صادرات یکی از عوامل مهم ثبات اقتصادی کشورها به‌حساب می‌آید. اگر کشوری می‌خواهد مراحل پیشرفت را طی کند، باید به تولید کالا و خدماتی که ظرفیت صادرات را دارند، توجه داشته باشد. این در حالی است که مدت‌هاست در کشور ما تجار با مشکلات بسیاری دست‌وپنجه نرم می‌کنند و هر بار با چالشی جدید از تامین ارز گرفته تا تصمیمات یک‌شبه روبه‌رو می‌شوند. در مقابل ازسوی مسئولان همیشه شعار حمایت از صادرکنندگان و تولیدات صادرات‌محور سر داده می‌شود. از سوی دیگر روابط محدود با کشورهای دیگر موجب می‌شود بسیاری از بازارهای هدف صادراتی را از دست بدهیم. در واقع در ابهامی مداوم به‌سر می‌بریم که کدام را بپذیریم؛ حمایت از تولیدات صادرات‌محور یا سدهای محکمی که هر بار راه تجار را می‌بندد! صمت در این گزارش به بررسی عوامل تاثیرگذار در تحقق اهداف صادراتی پرداخته است.

برنامه‌ریزی برای تحقق صادرات ۷۵ میلیارد دلاری در افق ۱۴۰۴

اخیرا مهدی نیازی، سرپرست وزارت صنعت، معدن و تجارت با بیان اینکه هدف تعیین‌شده برای صادرات غیرنفتی در افق ۱۴۰۴، ۷۵ میلیارد دلار است، افزود: صادرات‌ ما می‌تواند بالاتر از این رقم باشد، زیرا ظرفیت‌های موجود در کشور قابل‌توسعه است. به گزارش ایسنا، سرپرست وزارت صمت اظهار کرد: باید در حوزه واردات هم مبتنی بر ظرفیت‌های کشورهای هدف و مزیت‌های جمهوری اسلامی ایران، ظرفیت‌سازی شود تا در نهایت به افزایش ارزش و حجم روابط تجاری اعم از صادرات و واردات در افق ۱۴۰۴ دست یابیم. نیازی با اشاره به اینکه در نقشه راه وزارت صمت، همکاری با حدود ۵۰ کشور در اولویت‌ قرار گرفته و پیش‌نویس آن تهیه شده، ادامه داد: از سفرا و رؤسای نمایندگی‌های ایران در خارج از کشور می‌خواهیم در یک برنامه دوماهه با همکاری هم، نقشه راه تجارت ایران با کشورهای هدف را نهایی کنیم تا حلقه‌های مفقوده، زیرساخت‌های موردنیاز و دستورکار و فعالیت‌های دستگاه‌های اجرایی با این کشورها مشخص و همه ظرفیت‌های داخل کشور و سفارتخانه‌ها برای عملیاتی شدن این دستورکار و فعالیت‌های تعیین‌شده بکارگیری شود.

ضرورت وجود نگاه تولید صادراتی

نیازی با بیان اینکه نگاه ما در سرمایه‌گذاری و تولید باید نگاه تولید صادراتی باشد، یادآور شد: باتوجه به ظرفیت‌های عظیم ایجادشده در کشور، مرزهای جمهوری اسلامی ایران برای بنگاه‌های تولیدی کوچک شده و این بنگاه‌ها باید در خارج از مرزهای ایران فعالیت کنند. بسیاری از بنگاه‌ها باید سرمایه‌گذاری صادراتی داشته باشند و برای بنگاه‌های توانمند دیگر باید با نگاه راهبردی توسعه زنجیره‌ها، اعم از زنجیره‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، زمینه ارتقا فراهم شود تا در این زنجیره‌ها فعالیت کنند.

اهمیت تنوع‌بخشی به کالاهای صادراتی

وی تنوع‌بخشی به مبادی و مقاصد تجاری و تنوع‌بخشی به کالاهای صادراتی را راهبرد دیگر وزارت صمت در راستای توسعه روابط تجاری با کشورها برشمرد و خاطرنشان کرد: برای صادرات کالاهای خام و نیمه‌خام عوارض در نظر گرفته شده است. بر این اساس بحث تنوع‌بخشی به کالاهای صادراتی هم موضوع بسیار مهمی است که در حال برنامه‌ریزی و اجرای پروژه‌های مختلف برای تحقق آن هستیم.این موارد در حالی بیان می‌شود که آمارهای گمرک نشان می‌دهد ارزش صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی کشور ۵۳ میلیارد و ۱۶۶میلیون دلار بوده است. حال جای سوال دارد که باوجود مشکلات متعددی که در مسیر تولید و صادرات محصولات قرار دارد، برنامه‌ریزی‌ها برای دستیابی به اهداف صادراتی باید چگونه باشد؟

تغییر نگاه لازم است

مجیدرضا حریری، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و چین با اشاره به اینکه هدف تعیین‌شده برای صادرات غیرنفتی در افق ۱۴۰۴ عدد ۷۵ میلیارد دلار است به صمت گفت: ما ظرفیت دستیابی به میزان صادراتی بیش از این رقم هدف‌گذاری شده را داریم که نیازمند یک برنامه‌ریزی مشخص است. قطعا باتوجه به منابع موجود و نیروی انسانی ارزانی که داریم دستیابی به ارقامی بیش از این نیز ممکن است، اما باید چالش‌ها را برطرف کنیم و نباید به صادرات نگاه آماردهی و فخرفروشی داشته باشیم.

