درحالی که پیدا کردن بازار برای صنایع دستی ایران در میان کشورهای اروپایی هم می‌تواند سود بسیار بالایی را برای ایران رقم زند و هم فرهنگ این کشور را به جهانیان معرفی کند. این درحالی است که ایران توان بسیار بالایی برای تولید صنایع دستی به علت وجود قومیت‌های مختلف و نیز غنی بودن فرهنگ ایرانی، در خود دارد.  این درحالی است که با وجود جایگاه اول ایران در کیفیت و اصالت هنرهای سنتی،‌جایگاه خوبی در مراودات اقتصادی و صادرات صنایع دستی نداریم. برای بررسی بیشتر چالش‌ها و راهکارهای کمک به توسعه و حل‌مشکلات صنایع‌دستی کشور، صمت با عباس شیردل، رئیس سابق اتحادیه صنایع‌دستی استان اصفهان به گفت‌وگو پرداخت که در ادامه می‌آید.

تولید صنایع‌دستی ایرانی، سابقه دیرینه‌ای دارد، اما همچنان نتوانسته به جایگاه اصلی خود در بازار دست یابد و ضعف‌هایی را در این زمینه شاهد هستیم. به نظر شما، ریشه این مشکلات کجاست؟

سوء‌مدیریت، دلیل اصلی کم‌وکاستی‌ها در این حوزه است. برخی مسئولانی که برای این حوزه انتخاب می‌شوند، در این زمینه تخصص لازم را ندارند. برخی معاونان وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ایران و مدیران کل در استان‌ها هیچ تخصصی در حوزه صنایع‌دستی ندارند و گاهی کاری تخصصی به‌دست افراد غیرمتخصص می‌افتد و در نهایت آسیب جدی به تولیدکننده، اقتصاد و مردم وارد می‌شود.

عملکرد وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در ایجاد جایگاه واقعی صنایع‌دستی در اقتصاد و حمایت از فعالان این حوزه چگونه بوده است؟ آیا حمایت‌های لازم از هنرمندان این حوزه صورت می‌گیرد؟

از این صنعت آن‌طور که باید حمایت‌ نمی‌شود. به‌عنوان مثال، بارها شنیده شده زمانی که هنرمندان میراث‌فرهنگی اقدام به دریافت «درجه هنری» می‌کنند، با تعامل و حمایت مناسبی از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مواجه نمی‌شوند. این موضوع به این دلیل رخ می‌دهد که مسئولان میراث‌فرهنگی حاضر به تلاش برای اتخاذ قانونی نیستند که به‌واسطه آن خود وزارتخانه این درجه را به هنرمندان بدهد. برخی کارشناسان معتقدند دلیل این کم‌کاری، نبود تخصص لازم برای این کار در بدنه وزارت است. این مشکلات در حوزه‌های دیگر حمایتی مانند مالیات، بیمه و تسهیلات فعالان صنایع‌دستی به‌وضوح مشاهده می‌شود و حرف دیروز و امروز نیست. به‌عنوان نمونه، معافیت مالیاتی فعالان این صنف از مواردی است که می‌تواند در زمره حمایت‌های دولت قرار گیرد.

طبق قانون، معافیت مالیاتی، یکی از قوانین مالیاتی است که با استناد به آن برخی مشاغل با شرایط خاص، از پرداخت مالیات معاف می‌شوند. این قانون که بیشتر نگاه حمایتی دولت نسبت به برخی مشاغل را در خود دارد، شامل حال شاغلان صنایع‌دستی و فرش نیز می‌شود. با توجه به قانون ۱۴۲ مالیات‌های مستقیم، هنرمندان و شاغلان صنایع‌دستی و فرش از پرداخت مالیات معاف هستند، اما این معافیت در گام نخست مستلزم پر کردن یک اظهارنامه مالیاتی است. اگرچه اظهارنظر وزیر پیشین میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی که در سال ۱۳۹۹ منتشر شده، خبر از معافیت مالی شاغلان این حوزه می‌دهد، اما برخی کارشناسان عقیده دارند دولت قبل، آن‌چنان‌که باید برای دائمی بودن این حمایت تلاش نکرد که باعث شده امروز گمانه‌زنی‌هایی مبنی بر حذف معافیت مالیاتی هنرمندان شکل بگیرد.

بسیاری از هنرمندان صنایع‌دستی در بحران کرونا کار خود را از دست دادند. تعداد زیادی از متخصصان فعال در حوزه صنایع‌دستی در شهرستان‌ها بیکار هستند یا برای کسب درآمد بیشتر گرایش به سمت مشاغل دیگر پیدا کرده‌اند. هرچند پیش از کرونا نیز وضعیت فعالان این حوزه چندان مساعد نبود و کسب‌وکارهای مبتنی بر صنایع‌دستی از رونق بالایی برخوردار نبودند. داستان کرونا هم مزید برعلت شد و چراغ بسیاری از کارگاه‌های تولید این هنر-صنعت را خاموش کرد. حال باید دید دولت برای سال‌های پس از کرونا چه برنامه‌های برای احیای فعالیت این کارگاه‌ها داشته باشد.

