این موضوع به‌ویژه در مدیریت بسیار به چشم می‌آید. بخش بزرگی از آن چه ما به عنوان درس مدیریت می‌خوانیم و در قالب نظریه‌های مدیریتی می‌آموزیم، دستاوردهای مستقیم و غیرمستقیم انقلاب صنعتی است. در حدی که شکل‌گیری دانش مدیریت مدرن را می‌توان یکی از پیامدهای انقلاب صنعتی دانست. سخت است کتابی درباره تاریخچه مدیریت بیابید و در آن به انقلاب صنعتی اشاره نشده باشد.

تاریخچه پیدایش انقلاب صنعتی

ساده‌ترین توصیف انقلاب صنعتی این است که در مقطعی از تاریخ که بیشتر به اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم برمی‌گردد، صنعت به‌شدت رشد کرد. ماشین‌آلات صنعتی بسیاری اختراع شدند. کارخانجات بزرگی تاسیس شدند و سطح و سبک زندگی بسیاری از مردم در جهان تغییر کرد. موتور بخار، ماشین ریسندگی آبی، کارخانجات تولید انبوه فولاد، کشتی بخار و لکوموتیو بخار، تلگراف، چرخ خیاطی و یخچال، تنها چند نمونه از اختراعات دوران انقلاب صنعتی هستند.در اثر افزایش قدرت اقتصادی، رشد سریع تولید، کاهش هزینه تمام‌شده و ده‌ها عامل دیگر که همگی به نوعی به صنعت و تکنولوژی مربوط می‌شدند، کشورهای پیشتاز در انقلاب صنعتی به سرعت رشد کردند و به کشورهای صنعتی جهان امروز تبدیل شدند. کشورهای دیگر هم از همان زمان تا امروز کوشیده‌اند و می‌کوشند مسیر آنها را طی کنند.

تمام صاحب‌نظران و مورخان معتقدند که انقلاب صنعتی از انگلستان شروع شد. البته بعدها بلژیک و فرانسه هم با موج انقلاب صنعتی انگلستان همراه شدند و امریکا هم مسیر صنعتی شدن را به سرعت طی کرد. اما در اصل این که نقطه شروع انقلاب صنعتی، انگلستان بوده، تردیدی وجود ندارد. البته معدود نویسندگان امریکایی مانند جیمز اولسون وجود دارند که سخت‌شان است این واقعیت تاریخی را بپذیرند و ترجیح می‌دهند از اصطلاح «انقلاب صنعتی انگلستان و امریکا» استفاده کنند. با این حال، مرور ساده و سریع رویدادهای صنعتی امریکا نشان می‌دهد که رشد جدی صنعت امریکا (به ویژه صنعت ریلی و نساجی) به بعد از جنگ امریکا و انگلستان در سال ۱۸۱۲ برمی‌گردد.

