توسعه صادرات به منزله افزایش تولید در واحدهای صنعتی و همچنین بهره‌گیری تولیدکنندگان از تمام ظرفیت نصب شده است. در موارد متعددی شاهدیم که صنایع به‌مراتب پایین‌تر از ظرفیت اسمی خود تولید می‌کنند، چراکه بازار فروش کافی در اختیار ندارند. درواقع بازار داخلی برای فروش آنها کافی نیست. درنتیجه برای نزدیک شدن میزان تولید به ظرفیت اسمی باید امکان حضور آسان محصولات صنایع گوناگون در بازار جهانی فراهم شود. بدون تردید این پایان کار نخواهد بود، چراکه اگر حضور در بازار بین‌المللی تسهیل شود، امکانی برای توسعه صنایع و ظرفیت‌سازی هرچه بیشتر نیز فراهم می‌شود. بدین‌ترتیب به سمت توسعه اقتصادی گام برخواهیم داشت. هرچند باید تاکید کرد چالش‌ها و موانع متعددی در مسیر صادرات کشور وجود دارد و رفع این محدودیت‌ها ضروری است.

فولادی که در داخل مصرف ندارد

چندی پیش انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، آمار مصرف ظاهری فولاد را در دوره ۶ ماهه نخست سال جاری منتشر کرد. براساس گزارش آماری انجمن فولاد در دوره ۶ ماهه نخست سال جاری، مصرف ظاهری فولاد میانی (بیلت، بلوم و اسلب) با ۲۴ درصد کاهش به ۹ میلیون و ۵۰۲ هزار تن رسید.

میزان مصرف ظاهری مقاطع تخت فولادی و مقاطع طویل فولادی در ۶ ماه نخست سال جاری و در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، ۱۶ درصد کمتر شده است. در این میان، مصرف ظاهری ورق گرم کاهش ۱۹ درصدی، مصرف ظاهری ورق سرد کاهش ۴ درصدی و مصرف ظاهری ورق پوشش‌دار افت ۲ درصدی را از آن خود کرده است.

در ادامه باید خاطرنشان کرد براساس آمار موردبررسی میزان مصرف ظاهری تیرآهن طی نیمه نخست سال جاری با کاهش ۱۰ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل به ۵۰۷ هزار تن رسیده است. مصرف ظاهری میلگرد هم با ۱۸ درصد افت ۳ میلیون و ۲۲۲ هزار تن برآورد شده است. مصرف ظاهری نبشی، ناودانی و سایر مقاطع طویل فولادی نیز با کاهش ۸ درصدی همراه بوده است. مصرف ظاهری آهن اسفنجی نیز در دوره مورد بررسی با افت ۸ درصدی همراه بوده به ۱۴ میلیون و ۱۱۴ هزار تن رسیده است. کاهش مصرف ظاهری فولاد در نیمه نخست سال جاری حکایت از بی‌رونقی فعالیت‌های عمرانی و پروژه‌های ساخت‌وساز در کشور دارد. به بیان دیگر، مصرف فولاد و محصولات فولادی در کشور هم‌پای ظرفیت‌های این صنعت توسعه نیافته‌اند. در چنین شرایطی، توسعه صادرات و فروش فولاد در بازار جهانی راهکاری اساسی برای تداوم تولید این صنعت به‌شمار می‌رود. در ادامه باید خاطرنشان کرد براساس سند چشم‌انداز توسعه کشور در افق ۱۴۰۴، تولید ۵۵ میلیون تن فولاد هدف‌گذاری شده است. با این وجود، این میزان تولید به مراتب بیش از نیاز کشور به مصرف این محصول برآورد می‌شود؛ درنتیجه انتظار می‌رود برای ارتقای جایگاه صادراتی فولاد ایران، تلاش و برنامه‌ریزی انجام شود.

الزاماتی برای تداوم تولید

رضا شهرستانی، عضو هیات مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران در گفت‌وگو با صمت و در ارزیابی عملکرد صنایع فولادی کشور در روند توسعه، ظرفیت‌سازی و همچنین ظرفیت‌‌های مصرف این محصولات گفت: صنعت فولاد در رده صنایعی است که تاکنون به‌خوبی و براساس برنامه‌های توسعه‌ای کشور پیشرفت کرده و ظرفیت‌سازی مناسبی در این صنعت انجام شده است. 

