عمق فاجعه بی‌آبی در ایران در سال‌های گذشته مسئولان را به سمت اجرای سیاست‌های عجیب‌وغریبی سوق داده؛ از انتقال آب و امید به بارورسازی ابرها گرفته تا حالا که برخی به وجود منابع آب رویایی و قابل‌استفاده در عمق هزاران متری زمین امید دارند. در این میان، بسیاری از کارشناسان هشدار می‌دهند که شاید رویای وجود منابع آب ژرف گسترده‌ در کشور برای حل بحران آب، واقعیت نداشته باشد.

استفاده از آب‌های ژرف، جایگاه حقوقی درستی ندارد

چندی پیش علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو، استفاده از آب ژرف را راهکاری برای حل مشکل آبی کشور اعلام کرد. به‌گفته وی باید منابع تامین آب را متنوع و علاوه بر تامین آب از دریا، از منابع آب ژرف نیز استفاده کنیم که در شرق ایران می‌توان در عمق ۲ تا ۳ هزار متری زمین از به آن رسید. تاکنون حفر دو چاه ژرف در کشور به آب رسیده، ای‌سی (EC) آب حدود ۱۲ هزار بوده که با تصفیه تا حدودی می‌توان از آن استفاده کرد. البته نرخ تمام‌شده آب نسبت به خطوط انتقال در برخی موارد، بسیار کمتر است.

به‌گفته وزیر نیرو، مطالعات و اکتشافات خوبی در این زمینه انجام شده و این طرح قرار است با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی به اجرا برسد و اکنون در مرحله مطالعه قرار دارد.

صحبت‌های وزیر نیرو، انتقادهایی را دربرداشت. داریوش مختاری، کارشناس مدیریت منابع آبی در این‌باره به ایسنا گفت: برای استفاده از آب‌های ژرف، جایگاه حقوقی درستی تعریف نشده است. همچنین قوانین موجود در حوزه آب، نیاز به بازنگری دارند و باید موردتوجه قرار بگیرند و اگر مباحثی از نظر حقوقی مشخص و شفاف نیست، لازم است معیارهای دقیقی برای آنها تعریف کنیم.

وی افزود: اگر قوانین حقوقی منابع را در نظر بگیریم، بهره‌برداری از آب‌های ژرف از نظر حقوق بین‌نسلی نیز مورد‌تایید نیست و با توجه به اینکه مدیریت خوبی در حوزه منابع آبی انجام‌نشده و ما یک بازنده بزرگ در حفظ منابع آبی هستیم و بهتر است به منابع آیندگان دست‌درازی نکنیم.

این کارشناس مدیریت منابع آبی اظهار کرد: اگر می‌توانستیم از آبخوان‌ها به‌خوبی مراقبت کنیم و یک الگوی پایدار محیط‌زیستی ارائه دهیم، منابع آبی وضع کنونی را نداشت؛ بنابراین با این توجیه که شرایط منابع آبی اسفناک است، نباید همه منابع آبی را از بین ببریم.

مختاری با بیان اینکه ما نمی‌خواهیم اشکالات حوزه مدیریت را بپذیریم و برای آن راه‌حل‌های مناسب پیدا کنیم، گفت: در شرایط فعلی در جایگاهی قرار داریم که باید در وضع موجود بازنگری کنیم.

وی اظهار کرد: توصیه اصلی این است که نباید به آب‌های ژرف ورود کنیم، می‌توانیم درباره این منبع آبی بیندیشیم و گفت‌وگو کنیم، اما نباید به این موضوع فکر کنیم که حل بحران آب کشور در استفاده از آب‌های ژرف است.

این کارشناس مدیریت منابع آبی با بیان اینکه ما هنوز نتوانسته‌ایم با فناوری پمپ به‌گونه‌ای مناسب رفتار کنیم و با آسیب‌های زیادی که پایین آمدن آبخوان‌ها ایجاد کرده و پیامدهای آن، مقابله کنیم، گفت: چه الزامی دارد که به جای اینکه انرژی و وقت‌مان را صرف آسیب‌شناسی این مسئله کنیم، به‌دنبال پدیدآوردن مشکلات دیگر باشیم.

شاید خبری از آب ژرف نباشد

کارشناسان در کشورهای گوناگون برای آب ژرف تعریف‌های گوناگونی ارائه داده‌اند که تفاوت‌های جزئی بین آنها وجود دارد؛ به آب‌هایی که در عمق حدود ۱۲۰۰ تا ۲۱۰۰ متری زمین وجود دارد، آب ژرف و به منابع آبی که در عمق بیشتر از این وجود دارد، آب فراژرف می‌گویند.

به نقل از خبر آنلاین، مهدی معلق، محقق مرکز علوم تحقیقات زمین آلمان (GFZ) می‌گوید: «به شکل کلی، آب ژرف جزو آب‌های زیرزمینی به‌شمار می‌رود، اما من به این نوع حرف‌ها با شک و تردید نگاه می‌کنم. در مقایسه با آب‌های زیرزمینی در اعماق کم و متوسط (بین صفر تا ۳۰۰ متر)، درباره آب‌های زیرزمینی ژرف در اعماق یک کیلومتر و بالاتر، نه‌تنها در ایران، بلکه در کل جهان مطالعات کمتری انجام‌شده و دانش زیادی از این مسئله وجود ندارد.»

