بسیاری از کارشناسان و فعالان معدنی معتقدند در بحث ایمنی، ضعف نظارت حرف اول را می‌زند و در این سال‌ها آن طور که لازم است سرمایه‌گذاری انجام نشده که همین موضوع می‌تواند تعداد حوادث بخش معدن را افزایش دهد. شاید بتوان گفت به نوعی ارتقای ایمنی همچون حلقه مفقوده در بخش معدن است که جان کارگران را گروگان می‌گیرد. بار دیگر حادثه در معادن زغال‌سنگ دامغان بهانه‌ای شد تا صمت به موضوع مهم ایمنی در این حوزه بپردازد.

انفجار در معدن، این‌بار در طزره

انفجار در تونل یکی از معادن زغال‌سنگ طزره دامغان 4کارگر را مصدوم و راهی بیمارستان کرد. براساس اخبار منتشر شده تونل رزمجای مرکزی معدن طزره شهرستان دامغان زیر نظر شرکت پیمانکاری بخش خصوصی فعالیت معدنی دارد. علت حادثه از سوی کارشناسان در دست بررسی است. بدون شک هنوز حادثه تلخ معدن زغال‌سنگ زمستان یورت در یادهاست. انفجاری که توانست جان بسیاری را بگیرد و خانواده‌های بسیاری را در بهار ۹۶ عزادار کند. پس از آن حادثه توجه به امنیت در معادن زغال‌سنگ در دستور کار قرار گرفت و سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) تلاش کرد تا با ارائه دوره‌های آموزشی و خرید دستگاه‌های گازسنج میزان حوادث در این معادن را کاهش دهد. بااینهمه ظاهرا حوادث معدن همچنان ادامه دارد و همچنان خبرهایی از وقوع حوادث در معادن زغال‌سنگ به گوش می‌رسد.

علت اصلی وقوع حوادث در معادن

آمارها نشان می‌دهد بیشترین تلفات نیروی کار و بیشترین سهم آسیب دیدگان شغلی پس از حوادث ساختمانی متعلق به فعالیت معدن است.مطابق ماده ۶۰ قانون تامین اجتماعی حوادث ناشی از کار به حوادثی گفته می‌شود که در حین انجام وظیفه و مواقعی اتفاق بیفتد که بیمه شده در کارگاه یا ساختمان و محوطه آن مشغول انجام کار باشد یا به دستور کارفرما در خارج از محوطه کارگاه عهده‌دار انجام ماموریتی باشد.حوادث کار به هر صورت و درجه‌ای که باشد برای کارگر، کارفرما و جامعه زیان‌های اقتصادی بسیاری در بردارد. هزینه‌های درمانی، خسارت ناشی از توقف کار به دلیل حادثه و خسارات پرداختی در صورت از کارافتادگی از جمله آنها به شمار می‌رود.در بررسی فعالیت اقتصادی معادن، بیشترین حادثه شغلی در خصوص «استخراج سنگ تزئینی» و «استخراج زغال سنگ خشک» اتفاق افتاده است.گزارش بررسی علت مستقیم آسیب شغلی در معادن در حال بهره‌برداری نشان می‌دهد از تعداد ۸۵۴۱ مورد آسیب شغلی، بیشترین علت مربوط به تصادم یا تصادف با اجسام درحال حرکت، برخورد عمودی یا افقی با اجسام در حال سکون و تماس با اجسام برنده و تیز یا ناهموار بوده است.

همچنین ۱۷۷۵ معدن دارای مسئول ایمنی، ۱۶۸ معدن دارای مسئول بهداشت حرفه ای و ۳۹۹ معدن دارای واحد بهداشت و ایمنی بوده است. به موجب ماده ۹۵ قانون کار، مسئولیت اجرای مقررات و ضوابط فنی و بهداشت کار بر عهده کارفرما یا مسئولان واحد است و باید برای حفاظت فنی و بهداشت کار، وسایل و امکانات لازم را در اختیار کارگر قرار بدهند؛ در صورتی که بر اثر عدم رعایت مقررات مذکور از سوی کارفرما یا مسئولان واحد حادثه‌ای رخ دهد، شخص کارفرما از نظر کیفری و حقوقی مسئول خواهد بود.ماده ۱۰۵ قانون کار نیز به صراحت اعلام کرده هرگاه در حین بازرسی، به تشخیص بازرس کار یا کارشناس بهداشت حرفه‌ای احتمال وقوع حادثه و یا بروز خطر در کارگاه داده شود، بازرس کار یا کارشناس بهداشت حرفه‌ای مکلف هستند مراتب را فورا و کتبا به کارفرما یا نماینده او و رییس مستقیم خود اطلاع دهند.وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در راستای کاهش حوادث ناشی از کار و به منظور صیانت از نیروی انسانی و منابع مالی کشور، ارتقای شرایط ایمنی کار، نظارت و بازرسی‌های موثر و مستمر و استاندارد سازی محیط کار را در دستور کار قرار داده و با گسترش فرهنگ ایمنی و توجه به مقوله آموزش، از بروز حوادث حین کار و ناشی از کار پیشگیری و کارگر و کارفرما را به رعایت قوانین و مقررات موجود ملزم کرده است.

