جذب سرمایه‌گذار برای توسعه کریدور شرق به غرب یا همان مسیر ابریشم معروف، در حالی است که زمان تکمیل کریدور شمال به جنوب هنوز در هاله‌ای از ابهام است. با گذشت بیش از ۲ دهه از زمانی که قرار شد کریدور شمال ـ جنوب شکل گیرد، همچنان این مسیر تکمیل نشده است. حال اخبار حاکی از آن است که دولت در اقدامات جدید خود به توسعه کریدور شرق به غرب توجه دارد.

به گفته مهدی صفری، تسهیل مسیر جذب سرمایه خارجی و ورود سرمایه‌گذاران بین‌المللی با هدف توسعه مسیر ابریشم و کریدور شمال و جنوب ایران، هموار شده و درحال‌حاضر یک شرکت خارجی به‌عنوان سرمایه‌گذار این کریدور شرق به غرب نیز وارد عمل شده است. این شرکت سرمایه‌گذاری، در سرخس حضور دارد و حجم کنونی این سرمایه‌گذاری ۹۰ میلیون دلار است. طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، این میزان سرمایه‌گذاری در نهایت به ۲۵۰ میلیون دلار خواهد رسید.تقویت مسیرهای ترانزیتی و تکمیل کریدورهای تجاری، یکی از مهم‌ترین ضعف‌های ایران است و طی دهه اخیر نتوانسته این مشکل را برطرف کند. به‌دلیل خلأهای موجود در این بخش، نه‌تنها از منافع تجارت داخلی، بلکه از مزایای فعالیت‌های بازرگانی کشورهای اطراف از مسیر ترانزیتی ایران سال‌ها است که بی‌بهره‌ هستیم.صمت در این گزارش، ضمن توجه به اهمیت توسعه کریدورهای ترانزیتی، به نقش ورود سرمایه‌های خارجی برای این هدف و در این‌باره با کارشناسان و فعالان اقتصادی به گفت‌وگو پرداخته است.

سهم خدمات از تولید ناخالص داخلی

محمدرضا مودودی، سرپرست سابق سازمان توسعه تجارت ایران در گفت‌وگو با صمت، ابتدا به وابستگی توسعه مسیرهای ترانزیتی به بخش‌های اقتصادی اشاره کرد و گفت: امروزه سهم بخش خدمات در تولید ناخالص داخلی و ساختار اقتصادی بسیار زیاد است؛ اگر نگاهی به آمارهای مربوط به این حوزه بیندازیم، می‌بینیم حدود ۵۰ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور، ناشی از فعالیت‌های بخش خدمات است. ترانزیت و حمل‌ونقل یکی از فعالیت‌های کلیدی بخش خدمات است که توجه به آن می‌تواند نقش بسزایی در افزایش تولید ناخالص داخلی داشته باشد. باوجود اهمیت این بخش، تقویت زیرساخت‌های ترانزیتی آن‌طور که باید و شاید انجام نگرفته است. به‌عبارتی، ظرفیت‌های مطلوبی در حوزه بسترهای حمل‌ونقلی وجود دارد که تا به امروز به آن نگاه صحیحی نداشته‌ایم. وی خاطرنشان کرد: اگر بخواهیم کشوری صنعتی و تجاری باشیم، باید برای بهبود سهم در بازارهای تعاملاتی اقتصادی بین‌المللی، حضور خود را افزایش دهیم، اما خلاف ادعاهای عنوان‌شده، کشوری صادراتی و صنعتی نیستیم و تاکنون هیچ‌یک از رویکردها و استراتژی‌های درپیش‌گرفته‌شده، منتج به صادراتی و صنعتی شدن ایران نشدند. به‌دلیل بی‌توجهی به الزامات توسعه فعالیت‌های بازرگانی، هدف «صادراتی شدن» فراموش شده است؛ نه‌تنها برای تولید کالاهای صادرات‌محور برنامه‌ریزی و اقدامات مناسب انجام نشده، بلکه مگاپروژه‌های تجاری در مناطق استراتژیک پایه‌ریزی نشده است. در چنین شرایطی، بدیهی است که زیرساخت‌های مربوط به حمل‌ونقل و فعالیت‌های خدماتی این حوزه رشد و توسعه، نیافته باشند.

