سابقه صنعت خودرو مدرن ترکیه با هدف مونتاژ خودروهای تجاری و سواری، به اوایل دهه ۱۹۶۰ بازمی‌گردد. در سال ۱۹۶۳، «اتو کارا» با همکاری لندرور و در سال ۱۹۶۴ «آسکام» با همکاری «هینو» ژاپن (حق لیسانس) و در سال ۱۹۶۶ کارخانه AIOS با سرمایه‌گذاری مشترک ایسوزوی ژاپن، «بی.ام.سی» بدون سرمایه مشترک خارجی، «کارسان» با همکاری پژو (حق لیسانس)، «مان» ترکیه با سرمایه‌گذاری‌مان و در سال ۱۹۶۸ بنز ترکیه با سرمایه‌گذاری مشترک بنز تاسیس شدند. در سال ۱۹۷۱ دو کارخانه «اویاک رنو» با سرمایه‌گذاری مشترک رنو و «فیات توفاس» با سرمایه‌گذاری فیات تاسیس شدند. «فورد استوسان» در سال ۱۹۸۳ با سرمایه‌گذاری مشترک فورد و «تمسا» در سال ۱۹۸۷ با همکاری میتسوبیشی (حق لیسانس) و تویوتا با سرمایه‌گذاری ۱۰۰ درصدی تویوتا در سال ۱۹۹۴، هوندای ترکیه با سرمایه‌گذاری ۱۰۰ درصدی هوندا و هیوندایی آسان با سرمایه‌گذاری ۷۰ درصدی هیوندایی در سال ۱۹۹۷ تأسیس شدند.

نگاهی به صنعت خودرو ترکیه

از نظر سیاست‌گذاری، دو دهه ۱۹۶۰ یعنی دوره تاسیس مونتاژ خودرو و ۱۹۷۰ دوره توسعه ظرفیت تولید، همراه با سیاست حمایتی در چارچوب راهبرد جایگزینی واردات است. سال‌های ‌۱۹۸۰ تا ۱۹۹۵، دوره گذار به تولید صادرات‌گرا و افزایش در ظرفیت به همراه جذب فناوری‌های نوین است. سال‌های ۱۹۹۶ تا نیمه ۲۰۰۴، صنعت، هدف ادغام بیشتر در زنجیره ارزش جهانی در جهت نیل به رقابت جهانی پایدار را در چارچوب سیاست آزادسازی تجاری دنبال کرد. ۲۰۰۵ به بعد نیز دوره طراحی و مدیریت و رشد تحقیق و توسعه با هدف خلق فرصت‌های جدید بوده است.

میزان صادرات کل صنعت خودرو در سال ۲۰۲۲ برابر ۲۶.۸ میلیارد دلار بود. سهم کارخانه‌ها از تولید و صادرات در ترکیه به این شرح است: رنو (۲۲ درصد)، فولکس واگن (۲۲ درصد)، هیوندایی (۹ درصد)، فورد (۷ درصد)، جنرال موتورز (۷ درصد)، فیات (۷ درصد)، تویوتا (۶ درصد)، پژو سیتروئن (۶ درصد)، بی.ام. وی (۴ درصد)، دایملر (۴ درصد)، و سایر (۶ درصد). کادر ۱ تحولات سیاستی ترکیه در صنعت خودرو را نشان می‌دهد. دهه‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰ دوره تاسیس واحدهای تولیدی و جایگزینی واردات، ۲ دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ دوره گذار به توسعه صادرات و سال‌های بعد از نیمه ۱۹۹۰، دوره آزادسازی بیشتر و گذار به مرحله تحقیق و توسعه در طراحی و مدیریت فناوری است.

این داده‌های مربوط به اهداف و نقشه مسیر خودروی پاک ترکیه نشان می‌دهند ترکیه مانند سایر کشورها توالی گوناگون جایگزینی واردات تا توسعه صادرات را به‌خوبی طی کرده، درجایی که لازم بوده و به زنجیره‌های ارزش جهانی وصل شده است و با سرمایه‌گذاری‌های مشترک خارجی توانسته مزیت رقابتی خود در این صنعت را ارتقا دهد و پا به پای تحولات فناورانه پیش آید.

تصویر ارائه شده مرتبط با ساختار صنعت خودرو ترکیه نشان می‌دهد این کشور توانسته حلقه‌های متوالی جایگزینی واردات تا توسعه صادرات را به‌خوبی طی کند؛ یعنی درجایی که لازم بوده دست به برون‌گرایی زده و با استفاده از سرمایه خارجی مزیت رقابتی خود در این صنعت را ارتقا داده است. البته صرف استفاده از امکانات سرمایه خارجی در قالب سرمایه‌گذاری مشترک خارجی برای بومی‌سازی دانش علمی و فنی کفایت نمی‌کند. این شرط لازم است. شرط کافی نحوه سازماندهی این نوع همکاری‌ها با واحدهای تولیدی داخلی است. یکی از عوامل بسیار مهم، هدایت سرمایه خارجی به تاسیس واحدهای تحقیق و توسعه مشترک خارجی و یکی دیگر، سازماندهی این واحدها در خوشه‌های صنعتی است.

