سالانه حدود ۷۰۱ هزار تن آلودگی در تهران منتشر می‌شود که حدود ۵۷۸ هزار تن از آن مربوط به «منابع متحرک آلاینده» است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در ایران به ازای هر نفر روزانه حدود ۰.۹۵ لیتر بنزین و حدود ۰.۸۸ لیتر گازوئیل مصرف می‌شود؛ این گزاره به معنای این است که مصرف روزانه بنزین و گازوئیل در ایران به ازای هر نفر تقریبا ۲ برابر متوسط جهانی است که در ۳۰ سال گذشته ۲۶۵ درصد رشد کرده  و نکته مهم در باره این موضوع که مورد غفلت اغلب متولیان دولتی قرار گرفته، علت بالا بودن مصرف سوخت است.

علت نخست که درباره بالا بودن مصرف سوخت باید به آن اشاره کرد پرمصرف بودن خودروهای تولید ایران است؛ متاسفانه اگرچه دولت‌های مختلف بر ایجاد تحول در صنعت خودروسازی و بهبود فرآیند تولید تاکید کرده‌اند، اما این وعده‌ها روی کاغذ ماند و با تشدید تحریم‌ها و دسترسی سخت‌تر به تکنولوژی روز دنیا، مشکلات در مصرف سوخت چالشی‌تر از قبل شد.

سهم خودروها در تولید آلایندگی چقدر است؟

بررسی‌ها حاکی از آن است که خودروهای داخلی در هر ۱۰۰ کیلومتر ۱۰ تا ۱۲ لیتر بنزین مصرف می‌کنند که این عدد در دنیا ۴ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر است؛ بنابراین اگر گفته می‌شود که مصرف بنزین در کشورهای خارجی همچون ترکیه، آلمان و فرانسه رشد منفی داشته است، ناشی از این است که خودروهای خارجی مصرف بنزین پایینی دارند درحالی‌که مصرف بنزین خودروهای داخلی تقریبا ۳ برابر مصرف استاندارد جهانی است.علت دوم بالا بودن مصرف بنزین که متاسفانه طی سال‌های اخیر به حاشیه رانده‌شده، اسقاط خودروهای فرسوده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد هر یک خودرو فرسوده نسبت به یک خودرو غیرفرسوده ۱۴.۳ درصد مصرف بنزین بیشتری دارد؛ بنابراین اسقاط هر خودرو فرسوده در شرایط فعلی سبب کاهش مصرف ۲۰۰۰ لیتر بنزین در سال می‌شود.نکته قابل توجه آنکه براساس گزارش حسابرسی زیست‌محیطی نحوه اجرای قانون هوای پاک دیوان محاسبات کشور، ۱۰.۴۲۹.۵۵۳ وسیله نقلیه در مرز فرسودگی در کشور (سواری دولتی ۷.۶۶۳، سواری شخصی ۶۵۰.۰۹۲، تاکسی ۱۳۱.۸۹۹، وانت: ۵۱۷.۷۲۱، اتوبوس درون‌شهری ۹.۴۸۷، مینی‌بوس: ۶۵.۶۰۶، کشنده: ۴۴.۸۹۱، کامیون ۱۸۹.۶۴۹، کامیونت ۱۵.۶۰۹، موتورسیکلت ۸.۷۸۲.۲۵۶) وجود دارد که بیانگر اهمیت و ضرورت اقدامی عاجل در این حوزه است.همچنین براساس اهداف برنامه هفتم توسعه، سالانه باید ۵۰۰ هزار خودرو فرسوده از رده خارج شود که این رقم با روند فعلی اسقاط خودروهای فرسوده قابل تحقق نیست و بعید به نظر می‌رسد بتوانیم به زودی در این بخش شاهد تغییرو تحولات آنچنانی باشیم که این عدد را محقق کند. در این زمینه هم وضعیت اقتصادی و هم تحریم‌ها مانع ایجاد کرده است. البته بیشترین دلیل کندی روند اسقاط مشکلات و کمبودهای مالی است.

آمار چه می‌گوید؟

براساس آمارها، در مجموع سالانه حدود ۷۰۱ هزار تن آلودگی در تهران منتشر می‌شود که حدود ۵۷۸ هزار تن از آن مربوط به «منابع متحرک آلاینده» است. به گزارش مهر، منابع متحرک بیش از ۶۰ درصد ذرات معلق و ۸۲ درصد گازهای آلاینده را تولید می‌کنند. به این ترتیب، سهم منابع آلاینده متحرک خودروهای سواری ۱۴ درصد، تاکسی‌ها حدود ۲.۵ درصد، موتورسیکلت‌های کاربراتوری بنزینی ۱۰ درصد، وانت‌ها ۲ درصد، مینی‌بوس‌های گازوئیلی ۴ درصد، اتوبوس‌های شرکت واحد حدود ۶ درصد، سرویس‌های ادارات و اتوبوس‌های سرویس ۷.۵ درصد وکامیون‌ها هم حدود ۱۶ درصد و در مجموع حدود ۶۰ درصد آلودگی هوای شهر تهران ناشی از ذرات معلق منتشر شده از خودروهاست.

