ظرفیتی بزرگ که دیده نمی‌شود
براساس جدیدترین آمار منتشرشده از سوی گمرک، در ۵ ماهه نخست سال ۱۴۰۲، در مجموع ۲ میلیون و ۱۶۹ هزار تن محصولات کشاورزی به ارزش یک میلیارد و ۶۲ میلیون دلار ذیل کد تعرفه‌های فصول ۶ تا ۱۴ به خارج از کشور صادر شده است.
زحمت بی‌ثمر
صادرات محصولات کشاورزی در این مدت به‌لحاظ وزنی ۷.۷ درصد کاهش و به لحاظ ارزشی ۱۰.۱۴ درصد افزایش داشته است. براساس این گزارش، در این مدت ۷ میلیون و ۷۴۹ هزار تن محصولات کشاورزی به ارزش ۴ میلیارد و ۳۴۶ میلیون دلار وارد شده است که به‌لحاظ وزنی ۶.۱۷ درصد و به‌لحاظ ارزشی ۱۹.۳۴ درصد کاهش نشان می‌دهد. همچنین، طبق این گزارش عراق، امارات‌متحده‌عربی و فدراسیون روسیه عمده‌ترین خریداران محصولات کشاورزی صادراتی ایران هستند. البته همین بخش عمده صادرات که تنها به 3 کشور خاص تعلق دارد نیز، سوالاتی را در ذهن ایجاد می‌کند؟ اما با این حال، از دیدگاه فعالان این حوزه و کارشناسان محصولات کشاورزی می‌توانند برای کشور بسیار ارزآور باشند، اما نبود تسهیلات و حمایت‌های دولتی در بخش کشاورزی منجر شده است تا صادرکنندگان این حوزه با مشکلات فراوانی مواجه شوند و از امنیت سرمایه‌گذاری برخوردار نباشند. این در حالی است که رشد صادرات می‌تواند رشد تولید و اقتصاد را رقم بزند، در نتیجه باید از ظرفیت‌های موجود استفاده کرد.
نگاهی به آمار صادرات محصولات کشاورزی
براساس گزارش گمرک در سال ۱۴۰۱، عراق با خرید یک میلیارد و ۲۵۵ میلیون و ۳۳۰ هزار دلار، امارات با ۴۸۶.۶ میلیون دلار، پاکستان با ۳۵۰ میلیون دلار، روسیه با ۳۱۷.۴ میلیون دلار و افغانستان با ۲۵۲ میلیون و ۱۱۰هزار دلار؛ 5 مقصد اول صادرات محصولات کشاورزی و غذایی ایران به همسایگان بوده‌اند. ترکیه با خرید ۱۵۴ میلیون دلار، آذربایجان ۸۲ میلیون دلار، قطر ۶۹ میلیون دلار، قزاقستان با ۶۲.۲ میلیون دلار، ترکمنستان با ۶۰.۳ میلیون دلار، ارمنستان با ۵۸ میلیون دلار، کویت با ۵۲.۵ میلیون دلار، عمان با ۵۲.۴ میلیون دلار، بحرین با 4 میلیون دلار و عربستان با ۱۲۶هزار دلار مقاصد ششم تا پانزدهم محصولات کشاورزی، دامی، شیلاتی و غذایی در بین ۱۵کشور همسایه ایران بودند. همچنین، پسته با پوست، گوجه‌فرنگی زراعی، سیب، مغزپسته، هندوانه، خرمامضافتی، شیرینی‌های بدون کاکائو، کیوی، شیرخشک صنعتی، گوجه‌فرنگی گلخانه‌ای، آب‌میوه، پنیر، بیسکوییت، نان، سیب‌زمینی، خمیرهای غذایی، انواع انگور، میگو، زعفران، رب‌گوجه، فلفل‌دلمه‌ای، روده‌دام، پیاز، خامه و.... به‌ترتیب ارزآورترین کالاهای صادراتی کشور در دسته‌بندی غذایی، شیلاتی، دامی و کشاورزی بوده‌اند.از سوی دیگر، یکی از چالش‌های موجود در صادرات محصولات کشاورزی بازگشت خوردن برخی از آنها از بازارهای هدف است که به‌ویژه در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ این موضوع در موارد مختلفی تکرار شد. به‌عقیده کارشناسان، حوزه کشاورزی برای جلوگیری از برگشت خوردن محصولات کشاورزی، نخست باید پروتکل‌های بهداشتی و استانداردها را با کشور مقصد هماهنگ و به‌صورت منظم با آنها کنترل کند، تعامل خوبی با مشتریان خود داشته باشد، سطح کیفی تولیدات کشاورزی را از نظر سلامت با آموزش باغداران و ارتقای دانش آنها بهبود بخشد و بپذیرد که مشتری به‌دنبال محصول سالم و بهداشتی و باکیفیت است و در نهایت، باید انسجام کاری بین سازمان و وزارتخانه‌ها وجود داشته باشد و پراکنده‌کاری وجود نداشته باشد. باتوجه به موارد فوق، جای سوال دارد که چرا باتوجه به ارزآوری خوب و محصولات کشاورزی باکیفیت، تلاشی برای افزایش سهم محصولات کشاورزی در آمار صادرات نمی‌شود؟
کانتینر یخچال‌دار نداریم
ارسلان قاسمی، رئیس سابق کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون و معاون حقوقی و امور مجلس اتاق تعاون ایران در رابطه با سهم صادرات محصولات کشاورزی در آمار صادراتی به صمت گفت: باید صادرات را به ۳ بخش صادرات نفت، محصولات پتروشیمی، فولادی و میعانات گازی و صادرکنندگان غیردولتی تقسیم کرد. در بخش صادرکنندگان غیردولتی، بیش از ۹۰ درصد محصولاتی که بخش واقعی اقتصاد مردمی صادر می‌کند، مربوط به محصولات کشاورزی و مابقی آن خصولتی، میعانات گازی یا فولاد است.