اهمیت تسریع تکمیل مسیرهای ترانزیتی

مودودی در ادامه صحبت‌های خود به زنجیره ارزش جهانی اشاره کرد و گفت: جهان امروز، مجموعه‌ای از فعالیت‌های به‌هم‌پیوسته و بزرگ و کوچک اقتصادی و تجاری است. اگر خواهان آن هستیم تا در بخش مهمی از زنجیره ارزش جهانی حضور داشته باشیم، باید زیرساخت‌های مربوط به این امر را فراهم کنیم. مهم‌ترین این زیرساخت‌ها، تقویت بسترهای مربوط به حمل‌ونقل و ترانزیت منطقه است. این مسئله از آنجا اهمیت دارد که در زنجیره ارزش جهانی، کشورها نیاز بالایی به مسیرهای ترددی برای جابه‌جایی کالاهای موردنیاز خود دارند. این کالاها می‌توانند کالاهای اولیه، کالاهای واسطه برای تولید و در نهایت کالاهای نهایی باشند که به بازار هدف عرضه می‌شوند. به‌واسطه این تغییر جهانی، کشورها تلاش دارند تا بتوانند نقشی در تامین نیازهای ترانزیتی تولیدکنندگان و فعالان تجاری داشته باشند. این کارشناس تجارت ادامه داد: ایران به‌دلیل قرارگیری در نقطه طلایی منطقه، می‌تواند به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تامین‌کنندگان نیازهای ترانزیتی کشورها نه‌تنها در منطقه بلکه در جهان عمل کند، اما ضعف‌های لجستیکی و بی‌توجهی به اهمیت تسریع تکمیل مسیرهای ترانزیتی برای افزایش حجم نقل‌وانتقال کالاها، باعث شده تا فعالان اقتصادی بین‌المللی از مسیرهایی غیر از ایران در منطقه استفاده کنند، چرا که ظرفیت‌های ترانزیتی ایران برای سایر کشورها، تاکنون جذابیتی نداشته است. ایران یک درصد مساحت خاکی و یک درصد جمعیت جهان را دارا است، اما سهم صادراتی آن در تعاملات بین‌المللی، حدود ۰.۲ درصد است. بدون در نظر گرفتن ظرفیت‌های بالقوه داخلی، ایران تنها از یک‌پنجم ظرفیت‌های تجاری خود را استفاده کرده است و این نشان از عقب‌ماندگی جدی ایران از فضاهای تجاری بین‌المللی دارد.

ناتوانی دولت در سرمایه‌گذاری بر عمران

مودودی به نقش ورود سرمایه برای توسعه کریدورهای تجاری ایران تاکید کرد و گفت: درحال‌حاضر عنوان شده که سرمایه‌گذار خارجی برای توسعه کریدور شرق به غرب ایران، در کشور مستقر شده است. اطلاعات دقیقی از این سرمایه‌گذاری در دست نیست، اما به‌طورکلی، سرمایه‌گذاری‌های این‌چنینی از ۲ نگاه حائزاهمیت هستند؛ در گام نخست میزان ورود سرمایه‌های مالی و شیوه همکاری‌های بین‌المللی آن مهم است. از آنجایی که، دولت، بدنه بزرگ و متورمی دارد، توان مالی برای سرمایه‌گذاری در بخش عمران ندارد. بنابراین، نیاز ورود سرمایه‌های خارجی و همچنین فناوری و تکنولوژی‌های به‌روز جهانی، به‌شدت احساس می‌شود. با این وجود، هنوز مسئله تنش‌های سیاسی ایران با برخی کشورها برطرف نشده است و به‌نظر می‌رسد که همچنان جذابیت‌های لازم و کافی برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی در کشور وجود ندارد.

