شکاف میان میزان واقعی استهلاک و ذخیره‌گیری استهلاک برحسب ارز دفتری بسیار زیاد است و این امر موجب می‌شود تا نیاز مالی شرکت‌ها برای جایگزینی ماشین‌آلات و تعمیر و تجهیز آنها بسیار بیشتر از ذخایر محاسبه‌شده باشد. از طرف دیگر، این موضوع باعث توزیع سود موهومی درباره شرکت می‌شود. به‌منظور رفع این چالش، بروزرسانی ارزش دارایی‌های شرکت از طریق افزایش سرمایه شرکت از محل تجدید ارزیابی دارایی‌ها یکی از روش‌ها است. در این روش، هزینه استهلاک افزایش، مالیات پرداختی و سود خالص شرکت کاهش می‌یابد. با خروج کمتر نقدینگی از شرکت، ظرفیت برای جانشینی دارایی‌های ثابت و دارایی سرمایه شرکت افزایش می‌یابد. این امر موجب کاهش کمتر استهلاک دارایی‌های شرکت می‌شود و بستر تولید و سودسازی شرکت برای سال‌های آینده را فراهم می‌کند. این پیامدها سبب می‌شود تا انگیزه صندوق‌های بازنشستگی برای انجام این نوع از افزایش سرمایه افزونی یابد. صورت‌های مالی خلاصه‌ای از فعالیت‌های عملیاتی، تامین مالی و سرمایه‌گذاری یک کسب‌وکار است. سهامداران و وام‌دهندگان می‌توانند از این صورت‌ها برای پیش‌بینی، مقایسه و ارزیابی میزان، زمان‌بندی و عدم‌قطعیت جریانات نقدی آینده استفاده کنند. به‌گزارش صمت و بنا بر گزارش اتاق بازرگانی، استانداردهای بین‌المللی حسابداری در عمده صنایع، ارزش دفتری اقلام مربوطه را به بهای تمام‌شده تاریخی آنها ثبت می‌کنند. بهای تمام‌شده تاریخی همان مبلغی است که واحد تجاری در زمان خرید یا فروش، پرداخت یا دریافت می‌کند.

در شرایط تورم بالا، نرخ دارایی‌ها با سرعت بالایی افزایش یافته است و تفاوت زیادی میان اقلام ثبت‌شده در دفاتر حسابداری با ارزش آنها به‌وجود می‌آید. به‌تبع ثبت دفتری دارایی‌ها، هزینه‌های استهلاک شناسایی‌شده شرکت‌ها نیز، به نرخ دفتری و با مقداری بسیار پایین محاسبه می‌شود که این مهم می‌تواند منجر به شناسایی سود بالا در شرکت شود که سیاست‌گذاری مالی در سطح خرد و کلان را با چالش مواجه می‌کند. در واقع باتوجه به هزینه استهلاک از ارزش دارایی‌ها، فاصله زیاد ارزش دفتری از ارزش منصفانه منجر به کژتابی‌های جدی در سودآوری بنگاه می‌شود. به این صورت که با بیش‌برآوردی سودآوری بنگاه، در عمل، هزینه فرصت استفاده از دارایی‌ها و استهلاک آنها را نادیده گرفته و منابع نقد شرکت را که باید در سرمایه‌گذاری دوباره و جایگزینی دارایی‌های مستهلک مصرف شود، از شرکت خارج می‌کند. به‌طورمشخص، تهیه صورت‌های مالی براساس قیمت‌های دفتری در شرایطی که اقتصاد با تورم‌های زیاد مواجه است، استهلاک‌گیری در صورت‌های مالی و سود حاصله را غیرواقعی خواهد کرد و سود حاصل از عملیات شرکت در دوره‌های مشخص را دچار تورش می‌کند. به‌بیان دیگر، به‌دلیل آنکه استهلاک‌گیری در صورت‌های مالی به‌درستی محاسبه نشده است، سود نهایی و تقسیمی به‌ سهامداران در مجامع نیز صحیح نیست. این موضوع در ایران نه‌تنها منجر به کاهش منابع نقد شرکت‌ها شده، بلکه بهره‌وری صنعت به‌دلیل استفاده از دارایی‌های مستهلک در سایه ناتوانی، جایگزینی آنها را کاهش داده و مصرف انرژی و آلایندگی آنها را افزایش داده است. در واقع، به‌دلیل عدم‌سرمایه‌گذاری دوباره در دارایی‌های ثابت شرکت، در میان‌مدت، ظرفیت تولید شرکت از میان رفته است و رساندن سطح تولید شرکت به سطح تولید قبلی و ابتدایی تاسیس شرکت با هزینه‌های بسیار زیادی انجام خواهد پذیرفت.

