از سال ۱۳۵۰ ، بحث الگوی کشت در ایران مطرح و امروز به یکی از چالش‌های بخش کشاورزی تبدیل شده است. برخی معتقدند که کشاورزان آمادگی لازم برای اجرای این الگو را ندارند و برخی دیگر بر نبود دانش و زیرساخت‌ها تاکید می‌کنند. با این‌همه مسئولان نظر دیگری دارند و چندی پیش، از سند کشت محصولات رونمایی و به استان‌ها ابلاغ شد. با این وجود، آنچه این روزها از سوی کشاورزان شنیده می‌شود، مشکلاتی است که به‌دنبال سردرگمی در اجرای الگوی کشت برای کشاورزان ایجاد شده و نمی‌دانند چه بکارند؟صمت در این گزارش به مزایا و معایب اصلاح الگوی کشت و شرایط اجرای این طرح پرداخته است.

یک بام و دوهوای الگوی کشت

ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون درباره اجرای الگوی کشت در گفت‌وگو با صمت گفت: طرح الگوی کشت، برنامه‌ای است که به کشاورزان توصیه می‌کند که چه محصولی را، کجا و به چه میزان بکارند. اجرای طرح الگوی کشت در پایان سال زراعی مشخص می‌شود. سال زراعی کشور از اول مهر هر سال شروع و در شهریور سال آینده تمام می‌شود. نکته جالب‌توجه این است که باوجود وعده‌های داده‌شده، اجرایی شدن این طرح در سال جاری، تنها یک شعار است. همچنین پیش‌بینی شده با اجرای این طرح، تحول بزرگی در تولیدات کشاورزی ایجاد شود، اما اصلا قرار بر اجرای این طرح نیست. رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون بااشاره به دلایل اجرایی‌نشدن این طرح، اظهار کرد: نمی‌توان به کشاورز اجبار کرد که به‌طورحتم یک محصول خاص را بکارد. کشاورزان براساس منفعت خود اقدام به کشت محصولات می‌کنند. وی افزود: هنگامی‌که صحبت از طرح الگوی کشت می‌شود، به این معناست که دولت باید کشاورز را قانع کند تا محصولی که برای او منفعت اقتصادی دارد، نکارد و محصولی که دستور داده شده را کشت کند. تا زمانی‌ که دولت کشاورز را قانع نکند و امکانات و تسهیلات برای کشاورز فراهم نشود، اجرای الگوی کشت فقط در حد شعار است.

اهمیت اجرای طرح الگوی کشت

قاسمی ضمن تاکید بر اهمیت اجرای طرح الگوی کشت، بیان کرد: الگوی کشت برای ایجاد امنیت غذایی پایدار، یک الزام اساسی است، اما با دستور صرف، اجرایی نمی‌شود. در حالی که سالانه الگوی کشت از سوی وزارت جهاد کشاورزی ابلاغ می‌شود، اما فقط در حد یک توصیه است. از سوی دیگر، متاسفانه به این دلیل، کمبود منابع آبی هم بیشتر به‌چشم می‌آید، اما حقیقت این است که منابع خاکی ما نیز در معرض خطر است که با اجرای این طرح می‌توان آن را نجات داد. همچنین به‌دلیل مشکل کم‌آبی در کشور، راهی جز الگوی کشت نداریم.

وی با بیان اینکه شنیده‌ها حاکی از آن است که در بودجه ۱۴۰۲، دست‌کم ۳۰ هزار میلیارد تومان برای اجرای الگوی کشت باید در نظر گرفته شود، افزود: به‌عقیده بسیاری از فعالان حوزه کشاورزی، اجرای الگوی کشت نیاز به بودجه سنگینی ندارد، بلکه تنها نیاز به برنامه و سیاست‌گذاری دارد. رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون بااشاره به‌شرط لازم برای اجرای طرح الگوی کشت گفت: اطمینان، سیاست‌گذاری و برنامه درست از سوی دولت لازمه اجرای طرح الگوی کشت است. اگر بازار و شرایط برای کشاورز فراهم شود، این طرح اجرایی خواهد شد. معیشت کشاورز باید تامین شود، چرا که این طرح با دستور عملیاتی نخواهد شد و کشاورزان در موفقیت اجرای آن دخیل هستند.

