فعالان صنعت نشر سال‌ّهاست با مشکلاتی از جمله کمبود و گرانی کاغذ مواجه‌اند و از نبود متولی واحد برای حل این مشکل گلایه دارند. بسیاری از ناشران با اشاره بر ضعف کیفی کاغذ داخلی، گرانی این کالا و نبود دستگاه‌های کاغذ سفید زن را از دیگر مشکلاتی می‌دانند که فعالان حوزه کتاب را با مشکلات جدی مواجه کرده است. هرچند که این مشکلات تنها به نشر در حوزه کتاب نبوده و مطبوعات را هم در برمی‌گیرد. برخی از فعالان این حوزه ضمن بیان مثالی می‌گویند سال گذشته کاغذ اندونزی با کیفیت بالاتر و قیمت پایین‌تر استفاده می‌کردیم و امسال کاغذ ایرانی را با ۳ برابر قیمت و کیفیت به مراتب پایین استفاده می‌کنیم. استفاده از کاغذ بی‌کیفیت نیز موجب سایه انداختن لغات در چاپ می‌شود.در نهایت اینکه به گفته فعالان این حوزه، بحران کاغذ جدی است و همین موضوع بهانه‌ای شد تا به بررسی چالش‌های موجود در این صنعت بپردازیم.

چقدر ظرفیت تولید کاغذ داریم؟

شرکت صنایع چوب و کاغذ مازندران بزرگ‌ترین تولیدکننده کاغذ در ایران با ظرفیت اسمی ۱۷۵ هزارتن، شامل ۹۰ هزارتن کاغذ روزنامه و چاپ و تحریر و ۸۵ هزارتن کاغذ فلوتینگ است. همچنین حفظ و احیا و بهره‌برداری اصولی از جنگل‌های کرانه دریای‌خزر، کاهش وابستگی کشور به واردات کاغذ، کاهش خروج ارز از کشور، ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی در منطقه و کشور و رشد و توسعه تخصص‌های امور جنگل و صنعت کاغذسازی از جمله اهداف تاسیس این کارخانه به شمار می‌روند. اما در خصوص میزان تولید این کارخانه حرف و سخن بسیار است و ارقام متفاوتی از تولید ۳۰ تا ۵۰ هزارتن در سال عنوان مطرح می‌شود. همچنین گروه صنایع کاغذ پارس هم در سال ۱۳۴۶ در شمال خوزستان با هدف استفاده از باگاس استخراج‌شده از کارخانه نیشکر هفت‌تپه تاسیس شد و در سال ۱۳۴۹ به بهره‌برداری رسید. این کارخانه پس از راه‌اندازی تا مدت‌ها تنها تامین‌کننده کاغذ چاپ و تحریر داخل کشور بود. اما به دلیل صدمات وارده در طی دوران جنگ تحمیلی و عدم نوسازی و بازسازی در زمان تصدی بخش دولتی، با کاهش ظرفیت تولید به کمتر از 20 درصد در ۱۳۹۱ رسید. در مهر اه سال ۱۳۹۲، با آغاز فصل جدیدی در گروه صنایع کاغذ پارس فعالیت کارخانه بیشتر شد، اما محصولات دیگری غیر از کاغذ تحریر در چرخه تولید قرار گرفتند. بسیاری معتقدند اگر کارخانه کاغذ پارس بخواهد در حوزه چاپ کاغذ تحریر فعالیت موثر داشته باشد، باید چند فاز غیر تحریر خود را تعطیل کند. برای تحقق این مهم کارخانه نیازمند اعطای تسهیلات ویژه و به نظر می‌رسد تحقق این مخم در کوتاه مدت میسر نخواهد شد و عملا این کارخانه نتوانسته به سمت تولید کاغذ تحریر برود.

به گزارش خبرگزاری دانشجو، یکی دیگر از کارخانه‌های جنوب غرب کشور، کارخانه دیبای شوشتر است. این کارخانه با مساحت ۹۲ هکتار و زیربنای حدود ۲۰ هکتار در شمال استان خوزستان و با هدف استفاده از باگاس استخراج‌شده از کارخانجات نیشکر تاسیس شد. این مجموعه در حال حاضر با استفاده از فناوری‌های نوین این صنعت و رعایت استاندارد‌های تجاری و عملیاتی بین‌المللی در زنجیره تولید و تامین و با مراقبت از جامعه و محیط‌زیست جهت حفظ جنگل‌ها توانسته علاوه بر تامین نیاز‌های داخلی، محصولات خود را به خارج از کشور نیز صادر کند. در این راستا فاز دوم کارخانه دیبای شوشتر جهت تولید خمیر کاغذ طبق استاندارد‌های جهانی با پیشرفت ۷۰ درصدی در حال بهره‌برداری است که می‌تواند علاوه بر تولید مواد اولیه موردنیاز خط کاغذسازی، با تامین خمیر ویرجین در بازار‌های داخلی و خارجی موجب اشتغالزایی و رونق بیشتر اقتصادی کشور شود. دیبای شوشتر و کارخانه پارس قرار است ۲۰ هزار تن کاغذ تولید کنند که تا به حال حدود 8 هزار تن تولید شده است و در حال حاضر فرصت دیگری به مدیران این کارخانه‌ها داده شده تا بتوانند نهایتا تا اردیبهشت ماه ۱۴۰۳ به تعهد خود عمل کنند.