برای افق ۱۴۰۴ نیز تولید ۵۵ میلیون تن فولاد هدف‌گذاری و ظرفیت‌های قابل‌قبولی تاکنون احداث شده‌ است. تاجایی که باید اقرار کرد صنایع فولادی کشور در طول سال‌های اخیر توانسته‌اند در مسیر توسعه و ظرفیت‌سازی هرچه بیش‌تر پیش بروند. ظرفیت تولید فولاد خام کشور در حال حاضر افزون بر ۳۷ میلیون تن برآورد می‌شود، با این وجود، تولید این حجم از فولاد به الزاماتی نیاز دارد.

این فعال صنعت فولاد تاکید کرد: میزان تولید فولاد در کشور به مراتب کمتر از ظرفیت اسمی یاد شده است. این موضوع از دلایل مختلفی نشأت می‌گیرد که ازجمله مهم‌ترین آنها می‌توان به کمبود مواد اولیه اشاره کرد. البته در طول یک سال گذشته کمبود انرژی نیز به مانعی در مسیر توسعه فولادسازی و توان این صنعت بدل شده است.

شهرستانی در ادامه اظهارکرد: تولید در یک صنعت در کنار سایر صنایع معنا می‌یابد؛ بنابراین می‌توان اینطور ادعا کرد که رشد همگون زنجیره فولاد لازمه توسعه فولادسازی در کشور است. با این وجود، صنایع فولاد ما در موقعیت کنونی از کمبود مواد اولیه رنج می‌برند. این محدودیت از توسعه نیافتن حلقه‌های ابتدایی این زنجیره نشأت می‌گیرد. در واقع فعالیت‌های اکتشافی و استخراجی در حلقه‌های ابتدایی زنجیره فولاد همپای فولادسازی توسعه نیافته‌اند و این موضوع در آینده چالش‌زا خواهد بود.

وی در ادامه با اشاره به مشکل کمبود برق در ماه‌های گرم سال که امسال نیز شدت گرفته، افزود: این کمبود نیز حکایت از آن دارد که صنایع برق کشور بهاندازه کافی توسعه نیافته‌اند، این دست چالش‌ها مسیر توسعه صنایع را با چالش روبه‌رو خواهد کرد.

عضو هیات مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران در ادامه صادرات را الزامی اساسی در مسیر تداوم تولید دانست و گفت: حضور در بازار جهانی و برقراری تعاملی سازنده با دنیا، مسیر تولید فولاد را تسهیل می‌کند. فولاد ایران در طول سال‌های گذشته توانسته از اقبال خوبی در بازارهای جهانی برخوردار شود؛ هرچند تحریم‌ها همچون مانعی در مسیر صادرات این کشور واقع شده‌اند. 

وی در تشریح دیگر مزیت‌های بهره‌گیری از ظرفیت‌های صادراتی صنایع فولادی کشور گفت: چنانچه امکان بهره‌مندی از این فرصت فراهم باشد می‌توان با تکیه بر آن، زمینه توسعه صنایع فولاد کشور را ایجاد کرد. به‌علاوه آنکه ارز حاصل از صادرات در داخل کشور عرضه خواهد شد و گامی مثبت در بهبود شرایط اقتصادی برداشته می‌شود. در همین حال باید تاکید کرد که توسعه ظرفیت‌های فولادی کشور به منزله ایجاد موقعیت‌های شغلی مختلف در منطقه است و درمجموع به نفع اقتصاد کشور خواهد بود.