خریدهای تضمینی فقط رفع تکلیف است

مجتبی شادلو، نایب رئیس اتحادیه باغداران تهران درباره اجرای الگوی کشت به صمت گفت: این طرح، طرح بسیار خوبی است که باید از سال‌ها قبل اجرایی می‌شد. با اجرای الگوی کشت و ایجاد زنجیره تولید، کشاورزان بدون دغدغه به تولید ادامه می‌دهند. این در حالی است که با رها شدن بخش کشاورزی، تولید دچار وقفه می‌شود و احیای مجدد آن، ممکن نیست. به‌طورکلی، اجرای طرح الگوی کشت باتوجه به شرایط فعلی که به پایداری نسبی در تولید رسیدیم، ضروری است.

تولید با نگاه صادرات‌محور

نایب رئیس اتحادیه باغداران تهران با تاکید بر اینکه تولید با نگاه صادرات‌محور و تامین نیاز داخل، تنها با اجرای الگوی کشت تحقق می‌یابد، گفت: شرایط تضمینی خرید و نرخ نهایی محصول باید مشخص شود تا تولیدکننده با اطمینان‌خاطر بیشتری به تولید بپردازد. وی در ادامه بااشاره به اینکه متاسفانه شاهد از بین رفتن زحمات کشاورزان به‌ویژه در تولید محصولاتی مانند هندوانه، خربزه و... هستیم، اظهار کرد: این محصولات در زمین‌هایی کشت می‌شوند که می‌توان در همان زمین‌ها، محصولات استراتژیک مانند گندم، جو و دانه‌های روغنی را برحسب نیاز داخلی تولید کرد؛ زیرا بازار هدف نیز برای آنها وجود دارد.

نایب رئیس اتحادیه باغداران تهران افزود: از سوی دیگر، تنها برای چند محصول استراتژیک، خریدهای تضمینی محقق می‌شود و در سایر محصولات، خرید تضمینی، نوعی رفع تکلیف است، به‌دلیل اینکه نرخ خرید تضمینی برخی محصولات کشاورزی، هزینه تمام‌شده کالا را جبران نمی‌کند و از سوی دیگر، امکانات تحویل و جمع‌آوری نیز وجود ندارد. در مجموع، اجرای الگوی کشت، یک فرصت خوب برای کشاورزان و اقتصاد کشور است.

شادلو با بیان اینکه نقطه عطف اجرای طرح الگوی کشت، کشاورزان هستند، افزود: طرح الگوی کشت، لازمه کار و پایداری در تولید است. این در حالی است که دولت باید با بخش تولید در این تصمیم‌گیری‌ها هماهنگ باشد. این فعال حوزه کشاورزی با بیان اینکه کشاورزی که در میدان است و به کشاورزی می‌پردازد، نکاتی را بیان می‌کند که در چارچوب مدیریتی دیده نمی‌شود، گفت: اگر در این طرح از نظرات کشاورزان استفاده نشود، به‌طورقطع اجرای آن با مشکلات بسیاری همراه خواهد شد. باید مراقب بود تا اجرای این طرح بسیار خوب با تصمیم‌های یک‌شبه و بدون کارشناسی، منجر به بروز آسیب‌ در حوزه کشاورزی نشود. اجرای الگوی کشت زمانی نتیجه مطلوبی خواهد داشت که برای اجرای آن از نظرات کشاورزان نیز استفاده شود.