مراکز تحقیق و توسعه محور اصلی نوآوری‌های فناورانه

در ترکیه ۱۵ کارخانه خودروسازی و حدود ‌هزار و ۱۰۰ کارخانه قطعه‌سازی وجود دارد. تولیدات صنعت قطعه‌ ترکیه از طریق ۲۵۰ عرضه‌کننده جهانی (۵۰ مورد در میان بزرگ‌ترین عرضه‌کنندگان جهانی) به بازارهای جهانی عرضه می‌شود. ۲۷ مرکز طراحی خودرو نیز وجود دارد. مرکز تحقیق و توسعه فورد اتوسان، یکی از سه مرکز مهم خارج از کشور کارخانه فورد امریکا در این کشور قرار دارد. فیات ایتالیا در «بورسا» تنها مرکز تحقیق و توسعه خارج از ایتالیا را دارد. دایملر آلمان نیز مرکز تحقیق و توسعه خود در استانبول (در حوزه خودروی تجاری) را دارد.

در سال ۲۰۱۶، ۲۳۲ مرکز تحقیق و توسعه خودرو فعال بوده که از این تعداد ۵۲ مورد مربوط به قطعه‌سازی است. مرکز تحقیق و توسعه فورد و توفاس به ترتیب دارای ‌هزار و ۵۱۲ و ۷۰۰ نفر پرسنل هستند. بخش قابل‌توجهی از تولیدات مختلف صنعت خودرو ترکیه در سه خوشه صنعتی استانبول، بورسا و کوکایلی واقع در حوزه مرمره (به‌دلیل ارتباطات حمل‌ونقلی دریایی و نزدیکی به اروپا) متمرکز است. خوشه مرمره در میان ۶ خوشه صنعتی بزرگ جهان قرار دارد. ۱۱ کارخانه (فیات، کارسان (تجاری)، رنو، دایملر (تجاری)، فورد (سواری)، هوندا، هیوندایی، ایسوزو، اتوکار (تجاری)، تویوتا، فورد (تجاری) در خوشه مرمره مستقرند. بی.ام‌وی (تجاری و سواری)، فولکس واکن (تجاری)، دایملر (تجاری) و تمسا (تجاری) به ترتیب در ازمیر، آنکارا، آسکارای و آدانا مستقر هستند.

در سطح درون‌بنگاهی، شرکت‌های خودروسازی ترکیه، از نظر الگوی مدیریتی، به‌دلیل وزن بالای سرمایه‌گذاری مشترک خارجی در این کشور، تحت‌تاثیر قواعد مدیریتی شرکت‌های مادر خارجی هستند؛ بنابراین ضمن ثبات سازمانی و مدیریت قوی، از نظر مدیریت منابع انسانی و رعایت اصول تخصص‌گرایی و شایسته‌سالاری در سطح جهانی عمل می‌کنند.

پنجره فرصت فناورانه برای گذار به خودرو ملی برقی

با این سابقه تقریبا موفق در عرصه ساختارسازی صنعتی خودرو، ترکیه که بیشتر به‌عنوان قطعه‌ساز در سطح جهانی شناخته شده، از سال ۲۰۱۹، در پی کسب جایگاهی در عرصه خودرو ملی برآمده است. دلیل این امر، گذار پارادایمیکی است که از فناوری‌های مبتنی بر سوخت فسیلی به فناوری‌های مبتنی بر سوخت پاک در حال وقوع است. این گذار، پنجره فرصتی را خلق کرده و ترکیه با استفاده از آن به دنبال کسب جایگاهی در سطح جهانی در تولید خودرو ملی خود است. برای روشن شدن این موضوع، توضیحی دراین‌باره لازم است.

در صنعت خودرو مانند سایر صنایع، سه نوع فناوری وجود دارد که ترکیب اینها تعیین‌کننده توانایی شرکت در پیشبرد خط سیر فناوری، و خلق نوآوری اساسی و گذار پارادیمیک است. «فناوری روتین» (پایه)، به معنای دانش علمی و فنی عمومی ساخت و تولید اتومبیل است. این فناوری در دسترس تمامی تولیدکنندگان است و دسترسی به آن موجب مزیت رقابتی نمی‌شود. عملکرد در چارچوب این فناوری و تلاش برای ایجاد تغییراتی در اتومبیل، در بهترین حالت، تولید اتومبیل به روال متعارف (مانند اتومبیل با موتور کم‌قدرت زیر 2هزار و ۴۰۰ سی‌سی یا با طراحی بدنه تکراری و نازیبا) و با تغییرات جزئی، در مسیر تثبیت‌شده فناوری جاری است.