اهمیت استهلاک

صورت گردش وجوه، به‌شکل خلاصه جابه‌جایی‌های وجوه نقد و دارایی‌هایی که شبیه به وجوه نقد است، همچنین ورود و خروج این منابع مالی به شرکت را نشان می‌دهد. در حالت کلی، این صورت مالی نحوه مدیریت شرکت درباره وجوه نقد را مشخص می‌کند و به‌ ذی‌نفعان از جمله سهامداران گزارش می‌دهد. استهلاک‌گیری از دارایی‌های شرکت یک کارکرد مهم دارد که کاهش مالیات شرکت است. از سوی دیگر، همان‌طور که در صورت سود و زیان نیز تبیین می‌شود، هزینه استهلاک شرکت پیش از پرداخت مالیات محاسبه می‌شود. این هزینه سبب می‌شود تا سود پیش از پرداخت مالیات کاهش یابد و به‌تبع آن، مالیات پرداختی شرکت نیز کاهش یابد و مالیات پرداختی شرکت‌ها نیز کاهش یابد. از این کارکرد استهلاک در کاهش پرداخت مالیات، به‌عنوان «سپر مالیاتی» نیز یاد می‌کنند. به‌منظور ارزیابی وضعیت سودآوری شرکت‌ها و محاسبه هزینه واقعی استهلاک برای نمونه به ۳ شرکت فولاد مبارکه، شرکت پالایش نفت آبادان و شرکت تولید نیروی برق دماوند موردارزیابی قرار گرفتند.

سود خالص ۹۰ هزار میلیاردی در یک سال

شرکت فولاد مبارکه یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های بورسی و صنعتی کشور است که در انتهای ۶۹ به‌شکل سهامی خاص تاسیس و سپس در سال ۸۳ به سهامی عام تبدیل و در سال ۸۵ در بازار سهام پذیرفته شد. سود خالص شرکت در انتهای سال گذشته ۶۸ هزار میلیارد تومان بوده است. در حالی که سود خالص گروه در سال گذشته، حدود ۹۰ هزار میلیارد تومان بوده است.نکته قابل‌توجه این است که در ۱۵سال گذشته با کاهش ارزش دفتری ابزار تولید، این دارایی‌ها سهم خود از ترازنامه را در مقابل سایر حساب‌هایی چون دریافتی‌های تجاری، موجودی کالا و پیش‌پرداخت‌ها که سرعت گردش بالایی داشته و ارزش دفتری آنها به‌سرعت با تورم ‌بروزرسانی می‌شود، از دست داده است. در این شرکت، این نسبت از ۳۰ درصد در سال ۸۶ به کمتر از ۵ درصد رسیده است. با گذشت ۱۵سال از سال ۱۳۸۶، فاصله زیادی میان ارقام گزارش شده در صورت‌های مالی و استفاده‌شده در محاسبه نرخ سود شرکت‌ها با ارزش واقعی استهلاک تجهیزات تولید شرکت فولادمبارکه ایجاد شده است. میزان فاصله با نرخ استهلاک محاسبه‌شده در دفاتر شرکت در سال ۱۴۰۱، به‌ترتیب برابر ۳.۶ و ۷.۴ هزار میلیارد تومان برای استهلاک تعدیل‌شده براساس تورم مصرف‌کننده و استهلاک تعدیل‌شده با نرخ ارز آزاد بوده است.

پس از جهش‌های ارزی در سال‌های گوناگون، نسبت هزینه استهلاک شرکت به کل بهای تمام‌شده شرکت افزایش یافته و سپس با افزایش سایر هزینه‌های تولید در سال‌های آینده، این نسبت کاهش یافته، با این حال، میانگین این نسبت برای شرکت در این دوره حدود ۹ درصد بوده است. استهلاک تعدیل‌شده به تورم از ۷ درصد تا حدود ۳ درصد کاهش یافته و استهلاک دفتری نیز از ۷ درصد به ۰.۵ درصد در سال‌های گذشته رسیده است. بررسی ارقام مختلف نشان می‌دهد که از سال ۸۶ تا ۱۴۰۱ میزان استهلاک اسمی به‌شدت افت کرده است. در حالی که استهلاک‌های تعدیل‌شده با تورم و نرخ بازار آزاد ارز نوسانات و برخی موافق افزایش این نسبت را نشان می‌دهد. این سه مولفه محاسبه‌شده نشان می‌دهد که در واقعیت استهلاک سهم قابل‌توجهی از درآمد شرکت را شامل می‌شود.