ویژگی‌ها و پیامدها

پیش از انقلاب صنعتی، کشاورزی سهم بزرگی در اقتصاد کشورهای جهان داشت. محصولات صنعتی هم در مقیاس کوچک، به شکل دستی و با ماشین‌آلات ساده و در کارگاه‌های کوچک تولید می‌شدند. نیروی محرک و منبع انرژی کارگاه‌ها را هم معمولا حیوانات، انسان‌ها، باد و آب تامین می‌کردند. انقلاب صنعتی همزمان «ماشین‌آلات جدید» و «منبع انرژی جدید» را با خود به همراه آورد. ماشین‌آلات جدید برای تامین انرژی خود به آب و باد و نیروی انسانی محدود نبودند. بلکه بسیاری از آنها با بخار کار می‌کردند. آن زمان بخار با سوزاندن زغال‌سنگ و جوش آوردن آب تولید می‌شد. کارگرانی که قبلا باید خودشان به شکل فیزیکی کار می‌کردند، پای دستگاه‌ها ایستادند و خروجی بیشتری تولید کردند. بهره‌وری صنعت افزایش یافت و خروجی صنایع به‌شدت رشد کرد. این ویژگی‌ها در بسیاری از صنایع آن دوران دیده می‌شود. اما معمولا نساجی را صنعت پیشتاز در انقلاب صنعتی در نظر می‌گیرند (البته صنعت فولاد هم تحولات گسترده‌ای را تجربه کرد). به همین علت بیشتر عکس‌هایی که از دوران انقلاب صنعتی می‌بینید، از ماشین‌آلات نساجی هستند. انقلاب صنعتی، شهرنشینی گسترده و مهاجرت وسیع و سیستماتیک از روستاها به شهرها را به همراه آورد. همچنین سبک زندگی را تغییر داد. قبلا محل کار (مزرعه یا کارگاه) و محل زندگی چندان از هم دور نبودند. اما با انقلاب صنعتی، محل کار و محل زندگی از هم جدا شدند. کارخانجات بزرگ به شیوه‌های جدیدی برای ساماندهی نیروی انسانی نیاز داشتند. خوابگاه‌های کارگری شکل گرفتند. کودکان - در کنار والدین و بسیاری از اوقات به عنوان کارگر همراه والدین - مشغول کار شدند و «کودک کار» به پدیده‌ای جدی در مقیاس بزرگ تبدیل شد.

دانش مدیریت مدرن هم حاصل همین دوران بود. نه فقط به علت بزرگ شدن کارخانجات و کارگاه‌ها. بلکه به علت شکل‌گیری الگوهای جدیدی برای استفاده از دارایی و سرمایه. حتما می‌توانید حدس بزنید که ساختار جدیدی از طبقات اجتماعی هم شکل گرفت. مهندسان و تکنسین‌هایی که به علت تخصص خود، پول خوبی دریافت می‌کردند و به‌تدریج، طبقه‌ای جدید را شکل می‌دادند. قبل از عصر صنعتی، اگر ثروت یا شریف‌زادگی از والدین به ارث نمی‌رسید، کسب درآمدهای چشمگیر دشوار بود. به عبارت دیگر، وضع مالی فرزندان معمولا از وضع مالی والدین چندان فراتر نمی‌رفت. اما شرایط جدید، نظم اجتماعی و اقتصادی را تغییر داد. شکاف‌های اقتصادی تازه‌ای در جوامع شکل گرفت که حتی می‌توان ریشه‌های جنبش‌های کمونیستی سال‌های بعد را هم در آنها جست‌وجو کرد.

ساختار نظامی و سیاسی هم در جهان، تحت تاثیر انقلاب صنعتی تغییر کرد. برخی از کشورها که پیشتاز انقلاب صنعتی بودند، به قدرت‌های بزرگ جهان تبدیل شدند و برخی کشورها هم که مواد اولیه (از جمله معادن) و انرژی (از جمله نفت) داشتند، اهمیت استراتژیک پیدا کردند. بسیاری از تحولات سیاسی و اقتصادی و رویدادهای نظامی قرن اخیر را می‌توان با عینک تعارض میان تأمین‌کنندگان مواد اولیه و انرژی (کشورهای خام‌فروش) و مصرف‌کنندگان مواد اولیه و انرژی (کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی) بررسی کرد.

نقطه عطفی در انقلاب فناورانه

مدیرعامل سازمان مدیریت صنعتی با اشاره به نقش سازمان‌های توسعه‌ای مانند ایدرو در آموزش ابعاد مختلف انقلاب صنعتی چهارم در ایران گفت: سازمان مدیریت صنعتی همواره در جریان‌سازی و ادبیات‌سازی مقوله‌های نوین مدیریتی نقش‌آفرین بوده و امروز نیز با همین هدف و در راستای تحقق برنامه‌های صنعت، معدن و تجارت در حکمرانی هوشمند کشور، سازمان مدیریت صنعتی اقدام به برگزاری دوره‌های آموزشی در این خصوص کرده است. ابوالفضل کیانی‌بختیاری با اشاره به اینکه جهان در آستانه یک نقطه عطف انقلاب فناورانه قرار دارد، گفت: انقلابی که شیوه زندگی و کار را به شکل اساسی دگرگون خواهد کرد. این دگرگونی از نظر اندازه، دامنه و پیچیدگی از آنچه تاکنون رخ داده، متفاوت است.