«فناوری کلیدی»، به معنای دانش علمی و فنی مربوط به تولید بخش‌ها و قطعات مهم اتومبیل (مانند موتور) و همین‌طور به معنای دانش علمی و فنی ساخت و تولید اتومبیلی متمایز (مانند اتومبیل با قدرت بالاتر بیش از ۲۴۰۰ سی‌سی یا اتومبیل با طراحی بدنه بسیار زیبا) است. این فناوری در اختیار همه تولیدکنندگان نیست؛ بنابراین دسترسی به آن موجب مزیت رقابتی می‌شود. چنین فناوری موجب ارتقا در خط سیر فناوری تثبیت‌شده می‌شود.

«فناوری نوظهور و پیشگام»، به معنای دانش علمی و فنی مربوط به ساخت و تولید اتومبیلی می‌شود که در دوره جاری یا وجود ندارد یا به دلیل اقتصادی تبدیل به نوآوری عمومی نشده است (مانند اتومبیل برقی). این فناوری تعیین‌کننده مسیر تحولات صنعت در آینده است. به بیانی دیگر، حکم پارادایم نوین در حال ظهور را دارد. شرکت‌هایی که توانایی دسترسی به این فناوری را دارند می‌توانند به هنگام اشباع بازار بر اثر ورود تولیدکنندگان جدید و تقلید از فناوری‌های کلیدی تثبیت‌شده (به عنوان خط سیر فناوری جاری)، با تولید و عرضه اتومبیل‌هایی کاملا متمایز، در صنعت پیشتاز باشند و خط سیر فناورانه نوینی را معرفی و به تدریج تثبیت کنند.

تجربه تاریخی نشان می‌دهد فناوری روتین هر دوره‌ای، فناوری کلیدی در دوره گذشته و فناوری پیشگام در دوره گذشته‌تر بوده است. به‌عنوان مثال، جایگزینی موتور درون‌سوز به‌جای موتور برون‌سوز، انتقال موتور از عقب اتومبیل به جلو و متصل کردن آن به سیستم انتقال قدرت به روش جدید، تولید شاسی و بدنه اتومبیل با آلیاژهای قوی‌تر و سبک‌تر و کم‌هزینه‌تر، افزایش حجم سیلندر و پیستون‌های موتور، کاربرد دانش آیرودینامیک در طراحی بدنه و کاربرد دانش فناوری اطلاعات و ارتباطات، حکم فناوری‌های نوظهور را در زمان پیدایش‌شان داشته که با جا افتادن و پذیرش‌شان، به فناوری کلیدی تبدیل شده‌اند و بعد از مدتی فناوری پایه شده‌اند.

وقتی دانش علمی و فنی فناوری کلیدی به‌مرور زمان اشاعه پیدا می‌کند و با اخذ آن از سوی رقبا، مزیت رقابتی شرکت‌های پیشرو در بازار کاهش می‌یابد، تلاش برای پیشگیری از کاهش ارزش در بازار، موجب بروز فناوری پیشگام و نوظهور نوینی می‌شود. به این صورت، چرخه پویای تحولات فناورانه به وجود می‌آید.

سخن پایانی

صنعت خودرو جهان در حال تجربه فناوری‌های نوظهور و پیشگام دیگری است. ساخت و تولید اتومبیل‌هایی با سوخت ترکیبی فسیلی و برق (هیبریدی) و کاملا برقی با فناوری که قدرت موتور را در سطح سوخت بنزینی حفظ می‌کند، شروع شده است. شایان ذکر است که ساخت موتورهایی با چنین منبع مولدهایی پیش‌تر در دهه ۱۹۷۰ اختراع شده بود، اما به‌دلیل عدم‌رقابت آنها از نظر قدرت موتور با اتومبیل‌های سوخت بنزینی و همین‌طور هزینه تولید بالا، تجاری نشده بود.

اکنون، قابلیت‌های فنی ناشی از انباشت دانش علمی و فنی در صنعت خودرو و صنایع دیگرِ با «آثار خارجی مثبت» بر آن، از جمله صنعت انرژی‌های پاک، به‌علاوه دغدغه‌های گوناگون زیست‌محیطی، محرک این نوآوری‌ها هستند. استانداردهای دولتی از جمله انگیزش‌های مالیاتی و زیست‌محیطی و رقابت شدید در بازارها، قواعد بازی در صنعت خودرو را به‌گونه‌ای شکل داده که شرکت‌ها را به‌سوی پاسخگویی به این دغدغه‌ها و درنتیجه ایجاد پارادایمی جدید هدایت می‌کند.