شهرستانی در ادامه و با اشاره به اشتباهات ساختاری در روند توسعه صنایع فولاد کشور گفت: متاسفانه برخی واحدهای فولادی به اشتباه و با اصرارهای سیاسی یا تحت فشار نمایندگان مجلس شورای اسلامی در مناطقی که ظرفیت و امکانات لازم را ندارد، احداث شده‌اند، چراکه به این واحدها به چشم موقعیتی برای اشتغالزایی و توسعه منطقه‌ای نگاه می‌شود. با این وجود، انتظار می‌رود سایر طرح‌های توسعه صنعت فولاد در مناطق جنوبی کشور و در نزدیکی آب‌های آزاد احداث شود تا از یک‌سو تامین آب مورد نیاز برای این واحدها راحت‌تر باشد و از سوی دیگر، صادرات محصولات تولید شده در آنها نیز راحت‌تر و با هزینه کمتر انجام شود.

در همین حال انتظار می‌رود برای تداوم تولید و رشد صنعت فولاد و همچنین تسهیل فروش این محصولات در بازارهای جهانی، توسعه زیرساخت‌ها در حوزه‌های گوناگون ازجمله حمل‌ونقل ریلی نیز در دستورکار سیاست‌گذاران قرار گرد. 

حمل‌ونقل یکی از فاکتورهای اثرگذار بر نرخ تمام‌شده تولید یک محصول به‌شمار می‌رود و می‌تواند به رقابت‌پذیری هرچه بیشتر یک محصول در بازار جهانی منتهی شود.

اقبال بازار جهانی به فولاد ایران

مرتضی یزدخواستی، فعال صنعت فولاد در گفت‌وگو با صمت تاکید کرد: فولاد در رده صنایع مهم و استراتژیک کشور است که تولید آن به‌عنوان یکی از معیارهای توسعه‌یافتگی کشورها ارزیابی می‌شود. تولید فولاد در کشور ما بر پایه بهره‌مندی از ظرفیت‌های غنی معدنی به‌ویژه سنگ آهن و انرژی شکل گرفته است. این صنعت همچنین از ظرفیت ویژه‌ای برای ارزآوری برخوردار است که از ۲ منظر مورد توجه قرار دارد. نخست آنکه بخشی از نیازهای ارزی کشور را تامین خواهد کرد؛ در ادامه واحدهای فعال در بخش فولاد می‌توانند با تکیه بر همین ارز صادراتی، قطعات، مواد اولیه و سایر نیازهای وارداتی خود را تامین کنند. 

این فعال صنعت فولاد گفت: در سایه ارتباطات خوب ایران با سایر کشورها، بازارهای هدف صادراتی ما گسترش خواهد یافت. کشف بازارهای جدید صادراتی نیز امکانی برای رشد و توسعه تولید فراهم می‌کند. در همین حال در طول این سال‌ها آن‌طور که باید و انتظار می‌رفت سرمایه خارجی به کشور جذب نشد. 

وی افزود: صنایع فولاد کشور در طول سال‌های گذشته با وجود تمام محدودیت‌هایی که در مسیر فعالیت صنایع به‌دلایل مختلف ازجمله تحریم وجود داشته، توانسته‌اند در مسیر توسعه گام بردارند؛ تا جایی که صنعت فولاد ایران در سطح جهانی شناخته شده است. در همین حال، بازارهای خوبی برای فروش محصولات فولادی ایرانی در سطح دنیا وجود دارد. به‌علاوه آنکه تلاش‌شده صادرات و فروش بین‌المللی با ارزش‌آفرینی همراه باشد.

این فعال صنعت فولاد در ادامه پرهیز از خام‌فروشی را ضرورتی در مسیر صادرات فولاد دانست و گفت: صادرات محصولاتی با ارزش‌افزوده بالا باید در اولویت قرار گیرد؛ به‌علاوه آنکه فروش خارجی نباید به‌گونه‌ای باشد که تولیدکنندگان در تامین مواد اولیه مورد نیاز خود برای تولید درمانده شوند. تداوم تولید در صنعت فولاد مستلزم تامین مواد اولیه از حلقه‌های ابتدایی این زنجیره شامل سنگ آهن، گندله، کنسانتره و آهن اسفنجی است؛ بنابراین انتظار می‌رود اولویت به تامین نیاز داخلی اختصاص یابد. 

