ایران سومین تولیدکننده بزرگ گاز و چهارمین مصرف‌کننده بزرگ گاز در جهان است؛ به‌طوری‌که مصرف گاز طبیعی در ایران، حدودا معادل نصف کل مصرف گاز طبیعی در قاره اروپا است. گسترش روزافزون شبکه توزیع گاز طبیعی در کشور و همچنین توسعه صنایع مختلف، باعث رشد و توسعه اقتصادی و افزایش رفاه اجتماعی شده است؛ اما افزایش مصرف گاز طبیعی در کشور بدون افزایش ظرفیت تولید این فرآورده باارزش، معضلات بی‌شماری از قبیل تعطیلی کارخانه‌ها و صنایع مصرف‌کننده گاز در فصول اوج مصرف را به‌دنبال داشته است که تاثیر مستقیمی بر اقتصاد کشور دارد.ایران به‌لحاظ تولید گاز طبیعی با تولید ۲۵۶.۷ میلیارد مترمکعب که معادل ۶.۴ درصد کل تولید گاز طبیعی جهان در سال ۲۰۲۱ است، به‌عنوان سومین تولیدکننده بزرگ گاز جهان در این سال شناخته شده است. بر این اساس، امریکا با تولید ۹۳۴.۲ میلیارد مترمکعب و سهم ۲۳.۱ درصدی از کل تولید جهانی، بزرگ‌ترین تولیدکننده گاز طبیعی، روسیه با تولید ۷۰۱.۷ میلیارد مترمکعب و سهم ۱۷.۴ درصدی از تولید گاز جهان، دومین تولیدکننده گاز طبیعی و چین با تولید ۲۰۹.۲ میلیارد مترمکعب و سهم ۵.۲ درصدی از تولید گاز جهان، چهارمین تولیدکننده گاز طبیعی است. در این گزارش به بررسی چالش‌های ناشی از ناترازی گاز و ارائه راهکارهایی در این زمینه پرداخته است.

