نـاقـوس مـرگ بـه‌صـدا درآمـد
تاکنون ۵ انقراض در کره زمین رخ داده است و طی این انقراض‌ها درصد زیادی از گونه‌های زیستی به کام نابودی کشیده شده‌اند تا جایی که در انقراض سوم که ۲۵۱ میلیون سال پیش رخ داد، ۹۷ درصد موجودات نابود شدند و تنها ۳ درصد باقیمانده توانستند چرخه تکامل را ادامه دهند و زمین را زنده نگه دارند.
گیاهان در صف اول نابودی دسته جمعی
تاکنون ۵ انقراض در کره زمین رخ داده است و طی این انقراض ها درصد زیادی از گونه های زیستی به کام نابودی کشیده شده اند تا جایی که در انقراض سوم که ۲۵۱ میلیون سال پیش رخ داد، ۹۷ درصد موجودات نابود شدند و تنها ۳ درصد باقیمانده توانستند چرخه تکامل را ادامه دهند و زمین را زنده نگه دارند. از این زمان به بعد، هرچه روی زمین زیسته، از این ۳ درصد نشأت گرفته است. معمولا این انقراض ها با ورود زمین به دوره های یخچالی آغاز می شدند، اما داده های علمی، روایت دیگری از انقراض ششم دارد، در انقراض ششم فرض بر آن است که به جای ورود زمین به دوران یخچالی، نابودی موجودات در اثر تبدیل شدن زمین به یک کره سوزان رخ خواهد داد. در واقع، چند سالی می شود که دانشمندان هشدارهایی مبنی بر انقراض زودرس ششم داده اند؛ انقراضی که عاملش نه شهاب سنگ های فضایی و نه ورود زمین به دوره های یخچالی است، بلکه «انسان» است؛ انسانی که راه هزاران ساله گرمایش زمین را در ۲ سده طی کرد. از آنجایی که اصلی ترین معضل زیست محیطی امروز برای موجودات از جمله انسان کمبود منابع آب بوده، همین موضوع حساسیت و توجه انسان ها را از خطرات تغییرات اقلیمی کمتر کرده است. تهدیداتی که در صورت ادامه دار بودن، منجر به از بین رفتن شمار زیادی از موجودات و تنوع زیستی می شود. به عبارت دیگر، آن گونه که باید، تهدیدات تغییرات اقلیمی هنوز برای انسان ها ملموس نشده و متاسفانه برای رسانه های داخل ایران هم اهمیت چندانی ندارد و بیشتر صحبت از کمبود منابع آب می شود. به گفته اقلیم شناسان، بسیاری از مردم هنوز لمس نکرده اند که تبعات تغییرات اقلیم تا کجا می تواند گریبان بشر را بگیرد. صمت به مناسبت روز جهانی محیط زیست به آثار تغییرات اقلیمی بر انقراض گونه های زیستی پرداخته است.
گیاهان، بی دفاع تر از سایر جانداران
بهلول علیجانی، پدر دانش اقلیم شناسی سینوپتیک، گیاهان را آسیب پذیرترین موجودات کره زمین در مقابله با تغییرات اقلیمی می داند. وی در گفت وگو با صمت، درباره آثار زیانبار تغییرات اقلیمی بر تنوع زیستی گفت: در مواجهه با تهدیدات تغییرات اقلیمی، این گیاهان هستند که بیش از دیگر موجودات در معرض انقراض قرار می گیرند. در واقع، تغییرات اقلیمی روی حیوانات هم اثر می گذارد، اما گیاهان واکنش سریع تری به آن نشان می دهند. در واقع، از آنجایی که بیشتر جانوران قدرت حرکت بالایی دارند، در مواجهه با مخاطرات اقلیمی نظیر آب و مواد غذایی کم، زیستگاه دیگری را برای خود انتخاب می کنند، هرچند گیاهان هم کوچ می کنند، اما معمولا در بازه های زمانی طولانی تری این اتفاق می افتد، بنابراین خسارت تغییر در گیاهان بیشتر است.
وی بااشاره به اهمیت حد آسایش موجودات زنده ادامه داد: هر موجودی در کره زمین با در نظر گرفتن تمامی جوانب محیطی نظیر رطوبت، حاصلخیزی و املاح موجود در خاک، نم نسبی، دما و...، حد آسایش خاص خود را دارد. به عبارت روشن تر، اقلیم شناسان در نمودارهایی به تناسب شرایط مطلوب زیستی هر نوع از جانداران محدوده آسایش آنها را تعیین کرده اند و این محدوده تعیین می کند که زیستگاه کدام نوع از جانداران در کدام منطقه کره زمین باشد.
