به‌گفته کارشناسان، بیشتر موانع پیش‌روی جذب و استفاده از توان و ظرفیت نخبگان مربوط به معضلات فرهنگی است، اما خوشبختانه چند سالی می‌شود که دانشگاه‌ها در این زمینه و برای جذب سرآمدان علمی که بنیاد ملی نخبگان معرفی می‌کند، همکاری خوبی داشته‌اند و دارند. چندی پیش هم، روح‌الله دهقانی، رئیس بنیاد ملی نخبگان خبر از جذب ۵ هزار نفری نخبگان تا پایان سال آینده را داد و این خبر بهانه‌ای شد تا به شرایط استاندارد جذب نخبگان در دستگاه‌های دولتی و خصوصی بپردازیم.صمت در این گزارش، به مهم‌ترین گام‌های ایجاد شرایط مناسب برای جذب نخبگان پرداخت و یک تجربه موفق از بسترسازی استاندارد را در این زمینه بررسی کرد.

ظرفیت بالای کشور در جذب نخبه

محمد عبدالحسین‌زاده، پژوهشگر و استاد دانشگاه در رشته مدیریت دولتی معتقد است، جذب نخبگان باید جزو برنامه‌های سیاست‌گذاری‌های مهم در کشور باشد که برای این هدف نیازمند یک سیستم جامع و هوشمند و به‌روز هستیم. وی بااشاره به سخن اخیر رئیس معاونت علمی و فناوری اقتصاد دانش‌بنیان و رئیس بنیاد ملی نخبگان در رابطه با جذب ۵ هزار نفری نخبگان تا پایان سال آینده به صمت گفت: ظرفیت کشور بیش از ۵ هزار نفر جذب نخبه است. بنابراین جذب ۵ هزار نفر کار دشواری نیست، اما اینکه تا چه حد می‌توانیم به چنین هدفی برسیم، خود جای بحث دارد. جذب نخبگان کشور هدفی است که نیازمند هم‌افزایی همه‌جانبه میان معاونت علمی و وزارت علوم و وزارت بهداشت و دیگر وزارتخانه‌های مربوطه است. به‌عبارت‌دیگر، تا زمانی که اراده ملی برای این امر شکل نگیرد، راه به جایی نخواهیم برد.

لیسانسه‌ها را دریابید

عبدالحسین‌زاده گفت: از یک‌سو، جامعه و نظام شغلی ایران در شرایط فعلی نخبه‌پذیر نیست و از طرفی هم، نخبگان علاقه‌ای برای فعالیت در دستگاه‌های اجرایی ندارند. گفتنی است، نهادهای دولتی از نخبگان مقطع کارشناسی ارشد و دکتری برای فعالیت در دستگاه‌های بهره می‌گیرند، اما آماری که از سوی بنیاد ملی نخبگان منتشر شده، حاکی از آن است که مهاجرت نخبگان بیشتر در دوره لیسانس اتفاق می‌افتد، بنابراین باید فکری به حال دانشجویان کارشناسی کرد که بیشترشان در فکر رفتن هستند. به‌طورمعمول افراد در مقاطع بالاتر، ریسک مهاجرت را نمی‌پذیرند و ترجیح می‌دهند خود را با شرایط موجود سازگار کنند.

شرایط فعلی، اجازه جذب حداکثری نخبگان را نمی‌دهد

وی افزود: جذب نخبگان به‌ویژه نخبگان داخل کشور، نیازمند یک نگرش سیستمی است. متاسفانه تاکنون نظام اداری و دستگاه‌های اجرایی کشور زمینه مناسبی را برای جذب نخبگان فراهم نکرده‌اند و شرایط فعلی اجازه جذب حداکثری نخبگان را نمی‌دهد. به‌همین‌دلیل، راهی جز ایجاد تغییرات بنیادی در بسترهای مرتبط نیست که به اعتقاد من در بلندمدت حاصل می‌شود. در واقع، انتظار نمی‌رود باوجود بروکراسی خسته‌کننده حاکم در نظام اداری کشور، جذب نخبگان در دستگاه‌های اجرایی و اداری در کوتاه‌مدت اتفاق بیفتد.