وی بااشاره به تاثیر تحریم‌ها بر روند صادرات اظهار کرد: کشور ما به‌دلیل تحریم‌های ظالمانه، بازارهای بسیاری را از دست داده است. در نتیجه، مجبور هستیم از طریق کشورهایی مانند عراق، امارات و روسیه به کشورهای ثالث وصل شویم که همین موضوع یکی از عوامل کاهش آمارهای صادراتی است. به‌همین‌دلیل است که شاهد حضور عراق، امارات و روسیه به‌عنوان بیشترین خریداران محصولات کشاورزی هستیم. از سوی دیگر، تحریمی است که بانک مرکزی به صادرکننده تحمیل کرده است، به این معنا که از تجار می‌خواهد تا با ارز آزاد، کالا را بخرند، اما ارز حاصل از صادرات را زیر نرخ به بانک مرکزی بفروشند.
چالش‌های صادرات
قاسمی با بیان مهم‌ترین چالش‌های موجود در مسیر صادرات محصولات کشاورزی افزود: تعهدات ارزی، بخشنامه‌های خلق‌الساعه و تحریم‌های بین‌المللی از مهم‌ترین چالش‌های صادرات محصولات کشاورزی هستند. این در حالی است که می‌توانیم صادرات محصولات کشاورزی را تا ۲۰ میلیارد دلار افزایش دهیم. البته این آمار، بدون تحریم‌های داخلی و خارجی محقق خواهد شد، چراکه توانایی ارزآوری حوزه کشاورزی بسیار زیاد است.
تصمیمات یک‌شبه
رئیس سابق کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون در رابطه با تاثیر ممنوعیت‌ها و تصمیم‌گیری‌های یک‌شبه بر روند صادرات گفت: بازارهای جهانی در انتظار ممنوعیت‌ها و تصمیمات یک‌شبه نمی‌مانند،زیرا منابع بسیاری برای دستیابی به کالای موردنیاز خود دارند. در نتیجه، اگر هرگونه خللی در روند تجاری رخ دهد، نیاز خود را از سایر کشورها تامین می‌کنند. البته در برنامه هفتم توسعه مقرر شده است که ممنوعیت‌ها از یک سال قبل مشخص شود که با این اتفاق دیگر مشخص است، طی سال چه کالاهایی امکان صادرات دارند؟ قاسمی باتوجه به برگشت برخی محصولات کشاورزی صادراتی از کشورهایی مانند هند و روسیه نیز بیان کرد: اصلا محصول کشاورزی نداریم که به‌دلیل کیفیت، برگشت خورده باشد. این در حالی است که سال گذشته برگشت بار کیوی از هند یا پیش از آن، برگشت بار فلفل از روسیه مطرح شد و هیچ ارتباطی با کیفیت نداشت و مسئله تنها موضوعات سیاسی بود، چراکه محصولات ما هیچ مشکل کیفیتی ندارند.
نبود کانتینرهای یخچال‌دار مورد تایید
رئیس سابق کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون در رابطه با نبود حمل‌ونقل مناسب برای ارسال کالای صادراتی اظهار کرد: یکی از مشکلات اصلی، نبود کانتینرهای یخچال‌دار موردتایید اتحادیه اروپا است تا به‌واسطه آن از جاده‌های موردنظر سایر کشورها عبور کنند و حدود ۱۰ سال است که درگیر این چالش هستیم، اما همچنان وزارت صمت، وعده تولید کانتینرهای یخچال‌دار داخلی را می‌دهد، در حالی که تاکنون نه تولید داخلی داشتیم و نه اجازه وارداتی به این بهانه داده شده است. در نتیجه، محصولات کشاورزی صادراتی به مرز برده و در آنجا با کشتی جابه‌جا می‌شود.
