نگاهی کوتاه به سطل‌ زباله‌های کنار خیابان کافی است تا ببینیم مملو از کیسه‌های پلاستیکی هستند که برخی از آنها خالی دور انداخته شدند. کاش قبل از هر بار استفاده بی‌مورد از کیسه‌های پلاستیکی گاها جذاب، به یاد بیاوریم که استفاده بی‌رویه از پلاستیک گلوی طبیعت را می‌فشارد. با این حال در هر خریدی، هرچند کوچک فروشنده به‌راحتی کیسه‌ای پلاستیکی به شهروندان می‌دهد یا در مواردی اگر فروشنده کیسه‌ای به خریدار ندهد، موجب گله‌مندی می‌شود. نکته قابل‌توجه این است که اکنون در مراکز خرید بسیاری از کشورها به ازای هر کیسه پلاستیکی مبلغ قابل‌توجهی دریافت می‌شود، این در حالی است که در کشور ما تبلیغات تلویزیونی به‌منظور متقاعد کردن شهروندان برای خرید کیسه‌های پلاستیکی تلاش می‌کنند. در این گزارش میدانی به‌مناسبت روز جهانی بدون پلاستیک که مصادف با ۱۳ تیر است به سراغ مردم رفته تا دلیل استفاده بی‌رویه آنها از کیسه پلاستیکی را جویا شود.

روز جهانی بدون کیسه‌ پلاستیکی

آلودگی پلاستیکی جهان اکنون می‌رود که فاجعه‌ بزرگی را رقم بزند، زیرا مصرف کیسه‌های پلاستیکی بیش از ۵۰۰ میلیارد عدد گزارش شده است. بیشتر کارشناسان محیط‌زیست معتقدند کیسه‌های پلاستیکی بیشترین کالای مصرفی در دنیا هستند که تاثیرات بسیار نامطلوبی بر چرخه حیات در محیط‌زیست داشته‌اند. تولید مواد پلاستیکی در سال ۲۰۱۶ در جهان حدود ۲۶۰ میلیون تن تخمین‌زده شده که حدود یک‌سوم آن مربوط به پلاستیک‌های یک‌بارمصرف است. در ایران هم روزانه نزدیک ۴۹۰ تن کیسه پلاستیکی تولید می‌شود.

براساس گزارش‌های جهانی ایران در فهرست ۱۰ کشور پرمصرف پلاستیک جای گرفته و هر سال بیش از ۵۷۰‌ هزار تن (روزانه بیش از هزار و ۵۶۱ تن) زباله‌ پلاستیکی در کشور ما تولید و در طبیعت رها می‌شود که تجزیه‌ آن حدود ۲۰۰ تا ۴۰۰‌ سال طول می‌کشد.

روز جهانی بدون کیسه‌ پلاستیکی، توسط گروه Bag Free World با هدف رها شدن جهان از کیسه‌های پلاستیکی یکبارمصرف تعیین شد و به‌سرعت در سراسر دنیا طرفداران خود را پیدا کرد. نام‌گذاری روزی در تقویم جهانی با عنوان روز جهانی بدون کیسه پلاستیکی اقدام مهمی در راه افزایش حمایت و حفاظت از محیط‌زیست است. فعالان حوزه محیط‌زیست با تشویق افراد به جایگزینی گزینه‌های سازگارتر با محیط‌زیست به‌جای کیسه‌ پلاستیکی، سعی می‌کنند هر روز از تعداد کیسه‌های رهاشده در طبیعت بکاهند. اصلا به این موضوع فکر کرده‌اید که سالانه چه مقدار کیسه‌ پلاستیکی دور می‌ریزیم و این کار چه تاثیری بر محیط‌زیست دارد؟ تا به حال به زندگی بدون کیسه‌ پلاستیکی فکر کرده‌اید؟

دعوا بر سر یک کیسه پلاستیکی!

جایی همین نزدیکی‌ها؛ سوپرمارکتی نبش یکی از کوچه‌های این شهر که ورودی آن پس از چند پله به سمت پایین قرار داشت. از دور که نگاه می‌کردم، مغازه کوچک به‌نظر می‌رسید، اما با ورود به فروشگاه به وسعت زیاد آن پی بردم. چند دقیقه‌ای منتظر ماندم و از دور نظاره‌گر رفتار افرادی بودم که برای خرید می‌آمدند.