با وجود تمام موارد یادشده یکی از دلایل کم رونقی بازار صنایع‌دستی گران بودن این کالاست. چرا صنایع‌دستی گران است؟

مواد اولیه این محصولات به وفور در کشور موجود است اما این مواد با نرخ بسیار بالا به هنرمندان فروخته می‌شود. درصورتی‌که با انعقاد تفاهمنامه‌ای بین وزارت صمت و بورس می‌توانستند این هزینه را بسیار کمتر کنند. امروز رویکرد دنیا به هنر مینیمال است. هنرمندان نباید از میزان کیفیت کار خود بکاهند بلکه باید زمان لازم برای خلق اثر را کاهش داده تا یک اثر مینیمال تولید کنند. هنرمندان باید آثار مصرفی تولید کنند تا در زندگی روزمره از آنها استفاده شود.

شاید بتوان گفت یکی از راه‌های مهم کسب درآمد در این حوزه افزایش صادرات است. وضعیت صادرات صنایع‌دستی را چطور ارزیابی می‌کنید؟ چقدر درآمد صادراتی از حوزه صنایع‌دستی داریم؟

قانونی در حوزه صادرات با عنوان «پیمان ارزی» وجود دارد که این قانون به تعهد انتقال ارز حاصل از صدور کالا به کشور گفته می‌شود. این تعهد طبق سندی رسمی موسوم به پیمان‌نامه ارزی عرضه شده و براساس آن، صادرکننده کالا می‌پذیرد که ارز به‌دست‌آمده از فروش کالا در خارج را در مدت معینی به کشور انتقال دهد. سپس آن را براساس مقررات ارزی و نرخ تعیین‌شده از سوی بانک مرکزی به یکی از بانک‌های مجاز بفروشد و واریزنامه پیمان ارزی دریافت کند. متاسفانه این قانون به صادرات صنایع‌دستی تعلق نگرفته و زمانی که تولیدکننده یا هنرمند صنایع‌دستی نتواند هنر خود را صادر کند، قطعا درآمدزایی ندارند. در نتیجه مجبور است برای درآمدزایی بیشتر، دعوت کشورهای خارجی برای ادامه فعالیت در آن کشور را بپذیرد. همین موضوع باعث شده در چند سال گذشته بسیاری از هنرمندان از کشور خارج شوند.

از سوی دیگر، صادرات صنایع‌دستی، فرصت ویژه‌ای برای پیشرفت تجارت در سطح بین‌الملل است. در فرآیند صادرات هنرهای دستی به خارج از ایران، فروشنده و خریدار کالاها، باید هزینه‌هایی پرداخت کند که بخشی از آن تعرفه صادرات یا تعرفه گمرکی نام دارد. حقوق گمرکی یا تعرفه صادرات صنایع‌دستی، همان مالیات یا عوارضی است که دولت برای حمایت از کالاهای تولیدی از صادرکنندگان و واردکنندگان می‌گیرد. هرچند صادرات محصولات صنایع‌دستی، تعرفه یا حقوق گمرکی ندارند و صادرکننده این نوع محصولات، ملزم به پرداخت هیچ مبلغی به‌عنوان هزینه گمرک یا تعرفه صادرات صنایع‌دستی نیست و تنها باید هزینه باربری، بازرسی و... را پرداخت کند. این نقطه روشنی در توجه دولت به این هنر زیباست که گفتن آن خالی از لطف نبود.

اما با توجه به اینکه بازار داخلی صنایع‌دستی ضعیف است و صادرات آن نیز چنگی به دل نمی‌زند، به نظر می‌رسد صنایع‌دستی کشور به توجه جدی مسئولان نیازمند است.

بنابراین با توجه به اینکه صادرات صنایع‌دستی با چالش‌های اساسی روبه‌رو است، وضعیت فروش این محصولات در کشور چگونه پیش می‌رود؟

با توجه به مشکلات یادشده و بر اثر اجرای قانون پیمان ارزی، صادرات صنایع‌دستی و فرش در کشور صفر شده است. علاوه بر آن، بر اثر اجرای این قانون، تجارت صنایع‌دستی نیز بسیار کم شده است. به همین دلیل، درخواست اصلاح و بازنگری قانون پیمان ارزی در حوزه صنایع‌دستی مطرح است. فعالان این حوزه درخواست دارند در صورت امکان شاهد لغو این قانون باشیم. این گروه معتقدند در نتیجه اصلاح یا لغو قانون یادشده بستر لازم برای رونق صادرات صنایع‌دستی کشور مهیا می‌شود.