وی افزود: کشورهای جهان در زمینه انقلاب صنعتی چهارم سیاست‌گذاری‌های گوناگونی دارند و در زمینه استراتژی، سنجش میزان آمادگی و سرمایه‌گذاری بسیار فعال هستند. بختیاری برخی از ویژگی‌های دانشگاه‌های هوشمند در عصر انقلاب صنعتی چهارم را شامل افزایش ارتباط بین تمام طرف‌های درگیر در زنجیره ارزش آموزش عالی، ارائه مدارک بین‌رشته‌ای، چندرشته‌ای و فرارشته‌ای در قالب پلتفرم‌های آموزشی عنوان کرد.

مدیرعامل سازمان مدیریت صنعتی با تاکید بر پلتفرمی بودن آموزش و دانشگاه‌های نسل ۴ گفت: آموزش در دانشگاه‌های پلتفرمی به‌صورت اکوسیستمی و براساس نیازهایی که درباره مولفه‌های جامعه مدنی، بحث‌های محیط‌زیست و… اعلام می‌شود، شکل می‌گیرد و مدارک آن بین‌رشته‌ای، چندرشته‌ای و فرارشته‌ای هستند؛ علاوه‌بر این موضوع، مسئولیت اجتماعی برای دانشگاه‌های پلتفرمی یک وظیفه است که آن را انجام می‌دهند. در این دانشگاه‌ها پژوهش نیز در پلتفرم‌ها اتفاق می‌افتد و از شیوه جمع‌سپاری در فعالیت‌های پژوهش و توسعه استفاده می‌شود. کیانی بختیاری با اشاره به اهداف و برنامه‌های سازمان مدیریت صنعتی گفت: این سازمان با هدف تغییر ذهنیت‌ها و رویکردها از صنعت ۳ به صنعت ۴ و آشنایی با تمامی مولفه‌هایی که در انقلاب صنعتی چهارم وجود دارد، از جمله اینترنت اشیای صنعتی، هوشمندسازی صنایع، آشنایی با علوم داده، کسب‌وکارهای پلتفرمی، زنجیره‌های بلوکی و زنجیره تامین و… اقدام به طراحی و اجرای دوره‌هایی کرده است. مدیرعامل سازمان مدیریت صنعتی افزود: پیش‌بینی کرده‌ایم در گام‌های بعدی مباحث انقلاب صنعتی چهارم را به‌صورت دوره‌های MBA ، DBA و Post DBA برای وزارت صنعت، معدن و تجارت و سایر سازمان‌ها و نهادها برگزار کنیم.

برمدار انقلاب صنعتی چهارم

هر چند ما در سه انقلاب صنعتی گذشته حضور نداشته و با مشکلات آن دست‌وپنجه، نرم نکرده‌ایم اما نباید تصور کنیم که هیچ انقلاب صنعتی دیگری در راه نیست. چون تاریخ، بارها شاهد وقوع انقلاب‌های صنعتی بوده است و باز هم خواهد بود. موتور چهارمین انقلاب صنعتی از مدت‌ها پیش روشن شده است و ما در میانه انقلاب صنعتی چهارم قرار داریم. این انقلاب، زندگی ما را دگرگون خواهد کرد و اساس زندگی ما را تغییر خواهد داد.