این کارشناس توسعه تجارت خاطرنشان کرد: مهم‌ترین ورود سرمایه، وجود بینش تجاری است. باید نگاهی صحیح به حوزه خدمات و فعالیت‌های تجاری وابسته به آن وجود داشته باشد تا بتوان از مزیت وجود ابزارهایی همچون سرمایه‌های خارجی استفاده کنیم. مسائل مربوط به تسهیلات بانکی، تامین زیرساخت‌های لجستیکی براساس نیازهای ترانزیتی بین‌المللی و در نهایت ارائه مشوق‌های تجاری برای تسهیل و تسریع فعالیت‌های صادراتی، به‌عنوان مصادیق وجود نگاه تخصصی به مقوله تجارت جهانی است. زمانی که با مفاهیم بین‌المللی خدمات و تجارت جهانی آشنا شویم، سرمایه‌گذاری‌هایی که انجام می‌دهیم یا سرمایه‌هایی که برای فعالیت‌های توسعه‌ای جذب می‌کنیم، هدفمندتر خواهند بود.

سرمایه وارد بخش مولد شود

مودودی در پایان صحبت‌های خود به ابعاد خبر حضور سرمایه‌گذار خارجی برای توسعه کریدور شرق به غرب پرداخت و گفت: مشخص نیست که سرمایه‌گذار مذکور، از کدام کشور است و ابعاد و جزییات حضور آن به چه صورت است. اما تا به امروز نتایج مثبت چندانی را از این نوع همکاری‌های مشابه شاهد نبوده‌ایم و تعهدات در حد حرف و روی کاغذ باقی مانده‌اند. نمونه بارز این اتفاق را می‌توان در توسعه و تکمیل کریدور شمال ـ جنوب، آزادراه تهران شمال و سایر پروژه‌های عمرانی که قرار بود با همکاری طرف‌های خارجی به‌ثمر برسند، دید. بیشتر پروژه‌هایی که با همکاری سرمایه‌گذاران خارجی قرار بود که پایان یابند، بیش از مدت زمان معلوم طول کشیدند. در این مدت، رویکرد یا سیاست‌های مدیریتی در داخل و شرایط همکاری ایران با سایر کشورها تغییر چندانی نکرده است که بتوان گفت درحال‌حاضر افق‌های روشنی در رابطه با پیشبرد تعاملات با سرمایه‌گذاران خارجی وجود دارد. این کارشناس توسعه تجارت خاطرنشان کرد: برای جذب سرمایه‌های خارجی و تحقق اهداف توسعه‌ای، باید ابتدا زمینه ورود سرمایه را فراهم کنیم. تا زمانی که بخش زیادی از سرمایه‌های کشور در بخش غیرمولد فعال باشند، هیچ‌یک از فعالان اقتصادی بین‌المللی تمایلی برای ورود به بحث‌های اقتصادی و عمرانی ایران ندارند، چرا که متوجه هستند که سرمایه‌گذاری در ایران سودآوری ویژه‌ای برای آنها ندارد. بنابراین، نمی‌توان به خبر ورود سرمایه‌گذار خارجی، امید زیادی داشت.

اهمیت توسعه ترانزیتی ایران

یحیی آل‌اسحاق، فعال بازرگانی در گفت‌وگو با صمت، به اهمیت توسعه مسیرهای ترانزیتی و تقویت کریدورهای کشور تاکید کرد و گفت: هر ابزاری که بتواند روابط تجاری ایران با کشورهای همسایه و دور را توسعه دهد، لازم و مهم است و باید از آن بهره گرفت. ایران به‌دلیل دارا بودن موقعیت طلایی ژئواکونومیکی در منطقه، با ۱۵ کشور در ارتباط است. تعاملات تجاری این کشورها به طور سالانه، بالغ بر هزار و ۲۰۰ میلیارد دلار است که رقم کمی نیست. از این‌رو راهکاری که بتواند سهم ایران از این اقتصاد را افزایش دهد، ارزشمند است و نباید آن را نادیده گرفت.
ایران به‌دلیل قرارگیری در مرکزیت منطقه، می‌تواند به‌عنوان یکی از مسیرهای ترانزیتی مهم میان کشورها شناخته شود، اما این اتفاق، نیازمند وجود بسترهای توسعه‌یافته و تقویت‌شده ترانزیتی و حمل‌ونقل کالاها است، اما در حال ‌حاضر این ظرفیت وجود ندارد. وی ادامه داد: اعلام شده که قرار است سرمایه‌گذار خارجی برای بهبود و توسعه کریدور شرق به غرب ایران حاضر شود. در این‌باره باید گفت همکاری‌های بین‌المللی، یکی از فرصت‌های بهبود و توسعه به‌شمار می‌روند؛ به‌شرطی که توافقات و همکاری‌ها تنها روی کاغذ نباشند و شاهد ثمرات مثبت آنها نیز باشیم. ایران تا به امروز از عدم‌وفای به‌عهد شرکای خارجی ضربه‌های زیادی دیده است و نباید کاری کنیم که این روند ادامه‌دار باشد.