وی افزود: محدودیت‌هایی از جمله پذیرا نبودن نظام اداری مانع ورود مستقیم نخبگان به دستگاه‌های اجرایی کشور می‌شود، به‌همین‌دلیل باید از نهادهای واسط که به‌عبارتی زیست‌بوم آنها متناسب با فرهنگ دانش‌بنیانی است، بهره گرفت، چرا که این نهادها پذیرای نخبگان هستند. وی ادامه داد: برای هدف گفته‌شده، نیازمند پیگیری چند گام هستیم که با نام بسته سیاستی هوشمند شناخته می‌شود. ایجاد هسته‌های علمی مسئله‌محور، یکی از این گام‌ها است. گفتنی است، در گام نخست، در این هسته‌ها دانشجویان با در نظر گرفتن مقاطع تحصیلی آنها باید تفکیک شوند. گام دوم به تفکیک رشته‌های تحصیلی تاکید دارد؛ به‌عبارت‌دیگر، باید هسته‌های علمی مربوط به مقاطع و رشته‌های تحصیلی به‌طور جداگانه تشکیل شود. ناگفته نماند که این هسته‌های علمی در شرایط فعلی هم در کشور وجود دارند، اما فاقد آیین‌نامه مجزا با تفکیک رشته و مقطع تحصیلی هستند.

عبدالحسین‌زاده بااشاره به گام سوم برای جذب حداکثری نخبگان که به تقویت و بهبود شرایط استادان جوان برمی‌گردد، گفت: استادان جوان و فعال یکی از اهرم‌های جذب نخبگان به‌حساب می‌آیند. آنها می‌توانند جذب‌کننده نخبگان باشند، به‌همین‌دلیل باید تاکید ویژه برای نگهداشت استادان جوانی که در حال ‌حاضر فعال هستند، داشته باشیم. همچنین، شاگردپروری هم دیگر رویکرد مهم نگهداشت نخبه یا جذب آنان است که الزاماتی دارد.

به‌گفته وی، وقتی این الزام از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری وجود داشته باشد که برای ارتقای علمی باید مقاله یا کتاب بنویسند و یا اختراعی را به‌ثبت برسانند؛ این افراد زمانی برای شاگردپروری نمی‌گذارند و دانش‌شان محصور در مقاله و کتاب‌ها می‌شود.

عبدالحسین‌زاده بااشاره به گام سوم پروژه جذب نخبگان در کشور گفت: متاسفانه زیست‌بوم قانون و مقررات کشور مردم‌گریز است و برای نخبگان دافعه دارد، به‌همین سبب الزام ایجاد مسیری که نظام قانون و مقررات را نخبه‌پسند کند و در نهایت به حذف دست‌اندازهای قانونی بینجامد، به‌شدت احساس می‌شود. همچنین، در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته توجه ویژه‌ای به ابزارهای اطلاعاتی و گفتمانی می‌شود که رسانه یکی از آنها است. این ابزارها به‌طورمعمول به‌عنوان جهت‌ساز و جهت‌دهنده به نخبگان شناخته می‌شوند و به‌نوعی موردبهره‌برداری قرار می‌گیرند که در نهایت به تقویت عرق ملی نخبگان بینجامد. در گام سوم، نشان دادن تجارب موفق و آشنایی با نخبگان ملی در زمان گذشته با استفاده از این ابزارها می‌تواند راهکار سودبخشی برای پیگیری این گام باشد؛ گفتنی است، هدف ایجاد احساس مثبت است.

