بهره‌وری، تولید ناخالص داخلی را افزایش می‌دهد، قدرت رقابت‌پذیری بالا می‌برد و در نهایت منجر به زندگی بهتر می‌شود. کلید افزایش بهره‌وری، در کیفیت نیروی کار، بهبود مدیریت، شرایط مطلوب کار و افزایش مداوم کیفیت تولید محصول است. اهمیت ارتقای سطح بهره‌وری در فرآیند توسعه اقتصادی هر کشور بر همگان روشن است و امروزه باتوجه به رشد جمعیت، کمیابی منابع و گسترش رقابت در بازارهای جهانی، استفاده بهینه و کارآمد از منابع و در واقع افزایش بهره‌وری منابع از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این بین ارتقای بهره‌وری در تجارت خارجی نیز به توسعه کسب‌وکارهای داخلی و ایجاد فضای داغ رقابتی می‌انجامد. در ادامه نیز افزایش درآمدها، توسعه و بهبود تولیدات و خدمات صادراتی، بهبود رتبه و جایگاه جهانی در تجارت خارجی و ... ثبات و پایداری اقتصاد را به ارمغان می‌آورد.

رشد اقتصاد به کمک ارتقای بهره‌وری

بهره‌وری فن استفاده مطلوب از امکانات، سرمایه‌ها، نیروها، منابع و فرصت‌ها در تولید کالا و عرضه خدمات است و تاثیر شگرفی بر توسعه اقتصادی دارد. به همین دلیل کشورهای مختلف جهان همواره بر این امر مهم تاکید داشته و دارند. کاهش هزینه، دستیابی به افزایش تولید و خدمات، ارتقای کیفیت و استفاده بهینه از زمان، از جمله اهداف‌ بهره‌وری به‌شمار می‌روند. کشوری چون ایران نیز به‌علت تحریم‌های طولانی و خسارت‌های جنگ تحمیلی باید به امر بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف توجه ویژه‌ای داشته باشد. افزایش بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف در جهان پررقابت کنونی نه‌تنها از وابستگی کشور در عرصه جهانی شدن می‌کاهد، بلکه منجر به رشد و شکوفایی در حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی می‌شود. با اینهمه سال‌هاست که شاخص بهره‌وری در حد ظرفیت‌های موجود رشد نکرده و همچنان درگیر مشکلات ریز و درست است.

مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران در گزارشی به بررسی سهم بهره‌وری در رشد اقتصادی پرداخت. براساس این گزارش، رشد اقتصادی از دو منبع تامین می‌شود؛ رشد منابع ‎ محور و رشد بهره‌وری ‎ محور. رشد منابع محور بر گسترش کمی منابع انسانی و سرمایه فیزیکی تاکید دارد و رشد بهره‌وری ‎ محور متکی بر افزایش تولید با همان سطح منابع است که به ارتقای کیفی نهاده‌‌های تولید می‌انجامد. رشد بهره ‎ وری نیروی کار در دوره‌ای ۱۳ ساله (سال‌های ۸۴ تا ۹۷ ) تنها ۰.۷ درصد افزایش داشته اما اگر بخواهیم بازه بررسی را کوتاه‌تر کنیم و تنها بهره‌وری نیروی کار را در فاصله سال‌های ۹۱ تا ۹۷ را در نظر بگیریم، شاخص بهره‌وری نیروی کار تنها برای بخش‌های کشاورزی، حمل‌ونقل و نفت و گاز مثبت بوده و کارنامه‌ رشد در بقیه بخش‌ها منفی است. این در حالی است که از سال ۱۹۷۰ تاکنون سهم بهره‌وری از اقتصاد ایران حدود 7‌درصد بوده و ثابت مانده است. عددی که در کشوری مانند پاکستان رشد ۴۲ درصدی داشته است.

همچنین بین سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۶، ۲۴ کشور آسیایی ۳۵ درصد از رشد اقتصادی ۵.۵ درصدی خود را از رشد بهره‌وری به‌دست آورده‌اند که این نسبت تقریبا چهار برابر کشور ما است.

بر اساس این گزارش، طبق اعلام سازمان ملی بهره‌وری، به طور میانگین کشورهای آسیایی عضو APO در دوره زمانی ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۷ سهم ۳۰ درصدی بهره‌وری در رشد اقتصادی را تجربه کرده‌اند، حال آنکه از ۲.۲ درصد رشد اقتصادی در ایران، سهم عمده (حدود ۷۵ درصد) حاصل سرمایه‌گذاری در حوزه‌هایی به غیر از بخش فناوری اطلاعات بوده است. مابقی این رشد نیز نتیجه افزایش نیروی کار و کیفیت آن است؛ سهم سرمایه‌گذاری فناوری اطلاعات و بهره‌وری کل عوامل تولید تقریبا صفر بوده است.