وی با اشاره به رشد صادرات غیرنفتی در ۲ سال اخیر اظهار کرد: بخش قابل‌توجهی از صادرات غیرنفتی مربوط به مواد اولیه است، این در حالی است که در ۲ سال اخیر ناگهان افزایش نرخ شدیدی رقم خورد و همچنین به‌دلیل پایان کرونا تقاضا برای مواد اولیه افزایش یافت. در نتیجه این شرایط، شاهد جهشی در آمارهای صادراتی از ۴۰ میلیارد دلار به ۵۳ میلیارد دلار بوده‌ایم. با این حال باید به این نکته توجه کرد که آیا افزایش وزنی نیز در محصولات صادراتی داشته‌ایم؟ افزایش ارزشی به بازار جهانی مربوط است و ما باید سعی کنیم ابتدا صادرات را از لحاظ تناژ افزایش دهیم و پس از آن صادرات محصولات ساخته‌شده را جایگزین مواد خام که ارزان‌ترین محصولات است، کنیم. اگر این موارد محقق شود، می‌توان به دستیابی به هدف یادشده امیدوار بود.

حمایتی در بازار جهانی ندارید

حریری ضمن انتقاد از کیفیت برخی محصولات تولید داخل بیان کرد: مدل تولید در کشور به‌گونه‌ای است که تنها برای مصرف‌کننده داخل تولید می‌کنیم. برای بهبود وضعیت صادرات، باید تغییر نگاه در برنامه تولید ما رخ دهد. اکنون تولیدکنندگان از حمایت‌های بسیاری چون یارانه انرژی و... برخوردارند، این در حالی است که انرژی در هزینه تولید برخی از کالاها چنان نقشی دارد که اگر یارانه این بخش حذف شود، بسیاری از محصولات را نمی‌توان صادر کرد. در واقع تخصیص انرژی ارزان به واحدهای تولیدی راه صادرات را برای بسیاری از آنها باز می‌کند. در این زمینه باید یادآور شویم که در بازار جهانی هیچ حمایتی برای تولیدکننده ایرانی وجود ندارد؛ پس چگونه می‌خواهد با تولیدکننده خارجی رقابت کند. براین اساس باید کالایی در ایران تولید کنیم که در بازارهای جهانی از نظر کیفیت و نرخ حرفی برای گفتن داشته باشد. در این صورت می‌توان گفت ما برنامه‌ریزی صادراتی داریم، اما در غیر این صورت، صادرات تنها برای تامین نیازهای ارزی است. وی با اشاره به نقش کمرنگ بسته‌بندی در صادرات یک محصول اظهار کرد: موضوعاتی چون تنوع و نوع بسته‌بندی تنها بهانه است. در ابتدا باید محصول قابل‌عرضه داشته باشیم. بسیاری از محصولات خارجی که در زمان آزاد بودن واردات بازار کشور ما را به‌دست گرفتند، بسته‌بندی خاصی نداشتند. اصل کیفیت و نرخ کالا است.

تغییرات اساسی لازم است

رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و چین با اشاره به اهمیت زیاد کیفیت در رقابت در بازارهای جهانی گفت: متاسفانه جز بازار عراق و افغانستان تقریبا هیچ بازار دیگری رغبت پذیرش محصول صنعتی ایرانی که مصرف‌کننده از آن استفاده کند را ندارد. البته متاسفانه اگر ممنوعیت‌های وارداتی برخی از کالاها برداشته شود، دیگر برای بسیاری از تولیدات داخلی در بازار خودمان هم مشتری نیست. تمام موارد فوق حاکی از آن است که در حوزه صادرات نیاز به یک تغییر اساسی داریم و باید نوع نگاه خود به تولید را تغییر دهیم.

این عدد جاه‌طلبانه‌ است

قدیر قیافه، عضو پیشین اتاق مشترک بازرگانی ایران و روسیه با اشاره به اینکه هدف تعیین‌شده برای صادرات غیرنفتی در افق ۱۴۰۴ رقم ۷۵ میلیارد دلار است به صمت گفت: تعیین رقم ۷۵ میلیارد دلار برای صادرات غیرنفتی در افق ۱۴۰۴ بسیار جاه‌طلبانه‌ است و دستیابی به آن را دور از دسترس می‌دانم؛ با این حال امیدواریم که محقق شود. این هدف‌گذاری با واقعیت‌های حاکم بر بازار صادراتی مغایرت دارد و تحقق این هدف برای سال ۱۴۰۴ دور از ذهن است. این هدف‌گذاری حاکی از آن است که در ۲ سال آینده هر سال حدود ۲۰ درصد افزایش صادرات خواهیم داشت؛ آیا این با واقعیت اقتصادی ما همخوانی دارد؟ متاسفانه در تعیین اعداد و رقم بیشتر از آرزوها صحبت می‌شود.