جزئیات مصرف گاز در ایران

ایران به‌لحاظ مصرف گاز طبیعی با مصرف ۲۴۱.۱ میلیارد مترمکعب که معادل ۶ درصد کل مصرف گاز طبیعی جهان در سال ۲۰۲۱ است، به‌عنوان چهارمین مصرف‌کننده بزرگ گاز جهان در این سال شناخته شده است. تنها 3 کشور امریکا با مصرف ۲۰.۵ درصد کل گاز مصرفی جهان، روسیه با ۱۱.۸ درصد و چین با ۹.۴ درصد، مصرف گاز بیشتری نسبت به ایران در سال ۲۰۲۱ داشته‌اند که وسعت و جمعیت هرکدام از آنها چند برابر ایران است. همچنین، مصرف گاز طبیعی در ایران، حدودا معادل نصف کل مصرف گاز طبیعی در قاره اروپا است.مصرف گاز در سال ۱۴۰۱ به حدود ۲۴۲ میلیارد مترمکعب رسیده که معادل مصرف روزانه ۶۶۳ میلیون مترمکعب بوده است. مصرف این سوخت در سال ۱۴۰۱ رشد ۱.۵درصدی معادل 3 میلیارد مترمکعب داشته است. بخش مهمی، معادل ۵۰ درصد از مصرف گاز مربوط به بخش خانگی و تجاری و بعد ۲۹ درصد مربوط نیروگاه‌ها است. صنایع نیز سهم ۲۰ درصدی از مصرف گاز در سال ۱۴۰۱ را به خود اختصاص داده‌اند. از مجموع مقدار گاز مصرف‌شده در کشور در سال ۱۴۰۱ حدود ۱۲۳ میلیارد مترمکعب مربوط به بخش خانگی و تجاری بوده و ۴۸ میلیارد مترمکعب میزان مصرف گاز صنایع بوده و ۷۱ میلیارد مترمکعب گاز به نیروگاه‌ها تخصیص یافته است. از طرف دیگر، براساس آمارهای جهانی سهم گاز طبیعی از سبد انرژی در ایران بیش از ۵۰ درصد است. در حالی که ایالات‌متحده که نخستین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان است و بیش از ۲۳ درصد از کل تولید گاز جهان را در اختیار دارد، تنها ۲۴ درصد از سبد انرژی آن را تشکیل داده است. این نسبت برای ترکیه و روسیه نیز به‌ترتیب ۲۴ و ۳۶ درصد است. باتوجه به این موضوع، توسعه هرچه بیشتر انرژی‌های تجدیدپذیر و متنوع‌سازی سبد انرژی مصرفی در ایران بیش از پیش ضرورت می‌یابد. برای مثال، در این گزارش نیز به نقش کلیدی گاز در تولید برق اشاره شده که براساس آن، امروزه بیش از ۸۰ درصد از تولید برق کشور وابسته به گاز است. در واقع، به غیر از نیروگاه‌های برقابی و تجدیدپذیر، سوخت سایر نیروگاه‌های تولیدکننده برق، ۸۰ درصد به گاز وابسته است و بیش از ۱۰۱ نیروگاه که از گاز طبیعی استفاده می‌کنند، برق تمامی صنایع را تامین می‌کنند. گاز در تامین سوخت صنایع نیز نقش کلیدی دارد؛ به‌طوری‌که در حال ‌حاضر بیش از ۹۰ درصد صنایع و نیروگاه‌ها وابسته به گاز هستند و بیش از ۳۰ هزار واحد صنعتی بزرگ و مهم کشور که ۹۰ درصد محصولات کشور را تولید می‌کنند، از گاز استفاده می‌کنند. نقش کلیدی گاز در تامین انرژی بخش خانگی نیز در آمارها مشخص است؛ به‌طوری‌که براساس آمار منتشرشده از سوی شرکت ملی گاز تا پایان شهریور سال ۱۴۰۲، ۲۷.۵ میلیون مشترک شهری و روستایی در کل کشور دارای انشعاب گاز بوده و ۵هزار و۷۰۰ روستا و ۴۳ شهر به شبکه گازرسانی متصل شده‌اند.

فشار گاز در اوج مصرف به حد مطلوب نمی‌رسد

علی جمشیدیان، کارشناس انرژی درباره ناترازی انرژی در 3‌ماه پایانی سال به صمت گفت: ایران با مشکلات جدی در بخش انرژی، به‌ویژه گاز طبیعی، روبه‌رو است. ایران دارای دومین ذخایر گازی جهان است و در برخی تخمین‌ها حتی نخستین رتبه را داراست. اما این موضوع قابل‌درک نیست که در یک کشور در حال توسعه، مشکل در تامین گاز، به‌عنوان مانعی برای رشد و توسه عمل کند.

وی در ادامه افزود: در فصول پرمصرف، عموما گاز صنایع یا قطع یا سهمیه‌بندی می‌شود و نیروگاه‌ها به سوخت مازوت روی می‌آورند. با این وجود، فشار گاز در ایران در اوج مصرف به حد مطلوب نمی‌رسد. دلیل اصلی این مشکل در سرمایه‌گذاری ناکافی است. بر کسی پوشیده نیست که در زمینه تولید و پالایش انرژی، به‌ویژه گاز، نیازمند سرمایه‌گذاری‌های بزرگ هستیم. اگر براساس وضعیت کنونی اقدام کنیم، عقب‌ماندگی در تامین این منبع انرژی اساسی همچنان ادامه خواهد داشت و احتمالا در سال‌های آینده، حتی مصرف خانگی در فصول پرمصرف با کاهش شدید فشار یا قطعی مواجه خواهد شد.

ظرفیت سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در بخش انرژی

این کارشناس بیان کرد: بهبود کارآمدی و ترویج صرفه‌جویی در مصرف گاز در فصول سرد برای مصارف خانگی، اگرچه یک استراتژی است که در دهه‌های اخیر توسط دولت‌ها مطرح شده است، اما آمارها نشان می‌دهد که این رویکرد کافی نیست و در صورتی که دولت نتواند تامین گاز مصرفی را برعهده بگیرد، ممکن است نارضایتی‌های عمومی را به‌شدت تشدید کند.