آشیانه زندگی جانداران در خطر است
به گفته علیجانی، تمامی موجودات در محدوده آسایش خود قرار دارند که نمی توانند براساس نمودارهای اقلیمی بالاتر یا پایین تر از آن محدوده آسایش زندگی کنند، برای مثال دسته ای از گیاهان در محدوده دمایی ۵ - تا ۴۰ + درجه می توانند به زیست خود ادامه دهند و اگر شرایطی حاکم شود که گیاهی خارج از این محدوده دمایی قرار گیرد، قادر به ادامه حیات نخواهد بود. نام دیگر این محدوده های زیستی آشیانه زندگی و تغییرات اقلیمی باعث ویران شدن آشیانه های زندگی موجودات کره زمین است.
وی بااشاره به وسیع بودن آشیانه زندگی برخی گیاهان که نشان از قدرت بالای سازگاری آنها در برابر تنش های اقلیمی دارد، گفت: برخی محورها در نمودارهای زیستی، برای بعضی از گونه های گیاهی وسیع تر است که نشانگر قدرت تطبیق پذیری بالای این نوع از گیاهان با شرایط مختلف اقلیمی است، اما برخی گیاهان هم در محدوده باریک دمایی قرار دارند؛ دسته اول سازگاری بیشتری با تغییرات اقلیمی خواهد داشت، اما دسته دوم در شرایط محدود دمایی می توانند به زیست خود ادامه دهند و توان سازگاری کمتری با تغییرات اقلیمی خواهند داشت. علیجانی گفت: شناخت از محدودیت دمایی و آشیانه زندگی گیاهان می تواند کمک شایانی به آمایش دقیق مکانی کند؛ برای مثال، با دانش محدودیت آلایندگی گیاهان می توان میزان و محدودیت کشت آنها را باتوجه به شرایط فعلی تعیین کرد. برای مثال، گیاهانی که در محدوده باریک منواکسیدکربن قرار دارند، نباید در خیابان کاشته شوند.
پوشش گیاهی، نیازمند یک برنامه جدید
این استاد دانشگاه ادامه داد: کسب آگاهی درباره آشیانه های زیست گیاهان درباره عناصر مختلف امری ضروری است؛ برای مثال، از آنجایی که گیاهان آب را از خاک می مکند، باید فشاری از ۳ تا ۱۵ اتمسفر را متحمل شوند. در واقع، گیاه نیازمند حداقل فشار برای دریافت آب از خاک است. برای مثال، گیاه خیار بیشتر از ۳ اتمسفر قدرت مکش ندارد و باید خاک به قدری مرطوب باشد که گیاه بتواند با فشار ۲ تا ۳ اتمسفری آب را وارد ساقه خود کند، اما گیاهان سازگار با اقلیم بیابانی از حداکثر فشار بهره مند هستند. بنابراین، باید دید تا یک یا ۲ دهه آینده وضعیت اقلیمی یک منطقه چگونه خواهد بود تا بتوان گیاهان سازگارتری را کشت کرد. این اقلیم شناس ادامه داد: برای مقابله با تهدیدات تغییرات اقلیمی ابتدا باید شناخت دقیقی از روند تغییرات دما در یک تا ۲ دهه آینده کسب کنیم، چرا که نخستین نشانه تغییرات اقلیمی، تغییرات دمایی است که بر دیگر عناصر اقلیمی نظیر بارش، نم نسبی، رطوبت خاک و... اثر می گذارد. بنابراین، دانستن شرایط آینده اقلیمی نواحی امروز بیش از هر مورد دیگری در بحث محیط زیست اهمیت دارد.