نفر اول شیرکاکائو کوچکی خریده بود و وقتی دید فروشنده کیسه‌ای به او نمی‌دهد، گفت: «آقا یه کیسه به من می‌دی؟» مشتری بعدی دختری بود که کوله‌پشتی روی دوش خود داشت و یک بسته چیپس را مقابل فروشنده قرار داد؛ این بار خود فروشنده چیپس را در کیسه‌ قرار داد و گفت: «بفرمایید.» دیگر سر فروشنده خلوت شده و وقت آن رسیده که برای گپ‌وگفتی کوتاه به سمت او بروم.

از او می‌پرسم: چند نفر از مشتریاتون تقاضای کیسه پلاستیکی می‌کنن؟

پاسخ می‌دهد: چند نفر؟ همشون! اصلا اگه بهشون کیسه ندم با یه حالت حق‌به‌جانبی به من نگاه می‌کنن که خودم تسلیم می‌شم. حتی مشتری بوده که سر این موضوع با من دعوا کرده. مردم کلا نمی‌تونن قبول کنن خریدشون داخل کیسه نباشه. گاهی برای خرید کالایی که همین الان مصرف می‌کنند هم از من کیسه پلاستیکی می‌خوان. تازه اینکه خوبه؛ بعضیا برای خرید مثلا ۶ قلم جنس، ۳ تا کیسه می‌گیرن! همین چند روز پیش بود یه آقایی داد‌وبیداد راه انداخت که چرا مایع ظرفشویی که خریده رو گذاشتم کنار نوشابه و توی یک کیسه جدا نگذاشتم!

- چند نفر از مشتریاتون از کیسه‌های پارچه‌ای برای خرید استفاده می‌کنن؟

- از کیسه پارچه‌ای فقط ۲ نفر از ساکنان این محل استفاده می‌کنن. معمولا افراد مسن هم با زنبیل خرید می‌کنن و خریدها را تو همون زنبیل خودشون می‌ذارن.

- نظر شما درباره کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی چیه؟

- خیلی خوبه! اما خیلی‌ها از تولید و فروش همین کیسه‌ها دارن درآمد کسب می‌کنن. خیلی از واحدهای اقتصادی خودشون به ما کیسه‌های پلاستیکی می‌دن که تراکت‌شون در اون قرار داره.

پسرک زباله‌گرد و عشق به زمین

جایی همین نزدیکی‌ها؛ پسری حدودا ۱۵ساله با لباسی مندرس؛ پیراهنی که به تن دارد هیچ دکمه‌ای ندارد و زیر آن عرق‌گیری پوشیده است. او را اطراف یکی از سطل‌زباله‌های شهر دیده‌ام. همزمان که مشغول گشتن است با او هم‌کلام می‌شوم و با همان ادبیات خاص خودش به من پاسخ می‌دهد.

- چرا زباله‌گردی می‌کنی؟ چند ساله که این کار رو انجام می‌دی؟

- اگه این کار رو نکنم گشنه می‌مونیم. بابام قند داشت، پاشو قطع کردن؛ اصلا نمی‌تونه کار کنه. مامانمم که به‌خاطر خواهر برادر کوچیکم نمی‌تونه کار کنه؛ اصلا کاری هم بلد نیست.

- در روز چقدر کیسه پلاستیکی داخل این سطل‌ها می‌بینی؟

- کلی! انقدر زیاده. بعضیاشون که اصلا تمیزه آبجی! خیلی وقتا دیدم از در مغازه میان بیرون و کیسه خریدشون رو سریع می‌ندازن بیرون؛ خب چه کاریه؟!

- فقط بطری‌های پلاستیکی به‌دردت می‌خوره یا این کیسه‌ها رو هم جمع می‌کنی؟

- بعضی وقتا برمی‌دارم؛ به‌کار میاد، اما اینکه بخوایم بفروشیم، نه؛ مگه اینکه خیلی زیاد بشه، مثلا کیلو بشه.

- اگر فرهنگ‌سازی بشه و مردم کمتر مواد پلاستیکی استفاده کنن، اوضاع کار و کاسبی تو چی می‌شه؟

- آبجی خدا بزرگه! تو این برنامه‌های تلویزیونی میگن زمین داره نابود میشه؛ خب ما هم از یه جا دیگه نون در می‌آریم. این همه مقوا؛ اونا رو هم جمع می‌کنیم.آنچه بیان شد نگاهی کلی است به وضعیت مصرف کیسه‌های پلاستیکی در سطح جامعه. در ادامه نظر کارشناسان محیط‌زیست را در این باره می‌خوانیم.