نتایج نامشخص این انقلاب باعث شده است که نگران آینده‌یمان شویم و از خودمان بپرسیم انقلاب صنعتی چهارم دقیقا چیست و چه خوابی برای ما دیده است؟ این انقلاب، موقعیت ما را بدتر خواهد کرد یا بهتر؟ چه تغییری در مشاغل ایجاد خواهد شد؟ به همین دلیل ما باید خودمان را برای مواجهه با اثرات این انقلاب آماده کنیم تا بتوانیم دست پر از آن بیرون بیاییم. هنوز هم برای رسیدن به قطار سریع‌السیر چهارمین انقلاب صنعتی دیر نیست اگر زودتر اقدام کنید. بر اساس مطالعات، انقلاب صنعتی ( Industrial Revolutions )‌ شامل مجموع اتفاقات و اختراعاتی است که در دوره زمانی مشخص، باعث تغییر جوامع و اقتصادها شده است. نخستین انقلاب صنعتی از بریتانیا شروع شد و در طی آن جوامع و اقتصاد کشاورزی به جوامع و اقتصاد شهری و صنعتی تبدیل شدند. این تغییرات، باعث ظهور شیوه‌های جدیدی برای کار و زندگی شد و جوامع را از اساس متحول کرد. کالاهایی که زمانی به شکل محدود و به سختی توسط دست، تولید می‌شدند به لطف اختراع ماشین‌ها و استفاده از تکنیک‌های جدید به‌طور انبوه توسط ماشین‌آلات و در کارخانه‌ها تولید شدند. ماشینی شدن فرآیند تولید، تغییراتی اساسی در ساختار تقاضای مردم و چرخه اقتصادی کشورها ایجاد کرد.

تغییرات جهان در گذر از سه انقلاب صنعتی

نوآوری‌ها و اختراعات این انقلاب‌ها، تغییراتی را در تجارت، کشاورزی، شیوه کارکردن افراد و شکل جوامع ایجاد کرده‌اند. اثرات این انقلاب‌ها متوقف نشده و همچنان بر ما و جهانی که در آن زندگی می‌کنیم تاثیر می‌گذارد. هر کدام از سه انقلاب صنعتی که تاریخ، پشت‌سر گذاشته است با یک اسم و مجموعه‌ای از اختراعات و تحولات شناخته می‌شوند.اصطلاح انقلاب صنعتی چهارم، نخستین‌بار توسط کلاس شواب مطرح شد. کلاس شواب، بنیان‌گذار مجمع جهانی اقتصاد است. مجمع جهانی اقتصاد، جایی است که هر ساله گروهی از سرمایه‌داران و قدرتمندترین افراد جهان گردهم می‌آیند تا درباره موضوعات مهم دنیا صحبت و برای تغییرات آینده جهان تصمیم‌گیری کنند. شواب، دو کتاب، درباره انقلاب صنعتی چهارم نوشته است. نخستین کتاب او با عنوان «انقلاب صنعتی چهارم» در سال ۲۰۱۶ منتشر شد که به ۳۰ زبان ترجمه شده و بیش از یک میلیون نسخه از آن در سراسر دنیا فروخته شده است. در این کتاب او برای نخستین بار به صورت خلاصه نشان داد که چگونه پیشرفت‌های تکنولوژیکی نه‌تنها مدل‌های کسب‌وکار، بلکه حاکمیت، اقتصاد، کل جامعه و حتی زندگی افراد را تغییر خواهد داد.

دومین کتاب او با عنوان «شکل‌دهی آینده انقلاب صنعتی چهارم» در سال ۲۰۱۸ منتشر شد. شواب در این کتاب، سه انقلاب صنعتی گذشته را مختصرا مرور کرده است. سپس مفصل درباره انقلاب صنعتی چهارم، فناوری‌ها، فرصت‌ها و تهدیدها و ۱۲ دسته مهم فناوری‌های آن توضیح داده است. نهایتا کتاب با توضیح نقش انسان‌ها در هدایت اثرات این انقلاب به پایان می‌رسد. این کتاب در پاییز ۱۴۰۰ توسط انتشارات آریاناقلم منتشر شد.