از سوی دیگر، رشد بهره‌وری نیروی کار، در این دوره زمانی از همه کشورهای آسیایی کمتر است. در این میان، تعمیق سرمایه غیرفناوری اطلاعات که مربوط به استفاده نیروی کار از ماشین‌آلات پیشرفته است و بهبود کیفیت نیروی کار مهم‌ترین عوامل این رشد به شمار می‌روند. براساس این گزارش تعمیق سرمایه در فناوری اطلاعات یعنی استفاده نیروی کار از فناوری اطلاعات و اصلاح ساختار و بهبود ترکیب عوامل سهمی در رشد بهره‌وری نیروی کار نداشته است.

اصلاح سیاست‌ها، شاه‌کلید رشد تولید

مسعود دانشمند، کارشناس بازرگانی و فعال حوزه تجارت درباره سهم بهره‌وری در تولید و تاثیر آن بر تجارت به صمت گفت: اصولا بهره‌وری موجب افزایش کیفیت و کاهش نرخ کالا می‌شود. شرط اصلی بهره‌وری نیز تولید کالای با کیفیت با هزینه کم است.

این فعال اقتصادی در ادامه گفت: تفاوتی ندارد که قصد تولید کالا برای مصرف داخل را داشته باشیم یا هدف تولید کالای صادرات محور باشد؛ در هر صورت تولید با بهره‌وری به سود تولیدکننده خواهد بود و رشد اقتصادی را به همراه خواهد داشت.

وی با اشاره به نهاده‌های موثر در نرخ تمام شده کالا اظهارکرد: نهاده‌های موثر در قیمت تمام شده کالا شامل هزینه انرژی، نیروی کار، مواد اولیه، مدیریت و بهره‌وری می‌شود. در صورت رعایت تمام بخش‌های یاد شده و از قلم انداختن بهره‌وری، باز هم کالای تولیدی در بازارهای صادراتی جایی برای عرضه ندارد، یعنی مسیر درست انتخاب نشده و نمی‌تواند اهداف تجاری را محقق کند.

اول بازاریابی و بازارسازی کنیم

این کارشناس تجاری با بیان اینکه رشد تولید با حاکمیت تورم بالا در اقتصاد امکان‌پذیر نیست، افزود: برنامه‌ریزی‌های دولت باید به شکلی باشد که مهار تورم در اولویت قرار گیرد. بر این اساس، لازم است دولت با امکاناتی که در اختیار دارد، ترمز رشد تورم را در جهت تحقق شعار سال بکشد. از سویی، مهم‌ترین نکته در این زمینه، سیاست‌گذاری‌های دولت به‌ویژه در حوزه اقتصاد است. اگر تغییراتی در این حوزه رخ ندهد، بدون‌شک باز هم مشکلات اقتصادی چند سال اخیر تکرار خواهند شد. بنابراین اصلاح سیاست‌های اقتصادی، شاه‌بیت رشد تولید است و در صورت تحقق این برنامه، می‌توان زمینه افزایش صادرات را نیز فراهم آورد. البته انجام این کار الزامات دیگری نیز دارد که آنها هم باید مدنظر قرار گیرند.

دانشمند با اشاره به شیوه‌های ماندگاری در بازارهای جهانی بیان کرد: لازمه معرفی و ماندگاری کالای صادراتی در بازارهای جهانی، شناخت سلایق و نیازهای بازار هدف است. ابتدا باید سلایق بازار هدف را شناسایی کرد و پس از بازاریابی، به بررسی هزیننه تولید و شرایط حضور در بازار رقابتی پرداخت. وی افزود: یکی از مهم‌ترین فاکتورهای ماندگاری در بازارهای جهانی، قیمت تمام شده کالا و تولید با‌کیفیت است. بنابراین برای تولیدی صادرات محور باید بر شاخص بهره‌وری نیروی کار و هزینه تمرکز ویژه داشت.

سد بهره‌وری چیست؟

کارشناس تجاری با اشاره به شاخص‌های لازم برای افزایش بهره‌وری گفت: هر سازمان یا واحد تولیدی باید راهکارهای خود را برای افزایش بهره‌وری داشته باشد و نمی‌توان حکم کلی برای تمام سازمان‌ها و واحدهای تولیدی، توزیعی، صنعتی و ... صادر کرد. همچنین الزامات ارتقای بهره‌وری به تناسب استان و شرایط روز نیز متفاوت است. اما در نگاه کلی هر بخشی از اقتصاد باید با علم به اینکه طبق قانون باید سالی یک درصد به نرخ بهره‌وری افزوده شود، با تعیین سهم خود به تعریف الگوی خاص خود برای تحقق این هدف بپردازد. وی با توجه به مشکلات موجود که گاهی به مانعی جدی در برابر ارتقای بهره‌وری تبدیل می‌شود، گفت: یکی از چالش‌های اصلی، کمبود و حتی گاهی نبود ماشین‌آلات مورد نیاز تولید با کیفیت، یکی از مهم‌ترین این مشکلات است که کالای ایرانی را از گود رقابت در بازار هدف خارج می‌کند. دانشمند با ارائه راهکارهایی برای ارتقای بهره‌وری گفت: بهتر است برای ارتقای بهره‌وری از نظر کارشناسی افراد متخصص استفاده شود. سیاست‌ها و برنامه‌های ارتقای بهره‌وری باید بر اساس نظر این کارشناسان تدوین شود. در حقیقت باید براساس برون‌سپاری امور از افراد متخصص استفاده کرد تا به مرور تغییر رویه در یان بخش نیز ایجاد و ماندگار شود.