کیسه‌های دکوری

جایی همین نزدیکی‌ها؛ یکی از لباس‌فروشی‌های کنار میدان با آن مانکن‌های کنار هم چیده شده و پسرک کم‌سن‌وسالی که تراکت‌هایی را جلو مغازه پخش می‌کند. بسیاری از خانم‌ها با کیسه‌های کوچکی در دست از مغازه خارج می‌شوند. فروشنده که سرش خلوت می‌شود، برای گپ‌وگفت کوتاهی کنارش می‌ایستم.

از او می‌پرسم: چند نفر از مشتریاتون تقاضای کیسه پلاستیکی می‌کنن؟

پاسخ می‌دهد: اصلا خودشون چیزی نمی‌گن. ما بعد از کارت کشیدن، خودمون خرید مشتری را در کسیه پلاستیکی می‌ذاریم.

- مشتریان ممانعتی نمی‌کنن؛ مثلا بگن خرید من کمه و کیسه نمی‌خوام؟

- اصلا؛ گاهی دخترخانوما با کوله‌پشتی‌های بزرگ میان که قطعا خریدشون توش جا میشه، اما نه، از گرفتن کیسه امتناع نمی‌کنن. بارها این اتفاق افتاده که کیسه خرید رو می‌گیرن و همون‌طوری می‌ذارن داخل کیف. اصلا نمی‌دونم چرا کیسه پلاستیکی می‌گیرن.

- نظر شما درباره کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی چیه؟

- کار خوبیه، اما مردم ما هنوز با این فرهنگ غریبه هستند. فکر نمی‌کنم حالا حالاها شدنی باشه!

سرانه تولید زباله در شهر تهران بیشتر از سرانه کل کشور

زهره عبادتی، معاون نظارت و پایش حفاظت محیط‌زیست استان تهران با اشاره به عمر تجزیه طولانی کیسه‌های پلاستیکی به صمت گفت: کیسه‌های پلاستیکی زمان تجزیه طولانی دارند و گاهی این فرآیند تا ۱۰۰ سال زمان خواهد برد. در نتیجه مصرف کیسه‌های پلاستیکی آثار تخریبی بسیاری دارد. این در حالی است که سرانه تولید زباله در شهر تهران از سرانه کل کشور بیشتر است. وی با اشاره به پیامدهای جمع‌آوری غیراصولی کیسه‌های پلاستیکی اظهار کرد: کیسه‌های پلاستیکی در صورتی که به‌طور اصولی جمع‌آوری و مدیریت نشوند و در طبیعت رها شوند، بی‌شک آسیب‌های زیادی به خاک وارد می‌کنند. همچنین ممکن است برخی افراد پس از جمع‌آوری در مراکز غیرمجاز اقدام به سوزاندن آنها کنند که همین پسماندسوزی موجب آلودگی هوا و انتشار گازهای آلاینده می‌شود.

راهکار چیست؟

معاون نظارت و پایش حفاظت محیط‌زیست استان تهران در تشریح راهکارهایی برای کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی بیان کرد: ابتدا باید با استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای به سمت کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی برویم که بارها تبلیغ شده است. همچنین استفاده از کیسه‌های زیست‌تخریب‌پذیر نیز توصیه می‌شود.

ارزان‌تر می‌خرید!

آیه حمداوی، فعال محیط‌زیست با اشاره به روند مثبت کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی به صمت گفت: از بین تمامی پویش‌ها و تلاش‌هایی که تا امروز برای کاهش تولید انواع پسماندها انجام شده، تلاش‌ها برای کاهش استفاده از کیسه پلاستیکی، فراگیرتر و موفق‌تر بود. با این وجود مصرف کیسه پلاستیکی همچنان زیاد

 است. وی ضمن تاکید بر اینکه تلاش در جهت کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی نباید تنها ازسوی مردم باشد، افزود: درست است که برخی افراد هیچ تمایلی به استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای ندارند، اما نباید انتظار داشت که تمام بار عدم استفاده بر دوش مشتری نهایی باشد و بی‌شک عرضه‌کننده نیز باید سهمی در این مسئله داشته باشد. در حقیقت بار فرهنگ‌سازی برای کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی بر دوش عرضه‌کنندگان است. در برخی از فروشگاه‌های پسماند صفر، مسئولیت حمل با خود مشتری است و برای خرید باید ظرف یا کیسه‌های پارچه‌ای با خود به همراه داشته باشید. همچنین بهتر است در زمینه فرهنگ‌سازی برای کاهش پسماند از جامعه‌شناسان کمک بگیریم.