فرصت را از دست ندهیم
علیجانی گفت: بنابراین تغییر اقلیم از این نظر بر انقراض گونه های گیاهی اثر دارد که اگر افزایش دما بالاتر از حد تحمل زندگی گیاهان باشد، واضح است که راه انقراض را در پیش می گیرند. حال اینکه ما از چه راه هایی می توانیم پی به چنین اوضاعی ببریم، بستگی به شناختی دارد که از محیط کسب می کنیم؛ اگر می خواهیم دقیقا بررسی کنیم که گونه های گیاهی از نظر تغییرات دمایی تا چه دمایی را تحمل می کنند، باید دید ظرف ۲ یا ۳ دهه آینده دمای مناطق مختلف کشور از آستانه ها تجاوز می کند یا خیر؟ وی گفت: تاثیر تهدیدات تغییرات اقلیمی روی گیاهان نمونه های مختلفی دارد. گیاهی ممکن است به محض قرارگیری در خارج از حد آسایش، نتواند تحمل کند، اما گیاهی دیگر واکنش دیگری نشان دهد و شاید برخی گیاهان هم هیچ مشکلی نداشته باشند و به زیست خود ادامه بدهند. یکی از راهکارهای مهم مقابله با تغییرات اقلیمی و جلوگیری از انقراض گونه های زیستی، دانش کافی از شرایط آینده موجودات با آن شرایطی است که بشر را در انتظار بحران قرار می دهد. در حقیقت، انسان ها باید از امروز به فکر آن دسته از مخاطرات تدریجی باشند که ۳ الی ۴ دهه آینده گریبان آنها را می گیرد.
کدام گیاه در صدرلیست انقراض قرار دارد
علیجانی گفت: در واقع باید دید کدام گونه گیاهی در ابتدای لیست انقراض قرار دارد. برای مثال، اگر میانگین دمای کره زمین ۲۵ درجه است، باید دید در یک تا ۲ دهه آینده با این روند افزایش دمایی گیاهان چه شرایطی پیدا می کنند. در حقیقت، از امروز باید دید که کدام گیاه نسبت به تغییرات اقلیمی محیطی حساسیت بیشتری دارد تا از الان فکری به حال پوشش گیاهی منطقه موردنظر کرد. همچنین، باید دید کدام یک از گیاهان غالب در یک محیط، قدرت سازگاری بیشتری دارند تا بتوان استفاده بهره وری بالاتری از آنها داشت.
وی کلی گویی درباره تغییرات اقلیمی را امری بیهوده دانست و گفت: کلی گویی منجر به تکرار حرف هایی می شود که تاکنون زیاد درباره آنها گفته و شنیده شده است. باید براساس این کلیات برنامه های جزئی و مشخصی را به منظور آمادگی با تغییرات اقلیمی به کار بگیریم. از آنجایی که برخی گونه های گیاهی و جانوری برای اقتصاد یک منطقه نقش حیاتی دارد، دانستن و عمل به موارد یادشده کمک زیادی به جلوگیری از پناهندگان اقلیمی و مردم بومی مناطق می کند.
علیجانی بااشاره به اینکه درصد زیادی از نگرانی ها مربوط به کمبود منابع آبی و انقراض تنوع زیستی هنوز برای مردم ناملموس است، گفت: هنوز انقراض تنوع زیستی و مخاطراتش برای مردم ملموس نیست، چرا که آنها با بحران کمبود آب مواجهند. در صورت ادامه این بی توجهی، بحران تنوع زیستی هم مانند بحران کمبود آب گریبان مردم را خواهد گرفت. در واقع، مشکل دیگری هم ممکن است به معضل آب اضافه شود و آن هم از بین رفتن بسیاری از گونه های گیاهی است.
خاک سالم، تضمین کننده محیط زیست سالم
خاک یکی از اصلی ترین حلقه های زنجیره غذایی است که فرسایش و آلودگی آن آسیب های جبران ناپذیری به طبیعت می زند و موجب کاهش امنیت غذایی می شود. کامبیز بازرگان، رئیس سابق سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی در گفت وگو با صمت درباره عوامل تهدیدکننده خاک گفت: به طورکلی عوامل گوناگونی ذخایر و منابع طبیعی را در هر کشوری تهدید می کند که نخستین و مهم ترین این عوامل، تغییر کاربری است؛ این عامل منجر به خروج خاک های حاصلخیز از چرخه تولید و کشت می شود که فرسایش خاک، کاهش مواد آلی، افزایش آلاینده ها، شوری، کاهش توان حاصلخیزی و کاهش تنوع زیستی در خاک را به دنبال دارد.