وی با اشاره به مشخص نبودن بازارهای هدف برای دستیابی به این میزان صادرات اظهار کرد: وقتی هیچ اطلاعاتی از کالاها و بازارهای هدف در دسترس نیست، این اعداد به چه کاری می‌آیند؟ وضعیت بازارهای همسایه کاملا مشخص است. اگر بازار روسیه را به‌عنوان یکی از بازارهای پرظرفیت برای ایران در نظر بگیریم باز هم بعید است حضور در این بازار چنین عددی را به ثبت برساند.

حمایت‌های شعاری به کار نمی‌آید

قیافه با بیان اینکه حمایت‌های شعاری راه به جایی نمی‌برد، گفت: اصلا با شعارهایی که درباره حمایت از صادرکنندگان و تولیدات صادرات‌محور بیان می‌شود، موافق نیستم، چراکه آنقدر تعداد سازمان‌های درگیر با صادرات زیاد است که شدنی نیست. در حوزه تجارت حدود ۲۸ سازمان دخیل هستند، به همین دلیل دست و پای سازمان توسعه تجارت که وظیفه ذاتی آن حمایت از تجارت، به‌ویژه بخش صادرات است، عملا بسته است.

وی در تشریح روند صادرات بیان کرد: صادرات یک فرآیند است که نیاز به برنامه‌ریزی دارد. صادرات از شناسایی بازار و سلیقه مشتری شروع می‌شود و در نهایت به تولید محصول می‌رسد. هر زمان صادرات را به‌عنوان یک فرآیند شناسایی کردیم، دستیابی به اهداف تعیین‌شده دور از انتظار نیست. تا چند سال پیش سرریز مصرف داخلی تولیدات ما صادر می‌شد، اما خوشبختانه با برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته اکنون تعدادی از واحدهای تولیدی بخشی از خط تولید خود را به تولید محصولات صادراتی اختصاص می‌دهند. البته در ابتدا باید به تامین نیاز داخل توجه داشت و سپس صادرات را بهبود بخشید.

انرژی می‌رود!

عضو اسبق اتاق مشترک بازرگانی ایران و روسیه ضمن تاکید بر اینکه ما حتی نتوانستیم کمی به نرخ رشد اقتصادی هدف‌گذاری‌شده نزدیک شویم، افزود: بخش اعظمی از کالاهای صادراتی ما را کالاهایی تشکیل می‌دهند که در فرآیند تولید آنها انرژی زیادی سوزانده شده و در حقیقت این انرژ‌ی است که صادر می‌شود، این در حالی است که در ۲ سال اخیر یکی از معضلات جدی بخش تولید، تامین گاز و برق کارخانجات بود و اکنون نیز وزارت نیرو برنامه قطعی برق را اعلام کرده است. حال سوال این است که که چگونه در سالی که با قطعی روزانه برق مواجهیم با رشد تولید روبه‌رو شویم؟ اصلا مگر بدون رشد تولید، صادرات ممکن است.

بسته‌بندی خوبی داریم

قیافه درباره انتقاد برخی کارشناسان از بسته‌بندی محصولات صادراتی نیز بیان کرد: در حال ‌حاضر ما مشکل خاصی در بسته‌بندی محصولات صادراتی نداریم. اکنون بسیاری از شرکت‌ها به‌ویژه شرکت‌های فعال در حوزه محصولات غذایی، پیشرفت خوبی در بسته‌بندی تولیدات خود پیدا کردند. برخی از مجموعه‌ها نیز که نتوانستند به استانداردهای جهانی برسند به آموزش و سرمایه‌گذاری نیاز دارند. وی با اشاره به چالش اصلی تجار گفت: مشکل بزرگ تجار، تامین ارز صادراتی و نرخ آن است. تا زمانی که ارز در کشور چندنرخی باشد، نمی‌توان انتظار رشد چشمگیری را در صادرات داشت.

عبارتی تنها برای ایران

عضو اسبق اتاق مشترک بازرگانی ایران و روسیه درباره چرایی مشخص نبودن تعریف کالاهای صادراتی غیرنفتی اظهار کرد: این تفکیکی است که ما در کشور انجام داده‌ایم. در دنیا مفهومی به‌نام صادرات غیرنفتی وجود ندارد و این عبارت تنها مختص ایران است. هر کشوری برای صادرات خود یک سبد کالایی دارد که متشکل از کالاهای صادراتی آن کشور است.

سخن پایانی

اگر به‌دنبال جهش تولید، ایجاد اشتغال و تامین ارز موردنیاز برای واردات مواد اولیه تولید هستیم، باید توسعه صادرات غیرنفتی را در اولویت برنامه‌های خود قرار دهیم، اما با برنامه‌ریزی مشخص. رشد صادرات تنها با برنامه‌های کاغذی و حمایت شعاری محقق نمی‌شود، بلکه باید نیازسنجی درستی انجام داد و پس از آن به تولید صادرات‌محور پرداخت.