او با بیان اینکه یکی از ظرفیت‌های مهم که لازم است به‌جدیت برنامه‌ریزی شود، باید ظرفیت سرمایه‌گذاری بخش خصوصی باشد، به صمت گفت: بخش خصوصی در حال ‌حاضر قادر است با همکاری بخش دولتی در زمینه تولید گاز سرمایه‌گذاری کند. همچنین، ذخایر گازی کشور به‌گونه‌ای است که از نظر توجیه اقتصادی، جذابیت لازم را برای این موضوع ایجاد می‌کند.

این کارشناس انرژی خاطرنشان کرد: موانعی که تاکنون جلوی ورود جدی بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در این زمینه را می‌گیرد، قوانین قدیمی و پیچیده برای ورود به صنعت تولید گاز از یک‌سو و نبود اطمینان سرمایه‌گذاری در این بخش برای بخش خصوصی از سوی دیگر است. برای حل مشکل ناترازی در تولید گاز و همچنین تعیین افق صادرات در این حوزه، دولت باید فضا را برای ورود سرمایه‌گذاری خصوصی باز و آن را امن‌سازی کند، زیرا دولت منابع مالی لازم برای تسریع در سرمایه‌گذاری در بخش‌های کلیدی انرژی از جمله گاز را ندارد.

براساس اسناد بالادستی، به‌ویژه سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، دولت ملزم است فرصت حضور بخش خصوصی در این حوزه‌ها را فراهم کند. یکی از اصول مهم و تاکیدشده در سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، مردم‌سازی و بنیان‌گذاری دانش‌بنیان در فعالیت‌های اقتصادی، از جمله در زمینه نفت و گاز است. بنابراین، دولت باید سیاست‌های فعلی خود در استفاده از ظرفیت بخش خصوصی را با دیدگاه گسترده‌تری تغییر دهد و تجدیدنظر کند.

ضرورت تنوع بخشی به سبد حامل‌های انرژی

جمشیدیان بیان کرد: به‌همراه تغییر رویکرد در سرمایه‌گذاری برای افزایش تولید گاز، دولت باید برای تنوع بخشیدن به سبد حامل‌های انرژی مورداستفاده در بخش خانگی و به‌ویژه صنعتی، تلاش کند. در حال ‌حاضر، ۸۰ درصد صنایع ایران به گاز وابسته هستند و در فصول پرمصرف، این صنایع با تعطیلی موقت مواجه می‌شوند. همچنین، در فصول گرم، به‌دلیل کمبود برق، صنایع با محدودیت تولید روبه‌رو هستند و تولید برق نیز وابسته به گاز است.

وی در خاتمه گفت: افزایش ارزش‌افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز، توسعه تولید کالاهای با بازدهی بهینه و بالا و افزایش صادرات برق، محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی با تاکید بر بهره‌برداری بهینه از منابع، می‌تواند موجب افزایش توانمندی‌ها شود. باتوجه به تحریم‌های اقتصادی علیه ایران و تاکید بر سیاست‌های تولید، به‌نظر می‌رسد که بخش خصوصی دارای ظرفیت مهمی است که در این سال‌ها نادیده گرفته شده است. دولت باید از طریق روش‌های مختلف، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی را در بهبود وضعیت حامل‌های انرژی به‌ویژه گاز بهره‌برداری کند.

وابستگی اصلی ما در زمینه انرژی

محمدعلی خطیبی، کارشناس انرژی به صمت گفت: در فصل سرد سال، مصرف داخلی در کشور به‌طورمعمول افزایش می‌یابد و این مسئله جدیدی نیست. برای افزایش توان صادراتی، باید به مشکلات کمبود گاز در داخل کشور توجه کنیم؛ بنابراین، در فصل سرد تمرکز بر صادرات گاز به‌صورت‌کامل ممکن نیست. در این شرایط، باید یا میزان تولید را افزایش دهیم یا با همین میزان تولید صرفه‌جویی کنیم. باتوجه به صرفه‌جویی، می‌توانیم حجم صادرات را تاحدودی افزایش دهیم؛ اما اگر این دو مورد اجرا نشود، در زمینه صادرات با مشکلاتی روبه‌رو خواهیم شد.