الگوی کشت مطابق با آمایش سرزمین

نایب رئیس اتحادیه باغداران تهران با بیان اینکه بی‌توجهی به اجرای الگوی کشت، چالش‌های متعددی برای تولیدکننده و مصرف‌کننده به‌دنبال دارد، گفت: باید الگوی کشت در حد شعار سال و آمایش سرزمین اجرا شود، زیرا تولید برخی محصولات اقتصادی نیست و در ابتدا منجر به زیان تولیدکننده و سپس مصرف‌کننده خواهد شد.

وی افزود: بی‌توجهی به اجرای الگوی کشت موجب شده است، برخی کشاورزان یک‌باره محصولات جالیزی را در چند قلم کشت کنند، زیرا معتقدند سایر محصولات بازار ندارند یا کشت آنها زیاد است که در نهایت همین امر منجر به کمبود یا مازاد تولید در برخی محصولات کشاورزی می‌شود.

شادلو با بیان اینکه شنیده‌ها حاکی از آن است که در بودجه ۱۴۰۲ دست‌کم باید ۳۰ هزار میلیارد تومان برای اجرای الگوی کشت در نظر گرفته شود، افزود: کشاورز هیچ‌گاه نمی‌خواهد هزینه‌ای را به دوش دولت بگذارد. اگر درست تصمیم‌گیری شود، نه‌تنها اجرای الگوی کشت هزینه‌بر نخواهد بود، بلکه بسیاری از هزینه‌های تولید را هم کاهش خواهد داد.

نایب رئیس اتحادیه باغداران تهران بااشاره به تاثیرات تصمیمات غلط برای اجرای طرح الگوی کشت، اظهار کرد: اگر در اجرای طرح الگوی کشت درست تصمیم‌گیری نشود، دچار یک بحران بلندمدت خواهیم شد. از سوی دیگر، تامین بازار نیز از نکات مهم و لازم‌الاجرا در این طرح است. در این میان، اگر دستور کاشت یک محصول در برخی مناطق صادر شود که مستعد آن کشت نباشند و زیرساخت لازم فراهم نشده باشد، باوجود برنامه‌ریزی و بازار هدف، محصول عمل نمی‌آید.

کشاورزان چه بکارند؟

رئیس اتاق اصناف کشاورزی اعلام کرد که لازمه اجرایی شدن طرح الگوی کشت حمایت از کشاورزان، تقویت کشت قرادادی، دسترسی به آمار و اطلاعات دقیق از تولید و استفاده از نظرات اتحادیه‌ها و تشکل‌های بخش کشاورزی است.

قاسم پیشه‌ور در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه الگوی کشت در کشور سابقه‌ای در حدود ۵۰ ساله دارد، اظهار کرد: اینکه الگوی کشت طی این سال‌ها اجرایی نشده، به دلیل این است که این الگو یک طرح ملی و فراسازمانی است و همه باید پای کار باشند و یک وزارتخانه به‌تنهایی نمی‌تواند این طرح را پیش ببرد. آب، برق، سوخت و نظایر اینها هر کدام باید توسط دستگاه‌های مختلف تامین و استانداران و فرمانداران باید وارد عرصه شوند.

وی ادامه داد: یکی دیگر از دلایل اجرایی نشدن الگوی کشت این است که در تدوین آن، نظرات تشکل‌ها، اتاق اصناف کشاورزی و کشاورزان دیده نشده است. کسی که در نهایت طرح را اجرا می‌کند، کشاورز است،اما از ظرفیت آنها در این طرح استفاده نشده است.

رییس اتاق اصناف کشاورزی اضافه کرد: برای تغییر الگوی کشت ۴۰ همت تخصیص داده شده،اما این اعتبارات به کدام کشاورز پرداخت شده است؟ به کشاورز گفته‌اند هندوانه نکارد و به‌جای آن گندم بکارند،اما هیچ گزینه جایگزینی برای آن در نظر گرفته نشده است. وقتی گزینه جایگزینی نباشد، کشاورز کارش را ادامه می‌ ‎ دهد.

