امروزه فناوری فضایی در بخش‌های مختلف اقتصادی از طریق فراهم‌کردن ارتباطات و اطلاعات موردنیاز و پایش زمین، پیشران رشد و توسعه اقتصادی کشورها به‌شمار می‌رود. برخورداری از علوم و فناوری فضایی علاوه بر اثرات مستقیم بر رشد و توسعه اقتصادی جوامع بهره‌مند و پیشرو در عرصه فضا، با سرریزهای دانشی و فناورانه خود نقش موثر و بسزایی در رشد سایر بخش‌های اقتصادی، صنایع و فناوری‌های مختلف ایفا می‌کند. یاسر عشورزاده، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان در زمینه پایش داده‌های ماهواره‌ای در گفت‌وگو با صمت گفت: در هر بخش از کاربرد داده‌های فضایی، بهره‌وری اتفاق می‌افتد. البته با رویکردهای متفاوتی می‌توان به این روند نگاه کرد؛ برای مثال در کشاورزی منجر به اصلاح الگوی مصرف آب و کود می‌شود. وی معتقد است: داده‌ها نقش مهمی در توسعه و رشد اقتصادی دارند و با افزایش بهره‌وری و در نهایت توسعه هوش‌مصنوعی می‌توان گام‌های مهمی در اقتصاد و توسعه کشور برداشت. شرح مفصل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

از داده‌های ماهواره‌ای در چه بخش‌هایی می‌توان بهره‌برداری کرد؟

باتوجه به اینکه سال‌های زیادی است که در زمینه RS (سنجش از دور) و استفاده از داده‌های ماهواره‌ای فعالیت داریم و به‌عنوان یک شرکت دانش‌بنیان فعال در این زمینه شناخته می‌شویم، باید بگویم داده‌ها و تبدیل آنها به اطلاعات، محوری‌ترین نقش را در توسعه کشورها خواهند داشت. گفتنی است، داده‌های خام دریافت‌شده از ماهواره‌ها توسط یک هسته پردازنده و ماشین لرنینگ پردازش می‌شوند و در نهایت خروجی کار در اختیار هوش مصنوعی قرار می‌گیرد. معمولا تیم‌های تحقیق و توسعه در هر مجموعه وظیفه طراحی هسته‌های پردازنده و دیگر ارکان پردازش داده را برعهده دارند، در نهایت این داده‌ها تبدیل به گزارش‌هایی در حوزه‌ها و خدماتی می‌شوند که نیازمند کسب اطلاعات هستند. بعد از پردازش، داده به فراخور نیاز موجود در زمینه‌های مختلف مورداستفاده قرار می‌گیرد. برای مثال می‌توان در زمینه کشاورزی از این داده‌ها استفاده کرد و به‌بهبود الگوی مصرف کود مصرف آب پرداخت. به‌عبارت روشن‌تر باوجود تنش آبی موجود در کشور، سنجش دقیقی از زمین کشاورزی انجام می‌شود و قسمت‌هایی که نیاز به آبیاری دارند، به اطلاع کشاورز رسانده می‌شوند؛ توسعه چنین نمونه‌هایی یعنی گام در مسیر کشاورزی هوشمند.

همچنین در بخش پیش‌بینی، اطلاعات دقیقی ارائه می‌دهد. در زمینه آتش‌سوزی، آلودگی هوا و داده‌های مبتنی بر فضا، اهمیت بسیار زیادی دارند. مناطقی را که مستعد سیلاب، آلودگی هوا و آتش‌سوزی هستند، با کمک داده‌های ماهواره‌ای و هواشناسی، پیش‌بینی می‌کنیم. برای مثال در عرصه منابع‌طبیعی و جنگل‌ها پیش‌بینی می‌کنیم که چه بخش‌هایی در معرض آتش‌سوزی قرار دارند و احتمال وقوع آتش‌سوزی در مناطق مختلف سنجیده می‌شود. با استفاده از این داده‌ها، مناطق سیل‌خیز پهنه‌بندی و بخش‌هایی که دچار آبگرفتگی خواهند شد، شناسایی می‌شوند. خوشبختانه این سامانه در عرصه منابع‌طبیعی کشور در حال اجراست. گفتنی است، خسارت‌های ناشی از مخاطرات طبیعی را هم می‌توان با کمک این داده‌ها برآورد کرد.

