چندی پیش وزیر امور اقتصادی و دارایی از هماهنگی برای اعطای وام قرض ‌ الحسنه بدون کارمزد خبر داد. براساس این خبر قرار است با هماهنگی ایجادشده بین بانک قرض ‌ الحسنه مهر ایران و بانک قرض ‌ الحسنه رسالت، کارمزد وام ‌ های خرد قرض ‌ الحسنه ۱۰ میلیون تومانی و کمتر از آن که تاکنون ۴ درصد بود، صفر شود.

خاندوزی هدف از این اقدام دولت را فقرزدایی عنوان کرد و گفت: باوجود تمرکز بر اهدافی چون رفع فقر و ایجاد اشتغال در تمام دولت ‌ ها، هنوز نظام بانکی در ساماندهی موضوع تامین مالی بنگاه ‌ ها و مشاغل کوچک و اعتبارات خرد به نتایج قابل ‌ توجهی دست نیافته، این در حالی است که در بسیاری از کشورهای جهان نقش نظام بانکی از تامین مالی خرد فراتر رفته و بر ضرورت فراگیری مالی به ‌ عنوان یک اصل مهم در کاهش آسیب ‌ پذیری ‌ های گروه ‌ های فقیر تاکید شده است. به ‌ گفته وزیر امور اقتصاد و دارایی، بانک ‌ های مرکزی کشورهای پیشرو به ‌ طور جدی به موضوع فقرزدایی ورود کرده ‌ اند و نظام بانکی ما نیز باید در این راستا گام بردارد.

صمت در این گزارش به ‌ مناسبت «روز جهانی ریشه ‌ کنی فقر» نقش بانک ‌ ها در کاهش فقر در جامعه را از نگاه کارشناسان مورد بررسی قرار داده است.

تولد بنگاه ‌ ها و ایجاد اشتغال

بیش از ۳۰ سال است که تامین مالی خرد به ‌ عنوان راهکاری موثر در کاهش فقر و ایجاد اشتغال گروه آسیب ‌ پذیر مطرح شده و به موفقیت ‌ های چشمگیری در جهان دست یافته است. در همین راستا در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز سیاست ‌ های کلی اشتغال و برنامه ‌ های پنج ‌ ساله توسعه بر ایجاد اشتغال برای همه افراد جامعه از جمله طبقات محروم و روستاییان و حمایت ‌ های مالی و اعتباری برای نیل به این هدف تاکید می ‌ کنند. مرکز پژوهش ‌ های مجلس در گزارشی به این سوال پرداخته که آیا شیوه تامین مالی خرد در ایران موفق بوده و چگونه می ‌ توان با روش تامین مالی خرد به تولد بنگاه ‌ ها و ایجاد اشتغال کمک کرد. نتایج بررسی ‌ ها نشان می ‌ دهد تامین مالی خرد ایده خوبی است که در ایران ناقص اجرا شده و خلاف الگوی اصیل آن و نیز تجربیات موفق جهانی به ‌ شکل یک برنامه چندبعدی و دارای سازکارهای ابتکاری و متفاوت با بانکداری متعارف موردتوجه قرار نگرفته است. رویکرد نادرست دولت در اجرای طرح ‌ ها و برنامه ‌ های تامین مالی خرد نظیر اجرای برنامه ‌ های ناگهانی و یک ‌ باره که مانند شوک عمل می ‌ کنند و دسترسی پایداری به خدمات مالی را فراهم نمی ‌ کنند، آغاز طرح ‌ هایی با اهداف پوپولیستی بدون پشتوانه کارشناسی و مالی کافی که در عمل به ‌ سرعت متوقف می ‌ شوند یا اثربخشی لازم را ندارند، اعطای تسهیلات یارانه ‌ ای با اتکا به منابع دولتی بدون تاکید بر گردآوری پس ‌ انداز گروه ‌ های هدف که علاوه بر ایجاد رانت و انحراف تخصیص، نرخ بالای نکول وام ‌ ها را در پی دارد و عدم تشخیص یا انتخاب نادرست گروه هدف که موجب عدم تناسب میان مبلغ وام و نیاز وام ‌ گیرنده برای راه ‌ اندازی کسب ‌ وکار خرد می ‌ شود موجب ناکامی طرح ‌ های تامین مالی خرد در ایجاد اشتغال پایدار برای طبقات آسیب ‌ پذیر کشور شده است.