آلاینده‌های گازی همین خودروها هم ۸۲ درصد است که سهم خودروهای سواری حدود ۳۸ درصد، تاکسی‌ها ۹.۵ درصد، موتورسیکلت ۲۱ درصد، وانت تقریبا ۱۰ درصد، مینی‌بوس ۰.۸ درصد، اتوبوس ۰.۵ درصد، اتوبوس سرویس ۰.۴ درصد و کامیون‌ها ۳.۵ درصد برآورد می‌شود.کیفیت سوخت بدون شک در ایجاد آلودگی هوا تاثیر دارد. سوخت‌های با کیفیت پایین و حاوی ترکیبات آلاینده می‌توانند باعث افزایش آلودگی هوا شوند؛ بنابراین، استفاده از سوخت‌های با کیفیت بالا و تمیز می‌تواند به کاهش آلودگی هوا کمک کند. سوخت بنزین حاوی ترکیبات آلاینده، مانند بنزن، تولوئن و زایلن است که در صورت کیفیت پایین می‌تواند افزایش آلودگی هوا را به‌شدت تشدید کند. استفاده از بنزین با کیفیت بالا و تمیز، که حاوی کمترین محتوای ترکیبات آلاینده است نیز می‌تواند به کاهش آلودگی هوا کمک کند. بنزین یکی از مواردی است که کیفیت آن و میزان سوخت آن به عنوان عامل آلایندگی در کشورمان مطرح می‌شود. این مورد نیاز به بررسی جدی دارد. البته سال‌هاست در این‌باره اظهار نظراتی مطرح و برنامه‌های ارائه می‌شود اما در نهایت تا کنون شاهد اتفاق چشمگیری در این بخش نبوده ایم. به‌عنوان نمونه خودروهای فرسوده به دلیل مصرف بالای سوخت همواره در مظن اتهام هستند و بحق هم منجر به تشدید آلودگی می‌شوند اما متاسفانه یکی دو سال است اسقاط خودروهای فرسوده به محاق رفته است. این در حالی است که دولت و متولیان امر همواره بر اجرای قانون هوای پاک و کاهش عوامل آلاینده تاکید دارند و به ظاهر تمام اقداماتشان در این راستا اجرایی می‌شود.در این میان، کیفیت سوخت نیر مهم است؛ بنابراین کیفیت سوخت و کنترل آلاینده‌های متحرک به‌ویژه آنهایی که در طول روز مسافت طولانی‌تری را طی می‌کنند، از قبیل اتوبوس‌های شرکت واحد، تاکسی‌های شهری و آنلاین و…، از طریق رعایت موضوع معاینه فنی و کنترل و جرایم معاینه فنی آنها در صورت آلایندگی، به‌شدت تاثیرگذار است.

اسقاط فرسوده‌ها چگونه باعث کاهش مصرف سوخت می‌شود؟

اسقاط هر خودرو فرسوده در شرایط فعلی سبب کاهش مصرف ۲هزار لیتر بنزین در سال می‌شود. ارزش صادراتی این میزان بنزین بیش از هزار و ۸۰۰ دلار معادل با ۵۴ میلیون تومان است. واقعیت این است که طی سالیان اخیر معافیت خودروسازان داخلی از گواهی اسقاط از طرفی و ممنوعیت واردات خودرو به‌منظور جلوگیری از خروج ارز از سوی دیگر، منجر به کاهش چشمگیر اسقاط خودرو شده است. این روند کاهشی همچنین تعطیلی مراکز بازیافت و اسقاط خودروهای فرسوده را به همراه داشته که به اعتقاد کارشناسان، کاهش چشمگیر بازار تقاضای گواهی اسقاط، عدم‌انگیزه کافی در بازار عرضه اسقاط، نبود سازکار جامع قانونی در زمینه اسقاط وسایل نقلیه فرسوده، عدم‌تعهد تولیدکنندگان خودرو به امتداد مسئولیت تولیدکننده برای مدیریت و بازیافت محصولات‌شان و عدم‌تناسب ماهیت نظارتی ستاد مدیریت حمل‌ونقل و سوخت با جایگاه ساختاری کنونی از جمله دلایل اصلی رکود چرخه اسقاط در کشور هستند.این در حالی است که براساس گزارش حسابرسی زیست‌محیطی نحوه اجرای قانون هوای پاک دیوان محاسبات کشور، ۱۰.۴۲۹.۵۵۳ وسیله نقلیه در مرز فرسودگی در کشور (سواری دولتی ۷.۶۶۳، سواری شخصی ۶۵۰.۰۹۲، تاکسی ۱۳۱.۸۹۹، وانت: ۵۱۷.۷۲۱، اتوبوس درون‌شهری ۹.۴۸۷، مینی‌بوس ۶۵.۶۰۶، کشنده ۴۴.۸۹۱، کامیون: ۱۸۹.۶۴۹، کامیونت ۱۵.۶۰۹، موتورسیکلت: ۸.۷۸۲.۲۵۶) وجود دارد که بیانگر اهمیت و ضرورت اقدام عاجل در این حوزه است.