کارخانه کاغذ زاگرس شیراز، یکی دیگر از آن کارخانه‌هایی است که اگر فعالیتش را آغاز کند، می‌تواند در فرآیند خودکفایی کاغذ موثر باشد. ظرفیت اسمی کاغذ تحریر در این کارخانه، ۴۰ هزار تن است؛ ۸۷ درصد عملیات ساخت این واحد تولیدی انجام شده و برای تکمیل ۱۳ درصد باقی‌مانده، به تسهیلات برای بخش سرمایه ثابت و سرمایه در گردش نیاز دارد. این کارخانه با ۱۱۰ هزار متر مربع مساحت، یکی از کارخانه‌های برخوردار از تکنولوژی روز دنیاست که ۸۷ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است. کارخانه کاغذسازی زاگرس با ظرفیت تولید سالانه ۴۰ هزار تن کاغذ چاپ و تحریر، توانایی تامین ۱۰ تا ۲۰ درصد کاغذ مورد نیاز کشور را دارد.

خودکفایی به چه قیمتی؟

احمد شریفان، رئیس اتحادیه فروشندگان کاغذ و مقوای تهران درباره وضعیت تولید کاغذ کشور به صمت گفت: تنها چند کارخانه داخلی توان تولید کاغذ تحریر دارند و واقعیت این است که هنوز به درجه‌ای از فناوری نرسیدیم که در تولید کاغذ خودکفا باشیم. تولید کاغذ درجه دو و بی‌کیفیت آن هم با مواد اولیه خارجی تولید نیست بلکه مونتاژ است. به نظر می‌رسد حمایت از تولید کاغذ در شرایط فعلی، تولید محصول بی‌کیفیت و عقب‌ماندن از بازارهای جهانی است. در اصل باید در نظر داشت که خودکفایی به چه قیمتی به دست می‌آید.

وی با اشاره به چالش‌ کم‌آبی در کشور بیان کرد: بی‌شک با تاسیس کارخانه کاغذسازی در هر استانی، چالش کم‌آبی آزاردهنده‌تر خواهد شد و در صورتی که بخواهیم کارخانه‌های تولید کاغذ را به استان‌های دیگر نیز منتقل کنیم، بی‌شک در استان جدید هم چالش کم‌آبی ایجاد خواهد شد. بنابراین باید تولید کاغذ با برنامه‌ریزی بهتری دنبال شود.شریفان با تاکید بر اینکه مشکلی برای تولید کاغذ کتاب درسی نداریم، افزود: آموزش و پروش قراردادی با کارخانه‌های تولید کاغذ بسته که به واسطه آن در چاپ کتاب درسی مشکل کاغذ نداریم اما برای چاپ کتاب‌های ناشران مشکلات بسیاری وجود دارد.

فرسودگی دستگاه‌های چاپ

وی با اشاره به فرسودگی دستگاه‌های چاپ گفت: ناوگان چاپ کشور مربوط به ۵۰ سال پیش است. بی‌شک کیفیت کاغذ داخلی به دستگاه‌های چاپ آسیب می‌زند و باعث فرسایش آنها می‌شود. در واقع فرسودگی ماشین‌آلات به واسطه کیفیت کاغذهای داخلی افزایش خواهد یافت و در آینده نزدیک این صنعت را با مشکلات جدی روبه‌رو خواهد کرد. از سوی دیگر دستگاه‌های چاپ فرسوده هستند در نتیجه نمی‌توان از آنها انتظار چاپ‌های با کیفیت داشت. همچنین اگر بروزترین ماشین‌آلات نیز به کشور وارد شود کاغذ بی‌کیفیت به آن آسیب خواهد زد.رئیس اتحادیه فروشندگان کاغذ و مقوای تهران با انتقاد از دولت اظهار داشت: متاسفانه به دلیل تصمیمات یک شبه و غیراقتصادی دلار 26 هزار تومانی تبدیل به 60 هزار تومان شد و بازار را بهم ریخت. شریفان با بیان مشکلات ناشران گفت: گرانی کاغذ از مشکلات اصلی است. در حال حاضر چاپ کتاب برای یک ناشر با هزینه زیادی همراه است.

وی افزود: تا حدود 2 سال پیش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، یک‌سوم به دلیل کتاب‌های نشر شده را خریداری می‌کرد که البته به دلیل کمبود بودجه این خرید متوقف شده و مشکلات مالی بسیاری برای ناشران ایجاد کرده است.

آمادگی رفع کل نیاز به کاغذ را نداریم

ابوالفضل روغنی گلپایگانی، رئیس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوای ایران درباره وضعیت تولید کاغذ به صمت گفت: کشور آمادگی رفع نیاز کامل کاغذ را ندارد. نباید خودمان را گول بزنیم، تولید داخل پاسخگو نیاز داخل نخواهد بود. واقعیت این است که واحدهای تولیدی با ظرفیت بالا نیز تا 2 سال آینده به خودکفایی نخواهند رسید در نتیجه مشکلات باقی خواهد ماند.