پرداخت اعتبارات خرد بهترین راهکار فقرزدایی است

غلامرضا مصباحی ‌ مقدم، عضو شورای فقهی بانک ‌ ها و نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی درباره نقش بانک ‌ ها در کاهش فقر به صمت گفت: پرداخت اعتبارات خرد یکی از راهکارهای مطرح ‌ شده در 2 دهه اخیر به ‌ منظور تسریع در فرآیند سرمایه ‌ گذاری و تقویت بنیادهای مالی و پس ‌ انداز در مناطق شهری و روستایی است که در نهایت منجر به توانمندسازی جوامع و فقرزدایی از طریق ارتقای بهره ‌ وری با تاکید بر بکارگیری اعتبارات خرد می ‌ شود. وی افزود: تامین منابع مالی خرد برای فقرا و نیازمندان نه ‌ تنها صدقه محسوب نمی ‌ شود، بلکه روشی برای توانمندسازی این گروه به ‌ شمار می ‌ رود. اعطای اعتبار خرد توسط بانک به متقاضیان نیازمند، فرصت ‌ های لازم برای اشتغال، راه ‌ اندازی کسب ‌ وکارهای کوچک و گسترش آموزش و بهداشت را فراهم می ‌ سازد.

آموزش، کلید فقرزدایی

مصباحی ‌ مقدم با اشاره به اینکه امروزه پرداخت تسهیلات خرد توسط بانک ‌ ها به فقرا و نیازمندان یکی از موفق ‌ ترین راه ‌ های موردقبول مبارزه با فقر در دنیا به ‌ شمار می ‌ رود، گفت: آموزش پس از اعطای وام نقش کلیدی در کاهش فقر مطلق در جامعه دارد. وی درباره جایگاه بانک ‌ ها و موسسات مالی در تامین مالی بنگاه ‌ های اقتصادی با هدف کاهش فقر توضیح داد: بانک ‌ ها با هدایت منابع به سمت تولید و در نهایت ایجاد رشد اقتصادی به ‌ طور غیرمستقیم نقش بسزایی در کاهش فقر ایفا می ‌ کنند.

پرداخت یارانه تنها مسکنی موقت است

این عضو شورای فقهی بانک ‌ ها با اشاره به اینکه در حال ‌ حاضر دولت به روش مستقیم سعی در کاهش فقر مطلق در جامعه دارد، اظهار کرد: دولت با پرداخت یارانه به ‌ صورت نقدی و غیرنقدی تا حدی در کاهش فقر مطلق موفق عمل کرده که البته این روش کافی نیست. شاید این پرداخت ‌ ها به ‌ صورت مقطعی مفید باشد، اما در بلندمدت ممکن است منجر به وابستگی مصرف ‌ کنندگان و تولیدکنندگان به این سیاست حمایتی شود و در مجموع این دست از حمایت ‌ ها کمکی به اقشار آسیب ‌ پذیر نمی ‌ کند.

وی با تاکید بر اینکه حذف بهره بانکی راهکار بسیار موثری برای کاستن فقر در کشور است، خاطرنشان کرد: حذف بهره بانکی، آن ‌ هم به ‌ طور واقعی می ‌ تواند به از میان رفتن فقر کمک کند. همچنین کارآیی کامل حذف بهره از سیستم بانکداری کشور، مبتنی بر اجرایی شدن صحیح سایر دستورات اسلامی در چرخه مالی کشور است. این بدان معناست که تنها اجرای بانکداری بدون ربا نیست که منجر به فقر زدایی می شود و سایر احکام اقتصادی نیز باید در این راستا اجرایی شوند.

امید به حذف فقر نسبی

این نماینده پیشین مجلس تصریح کرد: اگر ربانکداری اسلامی به ‌ طور کامل در سیستم بانکی پیاده ‌ سازی شود می ‌ توان امید داشت حتی فقر نسبی هم در جامعه از میان برود، اما وقتی بانکداری اسلامی، صرفا در حد حذف صوری ربا (بهره بانکی) اجرا می ‌ شود و همان کارکردهای قبلی نظام بانکی در شکل جدید تحقق می ‌ پذیرد، فقر هیچ گاه از جامعه رخت بر نخواهد بست.