در این بین، یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی که متاثر از تردد خودروهای فرسوده در سطح کشور دچار چالش شده، تولید و مصرف سوخت است، زیرا هر یک از خودروهای فرسوده نسبت به یک خودرو غیرفرسوده ۱۴.۳ درصد مصرف بنزین بیشتری دارد.آن‌طور که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی گزارش داده اسقاط هر خودرو فرسوده در شرایط فعلی سبب کاهش مصرف ۲هزار لیتر بنزین در سال می‌شود. ارزش صادراتی این میزان بنزین بیش از هزار و۸۰۰ دلار معادل با ۵۴ میلیون تومان است.با فرض اسقاط ۳۰۰ هزار خودرو در سال، بیش از ۵۴۰ میلیون دلار معادل ۱۶.۲ هزار میلیارد تومان به صورت سالانه در مصرف بنزین صرفه‌جویی می‌شود. همچنین با احتساب قیمت هر لیتر بنزین ۰.۶ دلار، تردد هر خودرو فرسوده سالانه موجب خسارت ۶۰۰ دلاری در حوزه سوخت خواهد شد.میزان مصرف بنزین کشور به بیش از ۱۱۰ میلیون لیتر در روز رسیده و از میزان متوسط تولید پیشی گرفته است. با توجه به روند کند افزایش تولید بنزین در کشور و رشد سالانه ۵ تا ۱۰ درصدی مصرف بنزین در صورت تداوم شرایط فعلی کشور به واردکننده بنزین تبدیل خواهد شد؛ بنابراین شاید بتوان اصلی‌ترین مزیت اقتصادی طرح‌های اسقاط وسایل نقلیه فرسوده را کاهش مصرف سوخت در بخش حمل‌ونقل کشور دانست.با این حال، اسقاط وسایل نقلیه از سال ۱۳۹۷ با افت چشمگیری مواجه شده، به‌گونه‌ای که در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ میزان سالانه خودروهای فرسوده از رده خارج شده کمتر از ۷هزار خودرو بوده است. با توجه به اثرات منفی انباشت خودروهای فرسوده در کشور ضروری است که دولت و مجلس اقداماتی برای حل این معضل ارائه کنند. بخشی از این موضوع البته تحت‌تاثیر شرایط اقتصادی کشور است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت.

سخن پایانی

با توجه به آنچه گفته شد اگر دولت به‌دنبال کاهش مصرف سوخت در کشور و البته کنترل آلودگی هواست، اصلی‌ترین راهکار افزایش کیفیت تولید خودروهای بنزینی و از رده خارج کردن خودروهای فرسوده است. اگرچه این راهکارها مشمول صرف زمان و هزینه است، اما در نهایت به نفع جامعه خواهد بود و اولین موردی که براساس آن دولت منتفع می‌شود، در بحث کاهش آلودگی هوا و تامین سلامت افراد جامعه است؛ موضوعی که همواره در اولویت بوده و نباید کوچک‌ترین اهمال و بی‌توجهی به آن داشت. در این میان انتظار می‌رود طرح‌هایی مانند اسقاط خودروهای فرسوده با توجه به تاثیر زیادی که در کاهش آلایندگی هوا به‌ویژه در کلانشهرها دارند با جدیت و به‌طور مستمر دنبال شده و انجام شود. البته نباید این موضوع ناگفته بماند که خودروها تنها یکی از عوامل آلودگی هوا هستند و سایر عوامل شامل نیروگاه‌ها، صنایع، حمل و نقل عمومی، کشاورزی و تولیدات صنعتی نیز می‌توانند منجر به آلودگی هوا شوند. در واقع، آلودگی هوا یک مسئله پیچیده است که به عوامل مختلف بستگی دارد و برای مقابله با آن نیاز به رویکردهای چندگانه و هماهنگ داریم.