رصد منابع آب و سنجش میزان سطح تالاب‌ها و رودخانه‌ها یکی دیگر از امکاناتی است که می‌توان از داده‌های مبتنی بر فضا و ماهواره‌ای استفاده کرد. برای مثال تغییرات سطح دریاچه‌ها و تالاب‌ها نظیر ارومیه محاسبه می‌شود. اینکه چه زمانی احتمال خشک شدن آنها وجود دارد، همچنین می‌توان میزان آلودگی‌های دریایی نظیر خلیج‌فارس و دریای عمان را اندازه‌گیری کرد. گفتنی است، تغییرات کاربری نظیر جنگل‌خواری و ساخت‌وسازهای غیرمجاز را هم می‌توان با استفاده از اطلاعات مبتنی بر داده‌های ماهواره رصد و شناسایی کرد.

تا چه میزان می‌توان کاهش خسارت‌های محیطی را با استفاده از اطلاعات مبتنی بر داده‌های فضایی انتظار داشت؟

باتوجه به اینکه در حوزه پایین‌دست یک سامانه فضایی فعالیت می‌کنیم، می‌توان گفت، در هر بخش از کاربرد داده‌های فضایی، بهره‌وری اتفاق می‌افتد. البته با رویکردهای متفاوتی می‌توان به این روند نگاه کرد. برای مثال در کشاورزی منجر به اصلاح الگوی مصرف آب و کود می‌شود. اینکه چه زمانی و در چه بخش‌هایی از زمین آبیاری شود، خود منجر به بهبود و کاهش مصرف آب می‌شود. باتوجه به اینکه تحت‌سلطه تنش‌های شدید آبی هستیم و کشور در کمربند خشک زمین قرار دارد، این اطلاعات باعث می‌شود که سازگاری مناسب‌تری با وضعیت اقلیمی انجام بگیرد، علاوه بر آن هزینه‌های کشاورزان هم کاهش می‌یابد و پیامدهای مثبت زیست‌محیطی را هم به‌دنبال دارد. در زمینه کوددهی هم، همین روند اعمال می‌شود. تغییرات الگوی کوددهی کشاورزان می‌تواند علاوه بر صرفه‌های اقتصادی، بهره‌وری بالاتری هم در بحث برداشت محصول داشته باشد. گفتنی است، خروجی این فرآیند نقشه‌هایی با پلیگون‌های رنگی است که هر رنگ مشخص‌کننده این است که چه مناطقی از زمین نیازمند کودرسانی است. به‌عبارت روشن‌تر، حتی میزان کوددهی هم مشخص می‌شود که تا چه حد باید به زمین کود داد. چنین روندی باعث می‌شود هزینه‌های کوددهی به‌شدت کاهش پیدا کند و علاوه بر آن، محصولات کشاورزی ارگانیک‌تری را برداشت کرد.

همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره کردم، یکی از کاربرد داده‌های ماهواره‌ای در بخش کشاورزی، کشاورزی هوشمند است؛ فرآیندی که امروز در بیشتر کشورهای دنیا در حال توسعه است و توجه ویژه‌ای به ورود کشاورزی از سنتی به هوشمندسازی وجود دارد. کشاورزی هوشمند شرایط اقلیمی را تا حد زیادی تعدیل می‌کند، در واقع متناسب با اقلیم محصولی را می‌توان تولید کرد که علاوه بر اینکه آب و کود کمتری مصرف شده است، ارگانیک‌تر هم هست، در نتیجه منجر به کاهش محدودیت‌های محیطی در زمینه تولید می‌شود. نمونه چنین روندی در کشور عربستان است که توانستند در کویر محصولات باکیفیتی را تولید کنند، حتی پیامدهای محیط‌زیستی خوبی هم ایجاد می‌کند.