پرداخت ضعیف تسهیلات ارزان

وی با تاکید بر اینکه وجود فقر به هیچ وجه زیبنده کشور اسلامی نیست گفت: ایران نسبت به برخی کشورهای اسلامی در زمینه فقرزدایی از چهره جامعه توسط شبکه بانکی در قالب پرداخت تسهیلات ارزان بسیار ضعیف عمل کرده است.

مصباحی ‌ مقدم وجود روابط ناسالم اقتصادی و شکاف طبقاتی میان اقلیت پردرآمد و اکثریت تهیدست را از جمله عوامل موثر در به ‌ وجودآمدن فقر مطلق دانست و توضیح داد: سرمایه ‌ گذاری نکردن بانک ‌ ها در تولید، اشتغال را کاهش می ‌ دهد و بر تورم می ‌ افزاید. همین مسئله ممکن است سرانجام اقتصاد کشور را فلج کند، زیرا هر یک از این آثار به ‌ نوبه خود موجب گسترش فقر در سطح جامعه خواهد شد؛ بنابراین بانک ‌ ها باید با جایگزینی سیستم بانکداری اسلامی جلوی پدیده فقر مطلق را بگیرند.

۱۰ میلیون مشکل ‌ گشا

این عضو شورای فقهی بانک ‌ ها درباره نقش پرداخت وام ‌ های خرد بدون کارمزد در کاهش فقر گفت: این مسئله تنها در ۲ بانک در حال اجرایی شدن است و امیدواریم این سنت پسندیده به سایر بانک ‌ ها تسری پیدا کند.

وی افزود: ۱۰ میلیون تومان وام بدون کارمزد برای ایجاد اشتغال بسیار پایین است، اما همین رقم برای حل بسیاری از مشکلات ناشی از فقر گره ‌ گشاست.

ریشه ‌ کنی فقر مطلق در گرو اشتغال پایدار است

حیدر مستخدمین حسینی، اقتصاددان و بانکدار سابق درباره نقش بانک ‌ ها در کاهش فقر به صمت گفت: بانک ‌ ها باید منابع مالی در اختیار را به مسیر رشد اقتصادی و تولید هدایت کنند تا با ایجاد اشتغال پایدار فقر مطلق در کشور کمرنگ شود.

وی افزود: بانک ‌ ها باید به ‌ جای بنگاهداری برای سودآوری شرکت ‌ های تابعه، منابع مالی را در قالب ایجاد کارگاه ‌ های کوچک سرمایه ‌ گذاری کنند تا هم برای بانک سودآوری داشته باشد و هم اینکه فرد نیازمند از منابع مالی داشتن شغل پایدار منتفع شود.

مستخدمین حسینی یادآور شد: پرداخت تسهیلات خرد بانکی بدون بهره و کارمزد برای اموری نظیر درمان، سیل ‌ زدگی، زلزله، ازکارافتادگی و... در تمامی کشورهای دنیا امری مرسوم است، اما متاسفانه ایران در این زمینه از کشورهای پیشرفته دنیا عقب است.

بهره ‌ محوری

وی با تاکید بر اینکه پرداخت وام ‌ های خرد بدون بهره یا حتی پرداخت وام بلاعوض در کاهش فقر مطلق موثر است، توضیح داد: در نظام بهره ‌ محوری، صاحبان پس ‌ انداز و موسسات پولی، گرفتن بهره و رباخواری را به امور سرمایه ‌ گذاری ترجیح می ‌ دهند، زیرا چه وام ‌ گیرنده سود ببرد و چه زیان بدهد، سود وام ‌ دهنده تضمین شده است.

این اقتصاددان در ادامه تصریح کرد: سرمایه ‌ گذاری بانک ‌ ها در بخش سودستانی از تسهیلات پرداختی باعث شده اولا وام ‌ ها به فعالیت ‌ های کوتاه ‌ مدت اختصاص یابد تا در صورت افزایش نرخ بهره بتوانند از آن استفاده کنند و ثانیا در مواقعی که نرخ بهره پایین است، قسمتی از پس ‌ انداز مردم در بانک ‌ ها راکد می ‌ ماند و به ‌ جای وارد شدن در رگ تولید راهی بازارهای پولی و سفته ‌ بازی می ‌ شود.