 تاکید بر «معدنکاری دیجیتال» برای کاهش حوادث

شرکت‌های بزرگ دنیا در سال‌های اخیر به سمت معدنکاری دیجیتال رفته‌اند و این موضوع در کاهش حوادث معدنی و افزایش بهره‌وری موثر بوده است. بخش معدن ایران نیز به ضرورت درک کرده است که باید در این مسیر حرکت کند، در غیر این صورت در بازار آینده نمی‌تواند چندان قدرتی برای رقابت داشته باشد و ممکن است همین موضوع حضور ایران در بازارهای صادراتی را کمرنگ کند. اخبار حاکی از آن است که پیشرفت‌‌های سریع در نوآوری‌ها تاثیر قابل توجهی در معدن‌کاری جهان داشته است. توسعه فناوری‌های هوشمندسازی در بخش معدن و صنایع معدنی سبب شده تا بهره‌وری و ارزش افزوده در این بخش افزایش و هزینه‌ها و نرخ تمام شده کاهش یابد. اکتشاف، استخراج و فرآوری به عنوان سه رکن اساسی در بخش معدن به شمار می‌روند که هر کدام از این بخش‌ها وابستگی زیادی به فناوری اطلاعات و ارتباطات دارند. امروزه فناوری‌های شبیه‌سازی اطلاعات مکانی، هوش مصنوعی، پهبادهای خودکار، ارتباط ماشین‌آلات از طریق سیستم بی‌سیم و کنترل اطلاعات، ماشین‌آلات معدنی بدون راننده، دستگاه‌‌های نوین اکتشاف کنترل از راه دور، مدل‌سازی عددی برای کشف ذخایر عظیم معدنی به عنوان اساسی‌ترین ابزارهای بخش معدن به شمار می‌روند.

سهم اندک معادن ایران از فناوری

گرچه امروزه معدنکاری هوشمند و استفاده از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات نقش موثری در معادن کشورهای دیگر دارد ولی سهم آن در معادن کشور ما اندک است. جدای از مشکلات موجود در زمینه فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، عواملی مانند موانع قانونی سختگیرانه برای واردات تجهیزات و ماشین‌آلات با فناوری بالا، عدم توجه به توسعه دانش در بخش معدن و صنایع معدنی و نبود مرجع آگاه و آشنا به مشکلات بخش معدن و صنایع معدنی برای هدایت دانش‌بنیان‌ها سبب شده حتی در صورت فراهم شدن شرایط مناسب برای بهره‌گیری از فناوری‌‌های اطلاعات و ارتباطات نتوان بهره‌وری بخش معدن را افزایش داد.

تجدید نظر در قوانین واردات

در حقیقت کیفیت پایین ماشین‌آلات داخلی و عدم بهره‌‌گیری آنها از فناوری‌های روز، قابلیت استفاده از شرایط اشاره شده را ندارد. از طرف دیگر، نبود شرکت‌های دانش‌بنیان معدنی برای استفاده از ظرفیت فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات سبب می‌شود تا این امکانات در توسعه معادن مغفول بمانند. از این رو، پیشنهاد می‌شود با در نظر گرفتن جایگاه تجهیزات و ماشین‌آلات برای بهره از فناوری اطلاعات و ارتباطات، قوانین حاکم بر واردات آنها مورد تجدیدنظر قرار گیرد.این کاستی‌ها و مشکلات درحالی مطرح می‌شود که به گفته بسیاری از فعالان معدنی با حرکت به سمت معدنکاری دیجیتال می‌توان میزان حوادث به شکل چشم‌گیری را کاهش داد.