درد نان، سد تولید علم

وی ادامه داد: گام بعدی مربوط به موانع مالی و اقتصادی است. تا وقتی نخبگان درد نان و مسکن داشته باشند، نمی‌توانند به تولید علم بپردازند. در حقیقت، پول اصلی‌ترین عامل ایجاد یا نبود انگیزه است. به‌عبارت روشن‌تر، باید شرایط رفاهی و ابتدایی‌ترین معضلات مالی نخبگان رفع شود تا آنها بتوانند با آرامش‌خاطر دست به تولید علم و فناوری بزنند. در واقع، اگر نخبگان دغدغه مالی نداشته باشند، می‌توانند کارآیی لازم را در بدنه تولید و سرمایه ایجاد کنند. مجموعه این گام‌ها می‌تواند به طراحی سیاست هوشمند در راستای جذب مخاطب بینجامد. همچنین، می‌توانیم هم در بلندمدت و هم در کوتاه‌مدت نتیجه درخوری را دریافت کنیم.

کانکت، پلتفرمی برای ارتباط با داخل

چند سالی می‌شود که پلتفرمی به نام «کانکت» در زمینه همکاری و بازگشت نخبگان فعال در خارج از کشور ایجاد شده است که به شفاف‌سازی موقعیت‌های شغلی برای نخبگان ایرانی خارج از کشور می‌پردازد. به‌واسطه این پلتفرم تاکنون ۲ هزار و ۷۰۰ نخبه جذب فضاهای متناسب شغلی خود شده و به توسعه اکوسیستم دانش‌بنیانی کشور کمک کرده‌اند. علی حسینی، معاون مرکز تعاملات بین‌الملل معاونت علم و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری که ایجادکننده و توسعه‌دهنده پلتفرم «کانکت» است، در گفت‌وگو با صمت گفت: هدف از ایجاد «کانکت» در گام نخست آشنایی نخبگان با شرایط شغلی مربوط به فعالیت‌های خودشان در داخل است، از آنجایی ‌که این فرآیند از عهده دولت بر نمی‌آید، تصمیم گرفتیم ساختارهای شغلی بخش خصوصی و برخی نهادهای دولتی را به ایرانیان فعال که خواهان بازگشت به کشور هستند، در بستری شفاف بشناسانیم. در واقع، افرادی که به هر دلیلی خواهان بازگشت به کشور هستند، اما دید شفاف و اطلاع جامعی از شرایط شغلی حوزه تخصصی خود در داخل کشور ندارد با همکاری این پلتفرم می‌توانند پاسخ سوالات‌شان را پیدا کنند. گفتنی است، مشکلاتی نظیر سربازی، فرآیندهای سخت جذب به‌عنوان هیات علمی موضوعاتی است که باعث می‌شود چنین دید غیرشفافی به‌وجود بیاید.

دولت زیرساخت ایجاد کند

وی درباره این خبر رئیس بنیاد ملی نخبگان درباره جذب ۵ هزار نفر از این افراد در دستگاه‌های اجرایی گفت: به‌اعتقاد من، دولت توانایی بازگرداندن نخبگان مهاجرت‌کرده را ندارد، چرا که مهاجرت و بازگشت به کشور ناشی از یک تصمیم شخصی است و دولت توانایی شفاف‌سازی  موقعیت‌های شغلی و تاثیرگذاری مستقیم بر تصمیم افراد را ندارد. در واقع، تنها می‌تواند زیرساخت مناسب را در فضای شغلی ایجاد کند.

ابتدا نخبگان را می‌شناسیم

حسینی گفت: در این پلتفرم از یک‌سو پایگاه‌های تخصصی ایجاد شده است که نمایانگر ظرفیت‌های شغلی موجود در نهادهای مختلف است. از سویی دیگر، با انجمن‌های تخصصی خارج از کشور ارتباط برقرار کردیم و به کمک این انجمن‌ها، ایرانی‌های فعال که خواهان بازگشت به کشور هستند، شناسایی می‌شوند. گفتنی است، هر دانشگاه بین‌المللی تراز بالا دارای چنین انجمنی است که می‌توان از طریق ارتباط با آنها به نخبگان ایرانی دسترسی پیدا کرد. به‌گفته حسینی، فرآیند جذب نخبه در پلتفرم (کانکت) شرح شفاف موقعیت‌های شغلی در نهادهای معتبر علمی و فناوری است و اصلا اصراری به بازگشت در این پلتفرم نیست. در واقع، هر موقعیت شغلی که ممکن است افراد خواهان فعالیت در آن باشند، به‌طورکامل شرح داده می‌شود. وی ادامه داد: یکی از مزایای ارتباط با (کانکت)، کاهش ریسک بازگشت نخبگان به کشور است. معمولا این افراد به‌دلیلی شخصی و خانوادگی به وطن بازمی‌گردند که این پلتفرم کمک می‌کند، نخبگان هنگام بازگشت بدانند که در کدام بخش از پایگاه‌ها و در چه سطحی قرار است به فعالیت بپردازند و خوشبختانه سردرگمی اولیه را تجربه نخواهند کرد.