در بخش‌های دیگر به‌ویژه پیش‌بینی‌های مخاطرات محیطی داده‌های ماهواره‌ای و اطلاعات فضایی کمک زیادی به کاهش هزینه خسارت می‌کند. باتوجه به نوع اقلیم کشور که چند سالی هم می‌شود در معرض سیلاب‌های گوناگون قرار داریم، هزینه‌های زیادی را وارد می‌کند که باتوجه به پیش‌بینی‌های دقیق می‌توان آن را به کمترین میزان ممکن رساند. در بحث پیش‌بینی آتش‌سوزی هم، همین روند وجود دارد که به سازمان منابع‌طبیعی کشور کمک زیادی می‌کند تا از وقوع آتش‌سوزی یا افزایش حریق جلوگیری شود.

آیا در روند استفاده از این داده‌ها، بهره‌وری لازم اتفاق می‌افتد؟

تمام روندی که در بحث استفاده از داده‌های ماهواره‌ای و فناوری‌های فضایی انجام می‌شود، در نهایت منجر به تولید داده می‌شود که داده‌ها زیربنای اصلی اطلاعات هستند. به‌عبارت دیگر، داده خام تبدیل به اطلاعات می‌شود، حال این اطلاعات علاوه بر اینکه می‌تواند منجر به افزایش بهره‌وری شود، در بخش مدیریت منابع بسیار حائزاهمیت است. در واقع با استفاده از این‌ اطلاعات می‌توان برنامه بهتری در زمینه‌های گوناگون محیط‌زیستی، منابع‌طبیعی و دیگر عرصه‌ها تدوین کرد.

باتوجه به اهمیت داده‌ها در توسعه هوش‌مصنوعی، آیا می‌توان اطلاعات مبتنی بر ماهواره‌ها را زیربنای توسعه هوش‌مصنوعی دانست؟

هوش‌مصنوعی داده‌هایی است که از این فرآیند استخراج می‌شوند، بنابراین توسعه بهره‌برداری از داده‌های فضایی، می‌تواند کمک زیادی در توسعه هوشمندسازی و بهره‌برداری از امکاناتی که هوش‌مصنوعی در عرصه‌های مختلف می‌دهد،ارائه کند. به‌عبارت‌روشن‌تر چون اطلاعات در اختیار هوش‌مصنوعی قرار داده شده است، می‌تواند راهکارهای به‌شدت مناسب و بهره‌ورانه‌ای را در هر زمینه‌ای ارائه بدهد.

چالش اصلی فعالان در زمینه فناوری فضایی کشورمان در زمینه استفاده از داده چیست؟

معضل اصلی کشور در بحث دیتا، نگهداری و نگاه امنیتی و حفاظتی است، اما باتوجه به اهمیت این داده‌ها در زمینه‌های گوناگون، این رویکرد روزبه‌روز کمرنگ‌تر می‌شود و ما هم باید نظیر دیگر کشورها این اطلاعات را به‌اشتراک بگذاریم. در نهایت مسئولان امر در این زمینه به این نتیجه می‌رسند که برای توسعه کشور، نیازمند کاربرد این داده‌ها در زمینه‌های مختلف هستیم. گفتنی است هوش‌مصنوعی به‌نوبه خود و در ماهیت خود، کاری انجام نمی‌دهد، بلکه تمامی دقت و کاری که برای بشر انجام می‌دهد، برمبنای داده‌ها است. در واقع هرچقدر داده‌ها دقیق‌تر، بیشتر و جامع‌تر باشد، هوش‌مصنوعی بهتر می‌تواند تصمیم بگیرد. بنابراین هر چقدر داده‌ها بسط پیدا کنند، دقیق‌تر و کامل‌تر باشند، کشور را در توسعه هوش‌مصنوعی سرعت می‌بخشند.