ارزان‌تر بخرید!

این فعال محیط‌زیست با اشاره به اینکه در فروشگاه‌های پسماند صفر، نرخ کالا تا حدودی ارزان‌تر است، گفت: اگر تعداد این فروشگاه‌ها افزایش یابد، فرهنگ‌سازی در راستای کاهش مصرف پلاستیک آسان‌تر خواهد بود. در واقع مشتری به فروشگاهی می‌رود که نرخ محصولات آن بین ۱۵ تا ۲۰ درصد از سایر فروشگاه‌ها ارزان‌تر است و تنها لازم است با خود کیسه پارچه‌ای یا پلاستیکی که از قبل داشتید یا ظرف به همراه داشته باشید. این موضوع رفته‌رفته موجب تغییر رفتار شهروندان خواهد شد.

کیسه‌های پلاستیکی به کار می‌آید!

جایی همین نزدیکی‌ها؛ یکی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای. چند دقیقه‌ای مقابل صندوق می‌ایستم و تنها نظاره‌گر شرایط هستم. تعداد زیادی کیسه پلاستیکی در گوشه‌ای از صندوق قرار دارد. زن و شوهری با سبد خرید پر فروشگاه برای حساب‌کردن به صندوق می‌آیند. همزمان که صندوقدار بارکد اجناس را می‌زند، خانم از آن سمت صندوق خریدها را در کیسه قرار می‌دهد. تقریبا هر ۳ قلم کالا را، هرچند کوچک در یک کیسه پلاستیکی می‌گذارد. وقتی حساب‌وکتاب تمام می‌شود خانم با کوهی از کیسه‌های خرید در مقابل صندوق ایستاده است.

وقتی از آنها علت این کار را جویا شدم، خانم با لحنی بسیار معمولی گفت: «خب معلومه؛ این کیسه‌ها به‌درد آشغال ریختن می‌خوره. وقتی خریدها را از کیسه در بیارم، همه این کیسه پلاستیکی‌ها رو نگه می‌دارم و هر بار از یکی از اونا استفاده می‌کنم.»

بعد از بیان این جمله با لحنی صمیمی و صدایی آرام گفت: «برای اینا که هزینه نمی‌افته. ببین چقدر کیسه بغل این صندوق‌هاست؛ به‌نظر من شما هم بردار. کیسه پلاستیکی همیشه به‌کار میاد.»

کمی بعد به سراغ یکی از صندوقدارها می‌روم، اما هنوز هم سرش شلوغ است.

از او می‌پرسم: چند نفر از مشتریاتون تقاضای کیسه پلاستیکی می‌کنن؟

پاسخ می‌دهد: همشون! اصلا این همه کیسه‌ که اینجاست در روز چندین بار تموم میشه و ما دوباره شارژ می‌کنیم.

- نظر شما درباره کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی چیه؟

- به‌نظرم اصلا امکان‌پذیر نیست، چون مردم این‌طوری عادت کردن. خیلیاشون فکر می‌کنن ما متوجه نمی‌شیم که وقتی خریداشون رو جمع می‌کنن چند تا کیسه می‌ندازن داخل یکی از کیسه‌های خریدشون. بعد شما دنبال کاهش مصرف کیسه هستی؟

سخن پایانی

متاسفانه روند مصرف پلاستیک در کشور بسیار نگران‌کننده است و باید هرچه سریع‌تر برای آن چاره‌اندیشی کرد. به‌عقیده فعالان محیط‌زیست بحران پلاستیک نه‌تنها محیط‌زیست، بلکه حیات پرندگان و موجودات را نیز تهدید می‌کند و ایجاد قوانین محدودکننده برای استفاده از کیسه و ظروف پلاستیکی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است و باید تا زمین خفه نشده قوانین لازم در این حوزه تدوین شود و به تصویب برسد. روزانه هزاران مورد شبیه آنچه در این گزارش بیان شد، از نگاه ما می‌گذرد، اما باز هم بی‌تفاوت از آن رد می‌شویم یا شاید یکی از عوامل این دست مسائل باشیم. ما انسان‌ها بی‌توجه به اینکه زمین زنده است، نفس می‌کشد و به همه جهان حیات می‌بخشد هر روز با چند کیسه پلاستیکی نفس این کره جاندار را تنگ می‌کنیم.