خاک ذخیر گاه کربن
وی بااشاره به تشریح شاخص های سلامت خاک گفت: حفظ مواد آلی در خاک مهم ترین شاخص در سلامت آن است که سلامت گیاه و محیط زیست را هم تضمین می کند. هر چقدر گیاه سالم باشد، تنوع زیستی در بافت خاک بیشتر می شود و همین امر میزان جذب و ذخیره کربن را افزایش می دهد. بنابراین، میزان کربن ذخیره شده، یکی دیگر از شاخص های تضمین سلامت خاک است که نقش مهمی در کارکرد اصلی آن دارد. گفتنی است، تولید غذا هم از دیگر وظایف خاک است که نه تنها موجب حفظ امنیت غذایی می شود، بلکه توان خاک را هم در جذب کربن بالا می برد. به همین دلیل است که در بین منابع طبیعی، خاک ها مهم ترین ذخیره گاه کربن بعد از اقیانوس ها، شناخته می شوند. بازرگان افزود: باتوجه به اهمیت تبعات تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش جهانی، توجه سران کشورها در سال های اخیر به ذخیره کربن در خاک جلب شد؛ آنها پی بردند که می توان کربن تولیدشده توسط صنایع را به جای رهاسازی به جو، در خاک ذخیره کنند، چرا که ظرفیت تثبیت کربن در خاک بالاتر از اتمسفر است و می تواند یک ذخیره گاه مناسب برای کربن جو به حساب آید. به گفته دانشمندان با به کاربردن روش های فناورانه می توان ظرفیت این ذخیره گاه را افزایش داد و به میزان ۰۴ / ۰ درصد کربن جو را به خاک اضافه کرد.
با یک پالاینده آشنا شوید
وی بااشاره به شاخص آلودگی در خاک گفت: خاک همواره به عنوان یک عنصر پالاینده در طبیعت شناخته می شود، به همین دلیل، یکی دیگر از شاخص های سلامت خاک، آلوده نبودن آن است. با ورود مواد آلوده نظیر فاضلاب ها و پساب ها به خاک، مواد آلاینده غیرمجاز بافت خاک را آلوده می کند و میکروارگانیزم های مفید (ریزجاندارها) را از بین می برد. این در حالی است که انواع رس ها و ترکیبات کلوئیدی و میکروارگانیزم ها نقش پالایندگی خاک را برعهده دارند و اگر خاکی از چنین مواد آلی و ریزجاندارانی محروم باشد، آسیب پذیرتر می شود، بنابراین با ورود فاضلاب ها و پساب ها به خاک های فاقد مواد آلی، آلاینده ها دیرتر تجزیه می شوند و به همان میزان، محیط خاک آلوده تر می شود، در حالی که خاک های حاوی ریزجانداران و مواد آلی چنین ویژگی را ندارند. به گفته وی، عناصر فعال در خاک، خاصیت آلی دارند و موجب رشد بذرها و گیاهان می شوند. یکی از راه های افزایش مواد آلی، برگشت پوشش گیاهی به خاک است، اما در کشور ما به دلیل بارش کم، خاک ظرفیت محدودی در ایجاد و افزایش مواد آلی دارد، چرا که در اراضی وسیعی از کشور، اصلا گیاهی رشد نمی کند و خاک از لاشه گیاهان بهره نمی برد، بنابراین لزوم توجه به حفظ مواد آلی خاک در ایران اهمیت بسیار بالایی دارد.
سخن پایانی
آثار زیانبار تغییرات اقلیمی به قدری همه جانبه است که می توان گفت در جریان زندگی انسان ها خودش را نشان می دهد. بی شک تنها علمی که می تواند تبیین دقیق تری از شرایط تنوع زیستی ناشی از تاثیرات تغییرات اقلیمی ارائه بدهد، دانش جغرافیا است؛ علمی که به مطالعه مکان ها آن هم از تمامی ابعاد و جنبه هایش می پردازد، اما متاسفانه در بیشتر کشورهایی که اقلیم شکننده ای دارند، نقش اقلیم شناسان به عنوان جغرافی دانان طبیعی در تصمیمات مربوط به آمایش سرزمین برای بهره وری بالاتر و کاهش خسارات تنش های اقلیمی کمرنگ تر از دیگر محیط شناسان است. امروز نیازمند اطلاعات همه جانبه از نواحی مشخص اقلیمی در کشور هستیم. برای مثال، خوب است متخصصان اقلیمی مربوط به خراسان شمالی یا نواحی مرطوب جنوب کشو ریا نواحی کوهستانی شمال غربی کشور داشته باشیم که دارای اطلاعات دقیق همه جانبه از اقلیم و تنوع زیستی منطقه داشته باشند، اما متاسفانه هیچ اقلیم شناسی در کشور ما مناطق را به صورت خاص بررسی نکرده است. همین امر باعث شده که شناخت دقیقی از تهدیدات ناشی از تغییرات اقلیمی در نواحی مختلف کشور نداشته باشیم. جغرافیا رشته ای است که می تواند مجموعه تخصص ها را به کار گیرد و راهی را در مسیر توسعه پایدار باز کند.