بازارداری کنید

این کارشناس حوزه تجارت با تاکید بر اینکه بهره‌وری در تولید راز ماندگاری در بازارهای جهانی نیست، گفت: هیچ‌گاه ارتقای بهره‌وری در تولید ارتباط مستقیمی با مبادلات بین‌الملل نداشته، واقعیت این است که کالای با کیفیت در همه بازارهای جهانی جای دارد. وی افزود: زمانی در روند فعلی تغییر ایجاد می‌شود که برای بازارهای هدف تصمیمات و برنامه‌ریزی داشته باشیم. به گفته دانشمند برای تحقق این اهداف بیش از هر چیز باید بازارشناسی و بازاریابی کرد و در نهایت به بازارداری پرداخت.

کیفیت را فدای قیمت نکنید

آلبرت بغزیان، کارشناس اقتصادی درباره معنی و الزامات تحقق تولید بهره‌ور به صمت گفت: بهره‌وری یعنی قیمت تمام شده کالا برای تولیدکننده،‌ کمتر از هزینه در نظر گرفته شده تمام شود. به عبارت دیگر تولید بیشتر با هزینه کمتر با تاکید بر ‌تولید با کیفیت.

این کارشناس اقتصادی افزود: همچنین جلوگیری از اصراف یا اتلاف نیرو و انرژی نیز به نوعی بهره‌وری است. در حوزه نیرو می‌توان در نیروی کار و تامین مالی صرفه‌جویی کرد و حوزه انرژی نیز شامل مصرف سوخت می‌شود. در صنایع به هر میزان که تولید بیشتری به نسبت ضایعات بدست آید یا با کاهش نهاده مصرفی، تولید بیشتری حاصل شود، یعنی تولید بهره‌ور بوده است.

وی با ابراز تاسف از تکرار برنامه‌ها و سیاست‌های ارتقای بهره‌وری در تولید بیان کرد: باید از اینکه پس از سال‌ها صحبت درباره بهره‌وری، همچنان با هدف‌گذاری‌ها فاصله داریم و امکان دستیابی به آن وجود ندارد، متاسف باشیم. وی افزود: برای تحقق هدف‌گذاری‌ها باید همه عوامل موثر بر بهره‌وری در تولید را در نظر گرفت تا سهمی از رشد اقتصادی به این موضوع تعلق گیرد.

بغزیان در رابطه با مصرف انرژی و تاثیر کاهش مصرف آن بر هزینه تولید بیان کرد: ارتقای بهره‌وری در تولید بیشتر به هزینه‌های تولید باز می‌گردد که سهم مصرف انرژی در این بخش بالاست. اگر تولیدکنندگان و صنایع بتوانند مصرف انرژی را با استفاده از ماشین‌آلات و تجهیزات مدرن کاهش دهند، در مدیریت هزینه‌ها موثر بوده و در نهایت منجر به کاهش هزینه تولید کالا می‌شود. البته تجهیز واحدهای تولیدی و صنایع به این تجهیزات و ماشین‌آلات نیز هزینه‌های سنگینی دارد که تامین آن برای بسیاری امکان‌پذیر نیست. به علاوه اینکه واردات بسیاری از ماشین‌آلات به دلیل محدودیت‌های ناشی از تحریم نیز ممکن نیست.

این کارشناس اقتصادی با تاکید بر اینکه بازارهای هدف به کیفیت کالای نهایی و قیمت تمام شده توجه دارند گفت: روند تولید کالا در بازار جهانی برای خریدار، هیچ‌ اهمیتی ندارد و تنها قیمت فروش و کیفیت ملاک عمل انتخاب کالاست. در اصل تولید با کیفیت با قیمت قابل رقابت در بازارهای جهانی، به منزله مدیریت روند تولید در شاخص‌های تولید است. این درحالی است در بسیاری از موارد کیفیت، با هدف کاهش قیمت فدای تولید ارزان می‌شود و در نهایت شاهد بروز مشکلات هزینه‌زا خواهیم بود. مانند از دست دادن بازارهای هدف یا شکست در بازاریابی و بازارسازی.

سخن پایانی

با توجه به نظرات کارشناسان تحقق ارتقای بهره‌وری به دلیل موانع و مشکلات سد راه تولید، به مسیری دشوار بدل شده که امیدواریم با برنامه‌ریزی مناسب به آن دست یابیم. با این حال، این موضوع تاثیر آنچنانی بر تجارت خارجی نداشته چرا که تجارت ایران ضعف‌های جدی در بازاریابی و بازارداری دارد که بسیاری از بازارهای هدف را یکبار مصرف‌ کرده است.