کاهش سود تولیدکنندگان برق

شرکت تولید نیروی برق دماوند در سال ۸۷ تاسیس شده است. شرکت توانیر مالک اولیه شرکت بوده که پس از نقل و انتقالات متعدد امروزه ۷۱ درصد از سهام شرکت به بانک دی تعلق دارد و جزو واحدهای فرعی این بانک به‌حساب می‌آید. تولید و فروش انرژی برق در چارچوب ضوابط و مقررات بازار مربوطه به اشخاص حقیقی و حقوقی و انجام اقدامات لازم در راستای ارتقای بهره‌وری، بهینه‌سازی و توسعه ظرفیت نیروگاه از جمله وظایف اصلی این شرکت است. سهام این شرکت در بازار فرابورس مبادله می‌شود و سود خالص شرکت در سال گذشته حدود ۶۰۰ میلیارد تومان بوده است.نسبت ابزار تولید این شرکت به‌کل دارایی آن روند کاهشی پیدا کرده است. این کاهش، بیانگر کاهش مقدار استهلاک شرکت و محاسبه سود شرکت دارد. همچنین، توجه به این مسئله ضروری است که به‌دلیل فرآیندهای تولید و عملیات ویژه، دارایی‌های ثابت و به‌طورخاص تجهیزات، تاسیسات و ماشین‌آلات تولیدی همواره سهم بزرگی از دارایی‌های نیروگاه‌های برق را به خود اختصاص می‌دهند.با گذشت ۱۱سال از سالی که در آن رقم دفتری استهلاک برابر با ارزش آن فرض شده، فاصله زیادی میان ارقام گزارش‌شده در صورت‌های مالی و استفاده‌شده در محاسبه نرخ سود شرکت‌ها با ارزش واقعی استهلاک دارایی‌های تولیدی شرکت تولید نیروی برق دماوند به‌میزان ۷۷ درصد برای استهلاک تعدیل‌شده با تورم مصرف‌کننده و ۸۵ درصد انحراف برای استهلاک تعدیل‌شده با نرخ دلار ایجاد شده است. میزان تعدیل‌شده استهلاک در سال گذشته به‌ترتیب برابر با هزار و ۵۵۰و ۲هزار و۵۵۰ میلیارد تومان برای استعهلاک تعدیل‌شده براساس تورم مصرف‌کننده و استهلاک تعدیل‌شده با نرخ دلار بازاری است. این در حالی است که استهلاک دفتری ثبت‌شده در صورت‌های مالی شرکت در سال گذشته حدود ۲۰۳ میلیارد تومان بوده است.

اثر دوچندان تورم و نرخ ارز برای نفتی‌ها

یکی از شرکت‌های مهم در پالایش نفت و عرضه بنزین در کشور شرکت پالایش نفت بندرعباس است. این شرکت در سال ۱۳۷۵ تاسیس و عملیات شرکت از اواخر سال ۷۷ آغاز شده است. ارزیابی وضعیت مالی و استهلاک این شرکت برای یک دوره ۲۰ساله انجام گرفته و سود خالص شرکت در سال ۱۴۰۱ برابر ۴۱ هزار میلیارد تومان بوده است.با گذر زمان، سهم دارایی‌های تولید شامل ماشین‌آلات، تجهیزات و تاسیسات با سرعت زیادی در سال‌های گذشته کاهش یافته و از ۷۰ درصد به کمتر از ۱۰ درصد از ارزش ترازنامه رسیده است. سال ۹۶ و ۹۷ شرکت اقدام به خرید دارایی‌های ثابت کرده که منجر به افزایش این نسبت در این سال‌ها و سال‌های پس از آن شده است.

با گذشت ۲ دهه از سال مبنا، فاصله زیادی میان ارقام گزارش‌شده در صورت‌های مالی استفاده‌شده در محاسبه نرخ سود شرکت‌ها با ارزش واقعی استهلاک دارایی‌های تولیدی شرکت به‌میزان ۹۴ درصد برای استهلاک تعدیل‌شده با تورم مصرف‌کننده و ۹۲ درصد انحراف برای استهلاک تعدیل‌شده با نرخ بازار آزاد ارز ایجاد شده است. میزان استهلاک واقعی در سال ۱۴۰۱، برای استهلاک تعدیل‌شده براساس تورم مصرف‌کننده ۸۳۳۲ میلیارد تومان و ۶۲۳۵ میلیارد تومان برای استهلاک تعدیل‌شده با نرخ دلار آزاد در مقابل استهلاک دفتری بوده است. برای غلبه بر این چالش، بروزرسانی دارایی‌های شرکت از راه افزایش سرمایه شرکت یکی از روش‌های موثر است. با به‌روز‌کردن دارایی‌های شرکت و ثبت افزایش آن در قسمت حقوق سهامداران، می‌توان ارزش واقعی دارایی‌ها و به‌تبع

آن، میزان استهلاک واقعی شرکت را به‌دست آورد. با این حال، کاهش سودآوری شرکت و سود تقسیمی در مجامع یکی از چالش‌های این روش است که برای شرکت‌هایی که نیاز به سود تقسیمی زیادی از زیرمجموعه دارند، انگیزه منفی به‌وجود می‌آورد. این چالش باتوجه به اینکه بسیاری از شرکت‌های فعال اقتصادی کشور زیرمجموعه صندوق‌های بازنشستگی هستند، مشهودتر است. تورم بالا در اقتصاد ایران موجب ایجاد چالش‌هایی برای سرمایه‌گذاری و جانشینی سرمایه ثابت می‌شود. به‌همین‌دلیل، توصیه مهمی که در این‌باره باید به تصمیم‌گیران اقتصادی کشور و به‌ویژه دولت ارائه کرد، کنترل تورم است که موجب دلالت‌های متعددی از جمله کاهش سودآوری واقعی شرکت‌ها و افزایش استهلاک واقعی آن خواهد شد.