وی با تاکید بر واردات کاغذ اظهار داشت: نباید با واردات کاغذ مخالفت شود چرا که درغیر این صورت با جدی کاغذ مواجه خواهیم شد. این در حالی است که تنهاکارخانه تولید کاغذ مازندران کاغذ با کیفیت تولید می‌کند. اگر صحبت از تولید داخل است باید حمایت‌های لازم انجام شود. وی با اشاره به تامین بخش زیادی از مواد اولیه تولید کاغذ تحریر از طریق واردات گفت: الزام در واردات مواد اولیه کاغذ، مزیت نسبی تولید کاغذ و خودکفایی در این صنعت را زیر سوال می‌برد. در مجموع، دولت باید یک سند استرتژیک برای کل صنعت کشور طراحی کند که صنایع سلولزی یکی زیرمجموعه‌های این سند بالادستی خواهد بود. وی با تاکید بر نبود استراتژی صنعتی در کشور گفت: متاسفانه ما این استراتژی را در هیچ حوزه‌ای از صنایع کشور نداریم. بنابراین باتوجه به شرایط روز و مجموع موارد یاد شده، نیازمند واردات کاغذ هستیم.

ظرفیت تولید کاغذ در دنیا

روغنی گلپایگانی با اشاره به ظرفیت تولید کاغذ در دنیا بیان کرد: تولید جهانی کاغذ حدود ۴۲۵ میلیون تن است. این کاغذها تنها از درختان تولید نمی‌شوند و به وسیله ماشین‌آلات مختلف از مواد اولیه مختلف همچون خرده‌چوب‌های جنگلی، سنگ و… ساخته می‌شوند. در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ حدود ۷۰ درصد این ۴۲۵ میلیون تن کاغذ از چوب‌های جنگلی ساخته می‌شد اما خوشبختانه این رقم در حال تغییر است و کشورها در حال حرکت به سمت تولید کاغذ بازیافتی هستند.

کاغذ می‌تواند تا ۷ بار به چرخه تولید بازگردد. بیشترین تولید کاغذ در دنیا به ترتیب در کشورهای چین ۱۲۵ میلیون تن، امریکا ۷۲ میلیون تن، ژاپن ۲۶ میلیون تن و آلمان ۲۳ میلیون تن صورت می‌گیرد. در ایران رقم تولید کاغذ یک‌میلیون و ۶۰۰ هزار تن است. آمار تولید کاغذ تحریر در دنیا حدود ۱۵۰ میلیون تن بود، اما با گسترش فضای دیجیتال مصرف کاغذ کاهش یافته و به ۵۰ تا ۷۰ میلیون تن رسیده است.

سرانه مصرف کاغذ

رئیس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوای ایران با اعلام سرانه مصرف کاغذ در کشور بیان کرد: سرانه مصرف کاغذ در ایران سالانه ۲۱ کیلوگرم و در اروپا ۵۷ کیلوگرم است. این عدد در کشورهای اسکاندیناوی و برخی کشورهای امریکایی ۱۵۷ کیلوگرم است. این اعداد نشان می‌دهد تا رسیدن به شاخص‌های جهانی راه زیادی در پیش داریم.وی با اشاره به دلایل عقب ماندن صنعت کاغذ گفت: قیمت تمام شده کاغذهای وارداتی ارزان‌تر از کاغذ تولید داخل و کیفیت کاغذهای وارداتی هم به مراتب بهتر از کاغذ تولید داخل است. همچنین فناوری تولید کاغذ در تناژ بالا کاملا پیچیده است که در حال حاضر این فناوری در کشور وجود ندارد و صرفا در اختیار کشورهای امریکایی، اروپایی و تا حدودی هم در اختیار چینی‌ها است. از سوی دیگر در تحریم هستیم و کاغذ از کالاهای راهبردی محسوب می‌شود و ماشین آلات تولید کاغذ را هم به ایران نمی‌فروشند.

روغنی گلپایگانی با بیان اینکه آنچه در داخل تولید می‌شود، بیشتر برای رفع نیاز آموزش و پرورش است چرا که عمر کتاب درسی تنها 9 ماه است، افزود:نیاز کشور بالای 130 هزار تن است و در حال حاضر حداکثر تولید کاغذ 60 هزار تن است.

سخن پایانی

در سال‌های اخیر یکی از موارد پرتکراری که از جانب مدیران فرهنگی برای بهبود وضعیت نشر به کار می‌برند فعال کردن کارخانه‌های کاغذ به منظور تولید کاغذ تحریر و خودکفایی در تولید کاغذ است. موضوعی که از سوی فعالان این حوزه قویا تکذیب شده و معتقدند که نه تنها خودکفایی در تولید کاغذ مسیر طولانی را می‌طلبد بلکه برای رفع نیاز داخل باید از واردات کمک گرفت. به هر حال امیدواریم چالش‌های تولید کاغذ رفع شده تا هزینه چاپ کتاب کاهش یافته و مردم بتوانند حس ناب نوازش کاغذ را تجربه کنند.