فاکتورهای چندگانه ایمنی

هفته گذشته در تونل رزمجای مرکزی معدن زغال‌سنگ طزره در شمال شرقی شهرستان دامغان انفجاری به وقوع پیوست که منجر به سوختگی 4نفر کارگر مشغول به کار در این معدن شد. این خبری است که هراز چندگاهی تکرار می‌شود و موضوع رعایت ایمنی معادن را برای چندمین بار گوشزد می‌کند. البته وقوع حوادث معدنی را نباید تنها به معادن حوزه زغال‌سنگ محدود کرد. به عنوان مثال معادن سنگ نیز یکی از حوزه‌هایی است که احتمال وقوع حادثه در آنها بالا است. در نتیجه موضوع ایمنی بحثی مهم در تمامی حوزه‌های معدنی و در ادامه صنایع معدنی به شمار می‌رود.به گفته کارشاسان، تحقق ارتقای ایمنی منوط به رعایت چندین فاکتور است که یکی از مهم‌ترین آنها موضوع سرمایه‌گذاری و آموزش است.

در بحث معادن زغال‌سنگ شاید با همین فاکتور اول پاسخ به بسیاری از سوالات داده شود. عدم سرمایه‌گذاری در معادن زغال‌سنگ در سال‌های اخیر باعث شد مصرف‌کنندگان این محصول بخشی از نیاز خود را از طریق واردات تامین کنند. درواقع نبود نقدینگی، توسعه فعالیت‌های معدنی را کاهش داد، در چنین شرایطی بدون شک مسئله هزینه‌کرد برای تامین امنیت و ایمنی در اولویت‌های بعدی قرار می‌گیرد و این موضوع می‌تواند میزان حوادث در معادن زغال‌سنگ را افزایش دهد.

راه حل چیست؟

به گفته بسیاری از کارشناسان با نگاهی کارشناسی و اتخاذ تصمیمات درست در بحث قیمت‌گذاری زغال‌سنگ می‌توان شاهد رفع بسیاری از این مشکلات بود و حتی با یک تیر و چند نشان زد. یعنی علاوه بر افزایش بهره‌برداری از ذخایر زغال‌سنگ و تامین نیاز داخلی مصرف کنندگانی همچون ذوب آهن اصفهان، می‌توان انتظار داشت که بهره‌بردار به دنبال ارتقای تکنولوژی و ایمنی ‌رود. این درحالی‌است که میزان توسعه در معادن زغال‌سنگ در یک دهه اخیر افزایش چندانی نداشته، هرچند امسال بخش خصوصی برای توسعه این بخش در برخی ذخایر پیش قدم شده اما همچنان مسیر طولانی در پیش بوده و نمی‌توان انتظار توسعه در کوتاه مدت را داشت. درکنار افزایش بهره‌برداری از ذخایر زغال‌سنگ می‌توان با حمایت سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) و همچنین سازمان نظام مهندسی معدن ایران، در بخش ارتقای ایمنی و آموزش کارگران معدن برنامه‌ریزی دقیق اعمال و اجرایی کرد.

سخن پایانی

طی سال‌های اخیر معادن ایران به نسبت نرم استخراج جهانی، جزو نا امن‌ترین معادن جهان به شمار رفته‌اند که این موضوع در معادن زغال‌سنگ به مراتب بیشتر است. عوامل زیادی از جمله تحریم‌ها، نداشتن تجهیزات و فناوری باعث شده این صنعت مغفول بماند و علاوه بر این استانداردهای لازم برای ایمنی و فعالیت در معدن رعایت نشود. برخی نیز معتقدند به دلیل قیمت پایین زغال‌سنگ در کشور، معادن هیچ گاه استراتژی مدون برای توسعه و تجهیز خود در بخش ایمنی نداشته و پیمانکاران بیشتر به فکر حفظ شرایط تولید و جلوگیری از تعطیلی معادن بوده‌اند. بنابراین سرمایه‌گذاری در حوزه ایمنی معادن باید اولویت معدنی‌ها قرار گیرد.از سوی دیگر در کنار حمایت‌های دولت و ضرورت سرمایه‌گذاری در ایمنی معادن، نباید فراموش کرد که فرهنگ‌سازی در میان کارگران معدنی نیز می‌تواند دامنه حوادث معدنی را کاهش دهد. بدون شک اگر این نگاه که هر کارگر معدن در قبال جان همکار خود مسئول است، شکل بگیرد، می‌توان با افزایش دقت و مسئولیت در مسیر کاهش حوادث گام برداشت. در غیر این صورت همچنان حوادث در کمین معادن خواهند بود و معدنکاری یکی از خطرناک‌ترین و سخت‌ترین مشاغل باقی خواهد ماند. بنابراین با نظارت بیشتر و سرمایه‌گذاری در این زمینه می‌توان از بروز بسیاری از حوادث جلوگیری کرد.