بی‌میل به سرمایه‌گذاری در بخش‌های کشاورزی
عنایت‌الله بیابانی، قائم‌مقام خانه کشاورز بااشاره به نبود امکانات و سرمایه‌گذاری کافی در بخش کشاورزی به صمت گفت: کشوری هستیم که به‌دلیل امکانات خوب طبیعی و دریای شمال و جنوب می‌توانیم صادرات قابل‌توجهی در حوزه کشاورزی داشته باشیم، اما متاسفانه به‌دلیل عدم‌سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی نتوانستیم از ظرفیت‌های بخش تولید استفاده کنیم. در واقع، هنوز آن ظرفیت لازم را برای صادرات مستقیم به کشورهای دیگر نداریم. در نتیجه، از کشورهای واسط چون امارات، عراق و روسیه برای صادرات استفاده می‌کنیم. همچنین، اگر تجار از سود مناسب برخوردار نشوند و شرایط مناسب برای صادرات را نداشته باشند، محصول را از باغداران خریداری نخواهند کرد و از طرف دیگر، در مباحث بازارهای فروش، شرایط باید به‌گونه‌ای باشد که سود محصول به‌صورت مناسب بین تمام زنجیره تولید و فروش تقسیم شود؛ یعنی همان اندازه که واسطه‌ها از این میان سود می‌برند، باغدار هم منتفع شود.
وی بااشاره به بسیاری از مشکلات موجود در مسیر صادرات افزود: نبود امکانات و بسیاری از چالش‌های موجود، نمی‌گذارد که بهره‌وری مناسبی از توانایی خود داشته باشیم. در حالی که اگر سرمایه‌گذاری مناسبی در بخش کشاورزی داشته باشیم، می‌توانیم صادرکننده بسیار خوبی در دنیا باشیم.
باز هم کانتینرها
بیابانی باتوجه به برگشت برخی محصولات کشاورزی صادراتی بیان کرد: باید شرایطی مانند کامیون و کانتینر حمل‌ونقل فراهم باشد و همچنین در مبادی گمرکی تسهیلاتی ایجاد شود که محصول در آنجا معطل نشود و با کیفیت مناسب به بازار هدف برسد. در حالی که سال‌ها است درگیر مشکل کانتینرها هستیم و نمی‌دانیم چرا سرمایه‌گذاری در بخش‌های کشاورزی با بی‌میلی انجام می‌شود. البته نباید این را فراموش کرد که برگشت برخی محصولات کشاورزی اغلب به دلایل سیاسی است. اما با این وجود، واقعیت این است که با امکانات ضعیف نمی‌توان بازارهای خوب را حفظ کرد و بازارهای دوردست جای ما را گرفته‌اند. این در حالی است که حتی کشورهایی مانند چین و هند به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان کیوی جزو مشتریان کیوی ایران هستند.
وی بااشاره به اینکه توجه به کیفیت محصولات تولیدی و بسته‌بندی استاندارد، اصلی انکارناپذیر برای توسعه صادراتی است، در رابطه با صادرات مرکبات گفت: لازمه اجرای صادرات، برنامه‌ریزی برای میزان تولید، تامین نیاز داخل و میزان صادرات است. همچنین، تمامی زیرساخت‌های صادراتی برای ورود مرکبات به بازارهای هدف، باید با همراهی اتاق بازرگانی، جهاد کشاورزی و تولیدکنندگان فراهم شود. از سوی دیگر، باید در بحث صادرات مرکبات، استانداردهایی را در نظر بگیریم و براساس آن، کشاورزان و تولیدکنندگان را به‌سمت ایده‌آل‌های صادراتی موردنظر هدایت کنیم. بر این اساس، باید مدیریت تولید و توزیع میوه و مرکبات شکل گیرد تا نهاده‌ها به نرخ مناسب به‌دست کشاورزان برسد و از تولید محصولات بی‌کیفیت و برگشت خوردن آن از بازارهای صادراتی جلوگیری شود.
قوانین دست‌وپاگیر را حذف کنید
قائم‌مقام خانه‌کشاورز با بیان راهکاری برای بهبود وضعیت صادرات محصولات کشاورزی افزود: باید قوانین دست‌وپاگیر در رابطه با حوزه صادرات را از میان برداریم و تمرکز کافی بر نظارت کیفی و کمی داشته باشیم. همچنین، دست‌اندرکاران بخش اقتصادی توجه بیشتری به حوزه کشاورزی داشته باشند تا به این واسطه، جایگاه بسیار ارزشمندی در میان بازارهای جهانی کسب کنیم، همان‌طور که در گذشته رتبه خوبی در رابطه با صادرات مرغ و تخم‌مرغ در بازارهای جهانی داشتیم.
سخن پایانی
بخش کشاورزی باوجود امکانات بسیار خوبی که طبیعت به آن بخشیده ، مورد بی‌لطفی قرار گرفته است و کمبود امکانات نمی‌گذارد که ارزش واقعی آن در بازارهای جهانی مشخص شود. از سوی دیگر، نبود کانتینرهای یخچال‌دار استاندارد از مهم‌ترین ابزار برای صادرات محصولات کشاورزی نیز، دردی کهنه بر بدنه صادرات این بخش است. جان کلام اینکه، نبود امکانات دردی قدیمی است که هر بار یک حوزه را از پای درمی‌آورد، کاش فکر چاره‌ای کنیم تا از ظرفیت خوب صادرات محصولات کشاورزی بهره کافی را ببریم.