حمایت، حتی بعد از یک سال بازگشت

حسینی گفت: برای ارتباط با این پلتفرم، نخبگانی که خواهان بازگشت به کشور هستند، می‌توانند حوزه تخصصی و به‌عبارتی، طرح خاص خود را با این پلتفرم در میان بگذارند و اطلاعات خود را درج کنند. پس از بررسی کارشناسان و بعد از تایید اطلاعات موقعیت‌ها به فرد پیشنهاد داده می‌شود و دوطرف به تعیین زمان مشخص همکاری می‌پردازند. از آنجایی‌ که سال نخست بازگشت نخبگان ریسک و نگرانی بالا است، افرادی که برمی‌گردند، پس از یک سال موردحمایت کارشناسان (کانکت) برای عبور از سال نخست قرار می‌گیرند. وی بااشاره به آمار نخبگانی که تاکنون برگشته‌اند، گفت: تا به امروز، ۹هزار نفر در این پلتفرم اپلای کرده‌اند. گفتنی است، در این میان، موسسات و پایگاه‌ها هم در رقابتی پایاپای برای جذب افراد قرار می‌گیرند و هرکدام تلاش می‌کنند شرایط مناسب‌تری را فراهم کنند. ناگفته نماند که انگیزه بازگشت بیشتر نخبگان شرایط مالی نیست و معمولا به دلایل شخصی و خانوادگی برمی‌گردد و این امر از آمار نخبگان برگشته می‌کاهد. تاکنون ۲ هزار و ۷۰۰ نفر به ایران بازگشته‌اند. همان‌گونه که پیش‌تر هم گفته شد، توصیه‌ای به برگشت نیست، اما اگر فردی تصمیم گرفته باشد که برگردد، مسیر فعالیتش را در ایران هموارتر می‌کنیم. همچنین، اصراری هم برای جذب در دستگاه‌های دولتی نیست و در ابتدا بازار شغل بخش خصوصی به این افراد معرفی می‌شود.

سخن پایانی

باتوجه به موارد گفته‌شده در گزارش، جذب نخبگان بیش از هر چیز باید از حصار شعارها بیرون بیاید و رنگ و بوی عملیاتی بگیرد. تجربه اخیر پلتفرم (کانکت) نشان داد که برای بسیاری از نخبگان سفرکرده زرق‌وبرق آن‌طرف آبی‌ها می‌تواند در کنار موقعیت‌های شغلی داخل، بی‌ارزش باشد و آنها ترجیح دهند به کشور برگردند؛ بنابراین می‌توان در کنار امتیازات و سطح بالای رفاهی کشورهای مقصد نخبگان استانداردسازی زیرساخت‌ها برای جذب آنها در نظام شغلی، راهکار مهمی به‌نظر بیاید. به گفته کارشناسان کشور، جذب نخبگان، ظرفیت بالاتر از آن عددی دارد که رئیس بنیاد ملی نخبگان گفته بود، بنابراین بهتر است ابتدا به شفاف‌سازی نظام و نیازمندی‌های شغلی برای نخبگان بپردازیم و تا حد ممکن وظایف دولتی را محدود به استانداردسازی زیرساخت‌ها کنیم نه جذب مستقیم نخبگان.