صعود خط فقر

این بانکدار سابق یادآور شد: تورم ۵۴ درصدی حال حاضر کشور باعث شده خط فقر به پله ‌ های بالاتری صعود کند و فاصله بین طبقه متوسط و قشر کم ‌ برخوردار به ‌ شدت کاهش یابد؛ بنابراین پرداخت وام ‌ های بدون کارمزد به ‌ نوعی یک ضرورت برای کاهش فقر در جامعه است.

وی با بیان اینکه سهم وام ‌ های بانکی در سبد خانوار ایرانی اندک است، گفت: در ایران تنها ۱۲ درصد خانوارها به تسهیلات بانک ‌ ها دسترسی دارند. در این میان سهم اقشار کم ‌ درآمد حدود ۳ درصد است که این رقم با استانداردهای بانکداری در جهان اختلاف فاحشی دارد. اگر سهم خانوارهای کم ‌ برخوردار از منابع بانکی همچنان کم بماند در آینده باید منتظر فقر دامنگیر در کشور باشیم.

مشارکت در سود و زیان

این اقتصاددان در ادامه تاکید کرد: کاهش ریسک سرمایه ‌ گذاری برای مشارکت سپرده ‌ گذار در ریسک نظام بانکی امری اجتناب ‌ ناپذیر است. به این ترتیب سپرده ‌‌ گذار باید در سود و زیان سرمایه ‌ گذاری شریک باشد بنابراین باید این رویه که نرخ سود سپرده ‌ ها ثابت باشد حذف شود و سپرده ‌ گذار در سود و زیان بانک سهیم باشد.

وی افزود: در روش یادشده سود پرداختی به سپرده ‌ گذار خلاف نظام بهره دارای نرخ ثابتی نیست و بستگی مستقیم به عواملی چون مدیریت صحیح، سرعت عمل و وجود بازار برای محصول دارد، به همین دلیل سبب تشویق طرفین به فعالیت بیشتر در جهت تحقق اهداف موضوع مشارکت خواهد شد.

سود شناور

این اقتصاددان خاطرنشان ‌ کرد: شناور شدن نرخ سود بانکی دو اثر مهم در اقتصاد کشور دارد که نقش آنها در پیشگیری از پیدایش فقر بسیار مهم است؛ اولی افزایش سطح اشتغال و دومی افزایش میزان تولید. وی ادامه داد: فراهم آوردن زمینه ‌ های اشتغال برای تهیدستانی که توان کار و فعالیت اقتصادی دارند نیز می ‌ تواند در بخش تسهیلات ‌ دهی بانک ‌ ها گنجانده شود تا زمینه ‌ های گسترش فقر در جامعه کاهش یابد. در این راستا باید الگوی فراگیری مالی از طریق سیستم بانکی در کشور نهادینه شود تا فاصله طبقاتی اقشار متقاضی وام بانکی از میان برود و عدالت مالی برقرار شود. مستخدمین حسینی افزود: برای فقرزدایی توسط شبکه بانکی تمامی اقشار جامعه باید از منابع مالی بانک ‌ ها در مواقع ضرورت به ‌ شکل یکسان بهره ‌ مند باشند.

سخن پایانی

به ‌ اعتقاد کارشناسان در ایران تنها ۱۲ درصد خانوارها به تسهیلات بانکی دسترسی دارند و دسترسی دهک ‌ های ثروتمند جامعه به خدمات بانکی بیش از 3 برابر دهک ‌ های فقیر است، چراکه هیچ گونه اجماعی در نظام بانکی و بانک مرکزی ایران برای فراگیری مالی و پیاده ‌ سازی الگوهای نوین بانکداری صورت نگرفته است. یکی دیگر از عوامل فقر افزایش افسارگسیخته نرخ تورم عنوان می ‌ شود و بسیاری از کارشناسان با تاکید بر ضعف نظام بانکی در کاهش فقر معتقدند با کاهش نرخ بهره تسهیلات و کاهش فعالیت ‌ های سفته ‌ بازی می ‌ توان توسط شبکه بانکی از گسترش فقر جلوگیری کرد.