وی در پاسخ به این سوال که آیا یارانه‌ها و مشوق‌هایی که برای اجرای الگوی کشت برای کشاورزان در نظر گرفته شده،برای ترغیب کشاورزان کافی نیست، گفت: این یارانه‌ها هزینه‌های کشاورزان را پوشش نمی‌دهد و باید حمایت‌های بیشتری از آنها انجام گیرد.

به تعهدات کشت قراردادی عمل نشد

این کارشناس بخش کشاورزی با بیان اینکه قرار بود کسانی که از الگوی کشت پیروی می‌کنند، کشت قراردادی برای آنها در نظر گرفته شود، افزود: سال گذشته برنج‌کاران، کشت قراردادی را امضا کردند و چند ماه بعد ، یعنی در ماه تیر شرکت بازرگانی دولتی اعلام کرد که منابع مالی کافی ندارد و برنج را از کشاورزان خریداری نمی‌کند. از طرفی، افزایش ۲۵ درصد تولید برنج نسبت به سال‌های قبل و همچنین واردات بیش از یک میلیون تن برنج به کشور باعث شد که برنج روی دست کشاورزان بماند و با مازاد برنج ایرانی در کشور مواجه شویم و در نهایت کشاورز ضرر کند.

از کشاورزان باید حمایت بیشتری شود

پیشه‌ور در ادامه عنوان کرد: اگر تسهیلات بانکی به کشاورزان داده می‌شود، باید نرخ سود بانکی کاهش یابد تا کشاورز تشویق شود. همچنین، باید در کشت قراردادی و در ابتدای کشت نیز سم، کود، بذر و بیمه در اختیار کشاورز قرار گیرد تا او مشکلی در تامین نهاده‌های کشاورزی نداشته باشد.

وی در پاسخ به اینکه لازمه موفقیت و اجرایی شدن الگوی کشت در تمام نقاط کشور چیست، گفت: کشاورزی ۱۰۰ درصد خصوصی است. وزارت جهادکشاورزی سیاست‌گذار است و نباید دخالت داشته باشد، بلکه تنها باید نسبت به تدوین سیاست‌ها اقدام کند. همچنین، قبل از کشت باید خریدار مشخص باشد و بعد از کشت نیز خرید به‌موقع انجام شود. از طرفی، باید کشت قراردادی را تقویت و حمایت‌های لازم را از کشاورز داشته باشیم.

توتون، قدیمی‌ترین کشت قراردادی را دارد

رییس اتاق اصناف کشاورزی با بیان اینکه در کشور قدیمی‌ترین و پرسابقه‌ترین کشت قراردادی مربوط به توتون است، گفت: در کشت توتون بذر، سم و کود به‌موقع به کشاورزان تحویل داده می‌شود و نظارت انجام می‌گیرد و پس از آن، صنایع دخانیات آن را خریداری می‌کنند. برای چغندرقند نیز هم اتفاق می‌افتد.

سخن پایانی

با اجرای الگوی کشت می‌توان از تولید بی‌رویه محصولی که برای آن بازاری وجود ندارد، جلوگیری کرد. الگوی کشت در استفاده درست از منابع آبی نیز موثر است و از تولید محصولات آب‌بر در مناطقی که با تنش‌های آبی مواجهند، جلوگیری می‌کند. حال مسئولان خبر از ابلاغ سند کشت محصولات استان‌ها در سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ می‌دهند؛ سندی که سال‌هاست از دولتی به‌دست دولت دیگر می‌رسد. بسیاری نداشتن ابزار لازم را دلیل عدم‌ابلاغ اجرای الگوی کشت در دولت‌های قبل می‌دانند و معتقدند نمی‌توان به کشاورز اجبار کرد که یک محصول خاص را بکارد و این کشاورزان هستند که براساس منفعت خود، اقدام به کشت محصولات می‌کنند.

کارشناسان کشاورزی بر این نکته تاکید دارند که باوجود تدوین و ابلاغ طرح الگوی کشت، باید دید دولت سیزدهم چگونه قرار است کشاورزان را راضی به اجرای الگوی کشت کند.