ارتباط توسعه تجارت با امنیت ملی

این فعال بازرگانی در ادامه صحبت‌های خود، همکاری‌های بین‌المللی را یکی از لوازم گسترش فعالیت‌های تجاری دانست و در این‌باره گفت: در چند مدت اخیر، عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای قطعی شد که اتفاق خوبی برای تجارت خارجی ایران محسوب می‌شود. اگر بتوان حضور ایران در بریکس را نیز قطعی کرد، اتفاق مثبتی در اقتصاد کلان ایران رخ داده است. اما به‌طورکلی همکاری‌های بین‌المللی، باید از روی کاغذ به صحنه عمل درآیند. مجموعه رویکردها باید به‌نحوی باشند که تعاملات بین کشورها، در عرصه فعالیت‌ها توسعه یابند. باید سیاست‌های مدیران در داخل به‌گونه‌ای باشد که بتوان از همکاری‌های بین‌المللی حداکثر بهره‌برداری‌های اقتصادی را داشته باشیم.
آل‌اسحاق خاطرنشان کرد: نباید فراموش کرد که توسعه اقتصادی نقش مهمی در امنیت کشورها دارد. به بیان دیگر، رابطه مستقیمی بین استراتژی تجاری، امنیت ملی و توسعه اقتصادی وجود دارد. هرچقدر توسعه تجاری شکل گیرد، اقتصاد توسعه می‌یابد و در نهایت امنیت ملی ما نیز تقویت می‌شود. از این‌رو اهمیت دارد که نحوه تعاملات ما با سایر کشورها به چه صورت و در چه قالبی است. باید منافع کشور، توسعه اقتصادی و تقویت بسترهای لجستیکی جزو اولویت‌های پذیرش همکاری با کشورهای مختلف باشد. باید بسترها به‌گونه‌ای فراهم شوند که نه‌تنها سرمایه‌گذاران خارجی سرمایه‌های مالی خود را وارد ایران کنند، بلکه سایر فعالان اقتصادی نیز رغبت انتقال تکنولوژی به ما را داشته باشند. باتوجه به مولفه‌های عنوان‌شده، بدیهی است که نگاه مدیران در سطوح کلان به همکاری‌های خارجی اهمیت دارد.

سخن پایانی

در سال ۱۳۷۹، قراردادی میان ایران، هند و روسیه منعقد شد که بر اساس آن، قرار شد این 3 کشور با همکاری یکدیگر، مسیر بین‌المللی موسوم به کریدور شمال ـ جنوب را در ایران راه‌اندازی کنند. با گذشت بیش از 2 دهه از این توافقنامه، کریدور شمال ـ جنوب همچنان حلقه‌های مفقوده زیادی داشته و تکمیل نشده است. اما قدیمی‌تر از آن، مسیر ابریشم است که از سده‌های دور، از آن به‌عنوان یکی از شاهراه‌های تجارت جهانی یاد می‌شد. به‌دلیل وجود مشکلات و تکمیل نشدن این مسیر در طول سال‌ها، سایر کشورها به‌تدریج ترجیح دادند تا از مسیرهای جایگزین استفاده کنند. حال اعلام شده که سرمایه‌گذار خارجی برای پایان دادن به ضعف کریدور شرق به غرب ایران پای کار حاضر است. باید دید در ادامه ایران چگونه از فرصت پیش‌آمده استفاده و طرف مقابل را مجبور به اجرای تعهدات خواهد کرد.