ماجرای حفر چاه برای رسیدن به آب‌های ژرف به سال ۱۳۹۶ برمی‌گردد؛ زمانی که هیات دولت در مرداد آن سال، اعتبار ۲۵ میلیارد تومانی برای حفر نخستین چاه آب ژرف به صورت مطالعاتی را مصوب کرد. به نظر مسئولان وزارت نیروی وقت، نتایج این مطالعه چندان رضایت‌بخش نبود. داده‌های دریافتی نشان می‌دهد در این عمق، شوری آب بسیار بالا و کیفیت و حجم آن بسیار کم است و تشخیص قدمت این آب نیازمند قضاوت بین‌المللی است. همان زمان، استاندار سیستان‌وبلوچستان خبر داد که کار حفاری چاه تمام و دستگاه‌ها جمع‌آوری شده، که با انتقادهای زیادی از سوی طرفداران وجود منابع زیاد آب ژرف همراه شد.

معلق گفت: مطالعات انجام‌شده بسیار محدود هستند و در ایران هم جز یک چاه و یک فیلم، مدرک مستندی منتشر نشده است. برای مشخص شدن وضعیت آب‌های ژرف در کشور نیاز به یک شبکه مشاهداتی وسیع از چاه‌های عمیق داریم، که به کمک آنها بتوانیم ابتدا وسعت و سپس کیفیت آب‌های ژرف را برآورد کنیم. چنین شبکه‌ای اصلا در ایران وجود ندارد و من هم اصلا ندیده‌ام چنین مطالعاتی انجام‌شده باشد. به همین دلیل هم اجرای پروژه تامین آب از منبع ژرف در این مقطع‌ زمانی، هیچ توجیه علمی ندارد.

محقق مرکز علوم تحقیقات زمین آلمان افزود: ما نباید روی منابع آبی که در کشورمان هنوز تحقیقات جامعی درباره کیفیت و کمیت آنها انجام نشده، برنامه‌ریزی کنیم و به این خیال باشیم که با آنها می‌توانیم مشکلات آبی کشور را حل کنیم.همچنین مطالعات محدود انجام‌شده در جهان درباره آب‌های ژرف با واکنش‌های خوبی همراه نبوده است. در سال ۱۳۹۵ مطالعه‌ای از سوی پژوهشگران دانشگاه استنفورد در کالیفرنیا انجام شد که خبر از وجود منابع آب در عمق ۳۰۰ تا ۳هزار متری زمین می‌داد. این تحقیق با انتقادهای زیادی همراه شد و بسیاری با اشاره به شوری این آب‌ها، هزینه زیاد انتقال آن، از این طرح انتقاد کردند. محقق مرکز علوم تحقیقات زمین آلمان اظهار کرد: این مطالعات محدود هم نتایج خوبی درباره آب‌های ژرف نداشتند و به این نتیجه رسیده‌اند که حجم قابل‌توجه آب زیرزمینی که به‌طور مستقیم قابل‌استفاده است، در عمق صفر تا یک کیلومتر قرار دارد. آب‌هایی که در اعماق بین یک تا ۳ کیلومتری یافت می‌شوند، نیاز به نمک‌زدایی و پالایش‌های فراوان دارند و لزوما به‌طور مستقیم قابل‌استفاده نیستند. از سویی، جایگزینی منابع آب ژرف مصرف شده صدها تا هزاران سال زمان می‌برد. معلق گفت: ما باید این را در نظر داشته باشیم که در حال حاضر در بسیاری از دشت‌های کشور تقریبا به آب‌های نیمه‌عمیق و عمیق رسیده‌ایم. مثلا در برخی مناطق دشت رفسنجان که در گذشته مردم در عمق ۵۰ متری آب می‌کشیدند، باید از عمق ۳۰۰ تا ۴۰۰ متری آب برداشته شود. مطالعات معتبر انجام‌شده در دنیا نشان می‌دهند چاه‌های جدید و عمیق‌تر حفر شده لزوما در مناطق پر آب قرار ندارند و به همین جهت آنها خشک شده‌اند یا به‌زودی در معرض خشک شدن قرار می‌گیرند. شما این پدیده را در استان فارس، کرمان، مشهد و... به‌راحتی ملاحظه می‌کنید. با توجه به تجربیات ایران و دیگر کشورها مطمئن باشید که این نوع برنامه‌ها به‌جایی نمی‌رسند.

سخن پایانی

آن‌طور که آمار و ارقام نشان می‌دهد، مشکل بحران آب کشور و کمبود منابع آب، بیشتر به میزان مصرف آن بستگی دارد؛ براساس آمارهای اعلام‌شده از سوی سازمان محیط‌زیست در ایران ۱۱۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر، مصرف می‌شوند، در حالی‌که با معیارهای اعلام‌شده توسط سازمان ملل این عدد باید به ۴۰ درصد برسد. برخی از کارشناسان معتقدند علت وضعیت کنونی مدیریت نامناسب منابع آب است. ما با نگاه بی‌رحمانه مصرفی و سازه‌ای، منابع آب کشورمان را دچار تنش وحشتناک کرده‌ایم که نتیجه آن، شرایط اسفناک امروز است. بعید است تا زمانی که نگاه مصرفی و مدیریتی ما به این شکل باشد، وضعیت منابع آبی کشور بهتر شود.