برای توسعه استفاده از داده‌های فضایی، نیازمند ورود بخش خصوصی هستیم. تاکنون سازمان‌های دولتی متولی استفاده و بهره‌برداری از این داده‌ها بودند، اما برای توسعه داده‌ها در زمینه‌های گوناگون باید بخش خصوصی بیشتر از آنچه شاهدش هستیم، در این زمینه فعالیت کند. گفتنی است، فضای استارت‌آپی دانش‌بنیانی می‌تواند کمک بسیار شایانی به استفاده از این داده‌ها کند. هنوز نتوانسته‌ایم از داده ماهواره‌های بومی کشورمان استفاده کنیم؛ نظیر ماهواره خیام.

 به‌عبارت دیگر، هنوز از تصاویر ماهواره خیام نتوانستیم به‌عنوان مدل تجاری استفاده کنیم. خوب است که از اطلاعات ماهواره خیام به‌صورت اپن دیتا و داده‌های باز استفاده کنیم. چنین روندی یعنی ایجاد ارزش‌افزوده از داده‌های ماهواره‌های بومی نظیر خیام به تصمیم‌گیری دولت و حاکمیت برمی‌گردد. درست است که خیام یک ماهواره نظامی است و رزولیشن بالایی دارد، اما می‌توان در قالب قراردادها و تفاهمنامه‌ای در زمینه‌های دیگر هم از این داده‌ها استفاده کرد.

روابط بین‌الملل چه نقشی در بهره‌گیری از داده‌های مبتنی بر ماهواره‌ها در فضا دارد؟

هرچقدر صلح و آرامش در سراسر جهان برقرار باشد، روند استفاده از داده‌های فضایی راحت‌تر خواهد بود و فضا بازتر است، اما هرچقدر دشمنی و جنگ در جهان افزایش یابد، استفاده از این داده‌ها در شرایط سخت‌تری قرار می‌گیرد و محدودتر می‌شود. در نهایت به‌اعتقاد من، مدیریت اصولی، استاندارد و متناسب با شرایط موجود از مسیر کار با داده‌های ماهواره‌ای و اطلاعات حاصل از آنها می‌گذرد، چراکه در هر بخشی می‌تواند کاربرد داشته باشد؛ از حمل‌ونقل تا کشاورزی، منابع‌طبیعی، محیط‌زیست، تولید و ...، چراکه نگاهی که از بالا به زمین وجود دارد، دید ما را نسبت به مدیریت منابع کشور وسیع‌تر می‌کند و عملا در همه حوزه‌ها کاربرد دارد، اما در بخش کشاورزی و محیط‌زیست چون پیامدهای زیست‌محیطی پررنگی دارد، مهم‌تر است. در بخش منابع و آمایش سرزمین که نقش جدی در اقتصاد دارد هم، اهمیت زیادی دارد که تمامی این موارد در نهایت به هوش‌مصنوعی می‌رسد که می‌تواند طیف وسیعی از امور را به‌دست بگیرد.

سخن پایانی

باتوجه به آنچه در گزارش آورده شد و به‌گفته بسیاری از کارشناسان، به‌طورکلی مطالعات انجام‌گرفته نشان می‌دهد، فناوری فضایی در حل بخشی از چالش‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست‌محیطی در سطح جهان نقش پررنگی ایفا می‌کند. همچنین باوجود اثرات مثبت برون‌بخشی در سایر صنایع، حوزه‌ها و بخش‌های اقتصادی و با عنایت به نیازهای اجتماعی امروز جهان مانند ملاحظات زیست‌محیطی، نظارت بر کلانشهرها و افزایش نیاز به امنیت در بخش‌های مختلف جامعه، این فناوری عاملی موثر در زمینه ایجاد اشتغال، کاهش هزینه‌های تولید و افزایش درآمد و بهره‌وری محسوب می‌شود. بنابراین خدمات فناوری فضایی از طریق تسهیل در تبادل داده‌ها، تسهیل در ارتباطات افراد و سازمان‌ها، تسریع در انجام امور مالی، رشد اجتماعی افراد، ارتقای سطح آگاهی مردم و افزایش شاخص امید به زندگی دارای آثار اجتماعی برجسته‌ای نیز هست.