یزدخواستی گفت: در طول سال‌های گذشته حجم قابل‌توجهی از گندله یا سنگ آهن و... از کشور صادر شده و هر بار فعالان زنجیره فولاد و تولیدکنندگان در حلقه‌های میانی و انتهایی با چالش جدی و کمبود مواد اولیه روبرو شده‌اند. بنابراین انتظار می‌رود سیاست‌های صادراتی از سوی ایمیدرو و وزارت صنعت، معدن و تجارت به‌عنوان متولیان اصلی این بخش با شناسایی کامل ظرفیت‌های کشور تدوین شود. در ادامه نیز با توجه به نیازهای کشور و طرح‌های توسعه تولیدی در این زنجیره، برنامه‌ریزی شود. 

وی افزود: فولادسازان ایرانی در طول سال‌های گذشته علاوه‌بر ارتقای جایگاه تولیدی خود توانسته‌اند دانش فنی خود را به‌روز و داخلی‌سازی کنند. حال می‌توانند از این دانش حتی در سایر کشورها نیز بهره بگیرند. چنانچه تعاملات ایران در سطح بین‌المللی بهبود یابد، می‌توان به حضور صنعتگران ایرانی در سایر کشورها نیز امید داشت. بدون تردید ایران می‌تواند سهم مثبتی در بهره‌مندی این کشور از ظرفیت‌های معدنی و احداث صنایع داشته باشد. بسیاری از کشورها همسایه ایران نیازمند فولاد هستند؛ ایران می‌تواند در سایه تعاملات خوب بین‌المللی، سهم قابل‌توجهی از تامین بازار این کشورها را در اختیار بگیرد. بدون تردید این دست مبادلات تجاری به نفع طرفین خواهد بود. 

یزدخواستی ادامه افزود: صنایع فولادی کشور در طول این سال‌ها در مسیر بلوغ صنعتی گام برداشته‌اند و بسیاری از نیازهای خود را با تکیه بر توان داخلی تامین می‌کنند؛ بنابراین باید علاوه‌بر تامین نیاز کشورهای همسایه به محصول، سهمی هم در ارائه خدمات فنی‌مهندسی به آنها داشته باشیم.

یزدخواستی درباره استقبال بازار جهانی از صادرات فولاد ایران گفت: فولاد تولید شده در کشور عموما کیفیت بالا و قابل‌توجهی دارد؛ در همین حال با قیمت مناسبی نیز در بازار جهانی عرضه می‌شود؛ بنابراین با بهای قابل‌قبولی در بازار جهانی به فروش می‌رود.

البته با توجه به شرایط تحریمی، صادرات فولاد ایران به کشورهای اروپایی دشوار شده است؛ با این وجود، قبل از تحریم فولاد ایران به برخی کشورهای اروپایی نیز صادر می‌شد؛ درواقع فولادسازان بزرگ ما توانایی پاس کردن استانداردهای این کشورها را داشتند. حال با توجه به چالش‌هایی که پیش‌تر از آنها یاد شد؛ بخش قابل‌توجهی از فولاد ایران به چین یا کشورهای همسایه ارسال می‌شود.

سخن پایانی

از مجموع موارد یادشده می‌توان اینطور برداشت کرد که در موقعیت کنونی و با توجه کاهش سرانه مصرف فولاد کشور، فروش این محصول در بازار جهانی ضرورتی برای تداوم تولید است. در همین حال باید خاطرنشان کرد حتی اگر مصرف فولاد کشور با اجرای پروژه‌های عمرانی و رونق ساخت‌وساز بیشتر شود، باز هم میزان تولید در این صنعت به مراتب بیش از نیاز داخلی برآورد می‌شود. به‌علاوه آنکه باید تاکید کرد طرح‌های توسعه متعددی برای افزایش ظرفیت فولادسازی کشور اجرایی شده‌اند؛ درنتیجه ارتقای جایگاه صادراتی فولاد ایران در بازار جهانی ضروری به‌نظر می‌رسد. بر همین اساس نیز امید می‌رود ضمن بیان و شناخت کاستی‌های حاکم بر این بخش، امکانی برای ارتقای جایگاه صادراتی فولاد ایران فراهم شود.