نابسامانی‌ها در این زمینه افزون‌تر می‌شود. به‌عنوان نمونه، در حوزه برق اولویت ما تولید برق است، نه اینکه نیروگاه‌ها، مصرف گازوئیل را کاهش دهند و بهینه کنند. چون ناترازی برق داریم، فشار روی وزارت نیرو زیاد می‌شود و در نهایت این وزارتخانه تلاش می‌کند تا جایی که امکان دارد، نیروگاه‌های بیشتری را به مدار بیاورد، اما توجهی به بهینه‌سازی مصرف سوخت در نیروگاه‌ها، صنایع فولاد، سیمان و.... نمی‌شود. چرا؟ چون اولویت تولید بیشتر است، نه بهینه‌سازی. در این رویکرد به‌طور خاص درباره دو فرآورده گازوئیل و بنزین هر قدر جلوتر می‌رویم، افزایش مصرف بیشتر و ناترازی عمیق‌تر می‌شود. چرا؟‌ چون سرعت افزایش مصرف از سرعت تولید، بیشتر است و بهینه‌سازی هم جزو اولویت‌ها نیست و به آن کمتر پرداخته می‌شود.

محدودیت منابع مالی

آب‌نیکی در پاسخ به این پرسش که چرا راهکارها و قوانین مربوط به بهینه‌سازی مصرف انرژی، اجرایی نمی‌شود، گفت: ما طرحی برای کاهش مصرف موتور خودروها و مصوبه‌ای برای جایگزینی خودروهای حمل‌ونقل درون‌شهری داریم که براساس آن تعداد قابل‌توجهی خودرو فرسوده باید اسقاط و جایگزین شوند یا اینکه برای حمل‌ونقل برون‌شهری در راستای بهینه‌سازی مصرف سوخت به‌دنبال گرفتن مصوبه هستیم؛ یعنی شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت تلاش خود را می‌کند، اما مسئله تامین منابع مطرح است. منابع مالی ما محدود است. عمده منابع مالی که در اختیار شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت قرار می‌گیرد ذیل تبصره ۱۴ قرار دارد که اولویت آن پرداخت یارانه و... است و در آنجا بهینه‌سازی مصرف اولویتی ندارد؛ بنابراین عملا منابع مالی لازم را برای پیگیری و اجرای طرح‌های بهینه‌سازی نداریم. در حال‌حاضر ۵۰ درصد ناوگان حمل‌ونقل ما فرسوده هستند که باید جایگزین شوند، اما نه ما منابعی داریم که مردم را تشویق و از آنها حمایت کنیم تا اقدام به جایگزینی خودروهای فرسوده خود کنند، نه بخش‌های دیگر چنین منابعی در اختیار دارند. وی در پایان تاکید کرد: مسابقه بین تولید و مصرف انرژی در کشور ما تمامی ندارد. میزان مصرف ما ۲.۵ برابر میانگین جهانی است و هر قدر هم جلوتر می‌رویم، مصرف انرژی در کشور افزایش پیدا می‌کند و تنها راهکار هم مصرف بهینه و بهینه‌سازی است. با افزایش تولید، قطعا نه منطقی است که منابع مالی و در واقع منابع ارزی که داریم را کاهش دهیم یا صرف واردات بنزین و گازوئیل کنیم و نه این نعمت خدادادی را که استخراج می‌کنیم بسوزانیم و هدر بدهیم. تنها سازکاری که در زمینه رفع ناترازی باید به آن توجه کنیم، بهینه‌سازی است که باید اولویت ملی شود. مادامی که بهینه‌سازی اولویت نخست کشور نشود و صرفا به‌دنبال افزایش تولید باشیم، چالش ناترازی را خواهیم داشت که آن هم آلودگی زیست‌محیطی و از بین رفتن منابع ملی است و منابعی که می‌توانیم صادر و به ارزش‌افزوده بالاتر تبدیل کنیم به‌راحتی می‌سوزد و هدر می‌رود.بنا بر این گزارش و شرایطی که کشورمان در بحث تولید و مصرف سوخت با آن مواجه است باید بهینه‌سازی مصرف سوخت را جدی گرفت. این موضوع سال‌هاست در قالب برنامه‌ها و استراتژی‌های گوناگون برای مصرف بهینه انرژی دنبال می‌شود، اما به‌دلیل قوانین دست‌وپاگیر و نبود یک نهاد تنظیم‌گر و ناظر قوی، طرح بهینه‌سازی در کشور ناقص باقی مانده است. حال در شرایطی که مصرف بنزین در کشور فقط در چندهفته‌ای که از سال 1402 گذشته، آمارهای عجیب‌وغریبی را ثبت کرده، انتظار می‌رود دولت به‌طور جدی به موضوع بهینه‌سازی مصرف سوخت ورود و کارهای عملیاتی را شروع کند تا در کوتاه‌مدت و میان‌مدت شاهد نتایج آن باشیم و در بلندمدت کشور از این بحران خارج شود.