وی در ادامه گفت: باید توجه داشت که در مصارف داخلی به گاز به‌طورقابل‌توجهی وابستگی داریم. وابستگی اصلی ما در زمینه انرژی، بحث گاز است. اگر می‌خواهیم از وابستگی به گاز خارج شویم، نیازمند زیرساخت‌های اساسی هستیم و باید زیرساخت‌های فعلی را بهبود بخشیم. با ایجاد زیرساخت‌های مناسب، می‌توانیم انرژی‌های متنوعی را به سبد مصرفی اضافه کنیم و وابستگی به گاز را کاهش دهیم. در این صورت، با گذر زمان، می‌توان انرژی‌های جایگزینی برای گاز معرفی کرد. همان‌طور که بیان شد، با افزایش تولید گاز در کشور، می‌توانیم حجم بیشتری را صادر کنیم و با کشورهای صادرکننده رقابت کنیم.

باید به الگوی مصرف توجه کنیم

در ادامه این کارشناس بیان کرد: بهتر است به الگوی مصرف توجه ویژه‌ای داشته باشیم، زیرا صرفه‌جویی امری بسیار حیاتی است. کشورهای صادرکننده گاز، الگوی مصرف و صرفه‌جویی را رعایت می‌کنند. اگر ما نیز در کشورمان به این مسئله توجه کنیم و جلوی مصرف بی‌رویه گاز را بگیریم، می‌توانیم حجم مازاد را به‌عنوان گاز صادراتی افزوده و در نتیجه میزان صادرات را افزایش دهیم.

خطیبی در پایان به صمت گفت: باید در نظر داشت که استفاده نامناسب و بی‌رویه از گاز در آینده‌ای نه‌چندان‌دور، زندگی ما را دشوار و پرزحمت خواهد کرد. فرض کنید فردا گاز تمام شده است و ما به‌شدت به این نوع انرژی وابسته هستیم. در این شرایط، چه اقدامی خواهیم کرد؟ اگر صرفه‌جویی در این زمینه انجام نشود، یک روز صبح بیدار می‌شویم و متوجه می‌شویم که گاز تمام شده است.

سخن پایانی

۳۷ درصد از متوسط سالانه گاز کشور در بخش خانگی و تجاری، ۳۳ درصد نیروگاهی و ۳۰ درصد باقیمانده در بخش صنایع و حمل‌ونقل مصرف می‌شود. از ۳۳ درصد گاز کشور که به مصرف بخش نیروگاهی می‌رسد، ۸۴ درصد برق کشور را تولید می‌کند و این به آن معناست که نه‌تنها گاز مهم‌ترین تامین‌کننده انرژی در ایران است، بلکه برای تولید برق هم وابستگی بسیار زیادی به آن وجود دارد و کمبود گاز می‌تواند منجر به کمبود برق شود. این شرایط دولت را ناگزیر کرده است تا برای قطع نشدن گاز بخش خانگی، گاز صنایع را سهمیه‌بندی کند و به‌همین‌دلیل صنایع ناگزیر به‌جای گاز، رو به مازوت‌سوزی آورده‌اند و در شرایطی که ایران رکوردهای آلودگی هوا را جابه‌جا می‌کند، تولید گاز نه‌تنها از مصرف عقب ‌مانده، بلکه برای نگهداشتن سطح فعلی تولید نیز به سرمایه قابل‌توجهی نیاز است.

هرچند وزارت نفت مدعی است، توانسته تاحدودی بخشی از سرمایه موردنیاز صنعت نفت را تامین کند، اما چالش‌های صنعت گاز ایران به تامین سرمایه محدود نمی‌شود و تکنولوژی لازم از جمله دانش حفاری در دسترس صنعت گاز ایران نیست.