آیا وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با وجود مشکلاتی که برای فعالان این حوزه وجود دارد، حمایتی از تولیدکنندگان صنایع‌دستی کشور کرده است؟

برای حمایت بیشتر از صنایع‌دستی کشور، سال ۹۶ «قانون حمایت از هنرمندان، استادکاران و فعالان صنایع‌دستی» در قالب ۱۵ ماده تصویب شد. براساس این قانون باید تشکل‌هایی در داخل سازمان میراث‌فرهنگی که هم‌اکنون تبدیل به وزارتخانه شده ایجاد شود و تشکل‌های غیرمیراث‌فرهنگی منحل شوند.

با وجود این قانون، حمایتی از فعالان نشده است، چاره چیست؟

پس از تصویب این قانون در مجلس شورای اسلامی به دولت ۳ تا 6 ماه فرصت داده شد که آیین‌نامه اجرایی آن را تدوین کند، اما متاسفانه تا همین لحظه درباره تدوین این آیین‌نامه اقدامی انجام نشده است. اگر مجلس قانون پیمان ارزی را حذف کند، بسیاری از مشکلات حوزه صنایع‌دستی حل می‌شود، زیرا بخش خصوصی کار خود را بلد است.

برای صحبت پایانی، چه نکته دیگری درباره چالش‌ها با وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و به‌طور مشخص درباره اصفهان دارید؟

درحال‌حاضر برای ثبت جغرافیایی اصفهان که حدود ۱۹۶ رسته دارد، حدود ۱۰ رسته آن ثبت ملی شده و از سوی دیگر، طبق قانون تنها ثبت ملی دو رسته در سال امکان‌پذیر است. در نتیجه این قانون، ۲۰۰ سال زمان می‌برد تا ثبت جغرافیایی خود را انجام دهیم. برای ثبت جهانی، آمادگی لازم را در اصفهان داریم. اتاق بازرگانی اصفهان آمادگی این را دارد که همه هزینه‌های لازم برای این اقدام را پرداخت کند، اما متاسفانه هیچ تلاشی از سمت میراث‌فرهنگی وجود ندارد.

سخن پایانی

ما با داشتن ۱۴ شهر جهانی صنایع‌ دستی، سرآمد جهانیم و هیچ رقیبی نداریم اما بهره وری اقتصادی ما از این صنعت فرهنگی درآمدزا در سال 1401 فقط ۲۲۴ میلیون دلار بوده است. تا آنجا که به گفته مریم جلالی، معاون صنایع‌دستی، سهم ایران از بازار جهانی ۸۰۰ میلیارد دلاری صنایع‌دستی در سال ۲۰۲۲، فقط ۰.۰۰۵ درصد (۵ هزارم) بوده است»؛ عددی که در واقع معنایش همان بی‌کلاه ماندن سر ما از این صنعت است.از نظر دلاری هم، صادرات ما از ۲۳۷ میلیون دلار در سال ۹۵ به ۳۲۲ میلیون دلار در سال ۹۹ رسیده و با روند کاهشی، در سال ۱۴۰۱ میزان ۲۲۴ میلیون دلار را تجربه کرده است (به استناد سالنامه وزارتخانه و اظهارات معاون صنایع‌دستی)؛ البته بدون احتساب صادرات چمدانی که حساب و کتاب مشخصی هم ندارد.این درحالی است که رشد و رونق صنایع دستی به سرمایه‌گذاری‌های کلان اقتصادی نیاز ندارد. صنایع دستی از طریق ایجاد مراکز تولید در شهر و روستا و با اتکا به مواد اولیه داخلی و بومی به توسعه‌ اقتصادی کشورها کمک می‌کند. این صنعت علاوه بر اینکه بار فرهنگی دارد در مقایسه با سایر صنایع فرهنگی نیز از ارزش افزوده‌ی بالایی برخوردار است. ایران پتانسیل بالایی در زمینه‌ صنایع دستی دارد. راهکارهای زیر نیز می‌تواند به افزایش صادرات صنایع دستی در ایران کمک کند:

- توجه به بازار فروش در دنیای مجازی و با استفاده از پلتفرم‌های متعدد

- برگزاری نمایشگاه‌های مختلف داخلی و بین‌المللی در حوزه صنایع دستی

-  ایجاد غرفه‌های صنایع دستی و معرفی این صنعت در نمایشگاه‌های بین‌المللی

- انتخاب روش‌های مناسب تبلیغاتی برای معرفی و جذب خریداران داخلی و خارجی

- توجه مستقیم دولت به حوزه‌ صنایع دستی

-  حمایت از کارگاه‌های کوچک سنتی در شهرها و روستاها

- ایجاد بسترهای مناسب برای آموزش در زمینه‌ صنایع دستی

- گزینش برنامه‌های جامع، دقیق و مناسب برای فروش صنایع دستی در عرصه بین‌الملل

- تعامل مفید و موثر میان تولیدکنندگان و سیاست‌گذاران