چالش‌ها و فرصت‌ها

می‌توان به بعضی از موارد زیر به عنوان چالش‌های این انقلاب اشاره کرد: شکاف در مهارت‌های فنی: با دیجیتالی شدن فرآیندها، مشاغل به افرادی نیاز دارند که به فناوری‌های روز دنیا آشنا باشند. کسب‌وکارهایی که از حضور منابع انسانی مسلط به فرآیندهای دیجیتال بهره‌مند باشند قادر خواهند بود تا به خوبی از فناوری‌های جدید، برای پیشرفت خود استفاده کنند. بنابراین افراد برای حفظ یا تضمین آینده شغلی خود باید مهارت‌های جدید موردنیاز دنیای کسب‌وکار را یاد بگیرند. حساسیت داده ( Data Sensitivity ): ورود فناوری‌های جدید باعث افزایش نگرانی‌ها در مورد حریم خصوصی، مالکیت، مدیریت داده‌ها و IP شده است. فرآیندهای هوش مصنوعی، نیاز دارند تا به داده‌های شرکت‌ها دسترسی داشته باشند در حالی‌که شرکت‌ها بر حفظ داده‌های خود و امن نگه داشتن آن تاکید دارند.

امنیت: اگر در یک کارخانه هوشمند، دستگاه‌های متعددی به یک شبکه متصل شوند، آسیب دیدن هر یک از این تجهیزات می‌تواند کل سیستم را در برابر حمله آسیب‌پذیر کند. در حال‌حاضر شرکت‌ها به‌طور کامل برای مقابله با این تهدیدات امنیتی آماده نیستند، زیرا بسیاری از آنها به ارائه‌دهندگان فناوری متکی هستند.

و اما فرصت‌ها...

در واقع، یکی از بزرگ‌ترین وعده‌های انقلاب صنعتی چهارم، بهبود کیفیت زندگی افراد و افزایش سطح درآمد است. سازمان‌ها، هوشمندتر و کارآمدتر می‌شوند. افزایش بهره‌وری، افزایش بازده، بهبود کیفیت فرآیندها، ایمنی بیشتر برای کارگران با کاهش اشتغال آنها در محیط‌های کاری خطرناک، بهبود تصمیم‌گیری با کمک ابزارهای مبتنی بر داده از دیگر فرصت‌های این انقلاب هستند.فناوری‌های انقلاب صنعتی چهارم حتی ممکن است به ما کمک کند تا برای بلایای طبیعی بهتر آماده شویم و همچنین به‌طور بالقوه برخی از آسیب‌های ناشی از انقلاب‌های صنعتی قبلی را تعدیل کنیم.

سخن پایانی

با وقوع انقلاب صنعتی چهارم، بدون تردید فضای کاری، ماهیت کسب‌وکارها و مهارت‌های موردنیاز مشاغل تغییر خواهندکرد. برخی معتقدند تا سال ۲۰۲۵، ۴۷ درصد مشاغل به جای انسان‌ها توسط فناوری‌ها انجام خواهدشد.با وقوع چهارمین انقلاب صنعتی، مشاغلی مثل تحلیلگران داده، توسعه‌دهندگان نرم‌افزار، متخصصان اینترنت اشیا، تحلیلگران امنیت اطلاعات، متخصصان داده‌های بزرگ، متخصصان تحول دیجیتالی، متخصصان اتوماسیون فرآیند، متخصصان استراتژی و بازاریابی دیجیتالی و کارشناسان هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی افزایش تقاضا پیدا خواهندکرد. در مقابل مشاغلی مثل کارمندان خدمات و اطلاعات مشتریان، متصدیان انبار و نگهداری کالا و مواد، مکانیک‌ها و تعمیرکاران ماشین‌آلات، مدیران اداری و خدمات کسب‌وکار، کارگران کارخانه و کارگران مونتاژ، منشی‌های اداری و اجرایی، حسابدارها و حساب‌رسان، مدیران عمومی و عملیات، متصدیان ورود اطلاعات با کاهش تقاضا مواجه خواهندشد.