یارانه بنزین پرداختی است که توسط دولت به شهروندان یا صنایع پرداخت می‌شود و به‌منظور کاهش هزینه‌های خرید سوخت اختصاص می‌یابد. برخی کشورها برای کمک به شهروندان با درآمد پایین، این یارانه را ارائه می‌دهند تا آنها بتوانند هزینه‌های خرید بنزین را تحمل کنند. به‌علاوه، در برخی موارد، یارانه بنزین ممکن است به‌عنوان یک ابزار برای تنظیم نرخ سوخت استفاده شود، اما این تعاریف در صورتی موثر واقع می‌شود که یارانه سوخت برپایه شرایط کشور به‌طورمنظم بروزرسانی شود. متاسفانه ایران از نظر شدت مصرف انرژی در جهان شرایط مناسبی ندارد و این موضوع در کشور ۳برابر میانگین جهانی است که در سوخت‌های فسیلی از جمله گاز و فرآورده‌های نفتی این شدت بالاتر است و سالانه ۸۰ میلیارد دلار یارانه سوخت در کشور پرداخت می‌شود. باوجود آنکه همه بخش‌های کشور بر لزوم کاهش مصرف انرژی تاکید دارند، اما به‌دلیل پرداخت یارانه بالا از سوی دولت برای حامل‌های انرژی و پرداخت نشدن نرخ واقعی ایـن حامل‌ها توسط مصرف‌کنندگان، هیچ‌کدام از بخش‌ها به‌دنبال بهینه‌سازی نیستند. از همین‌رو، نه نیروگاه‌ها به‌دنبال افزایش بازده خود می‌روند و نه بخش صنعت، فناوری روز را به‌خدمت می‌گیرد تـا هزینه انرژی خود را کاهش دهد. این موضوع در مصرف بنزین نیز به‌شدت قابل‌توجه است. بنزینی که به‌عنوان سوخت خودروهای سواری استفاده می‌شود، با نوع مصرف خودروهای باکیفیت روز جهان فاصله دارد، همچنین به‌دلیل پایین بودن قیمت، جزو پرمصرف‌ترین حامل‌های انرژی کشور اسـت. صمت در این گزارش زوایای مختلف پرداخت یارانه انرژی در کشور را از نگاه کارشناسان بررسی کرده است.

اختلاف ۱۸برابری نرخ بنزین ایران با کشور‌های منطقه

نگاهی بـه نرخ بنزین با عدد اکتان ۹۲ در معاملات خلیج‌فارس نشان می‌دهد که هر بشکه بنزین معادل حدود ۱۵۹ لیتر است، این نرخ امسال در خلیج‌فارس، حدود یک دلار است که با میانگین نرخ ۲۸ هزار تومان برای هر دلار به نرخ صرافی‌های بانک مرکزی، هر لیتر بنزین در خلیج‌فارس ۲۸ هزار تومان نرخ می‌خورد. باتوجه به نرخ هزار و ۵۰۰ تومانی برای بنزین سهمیه‌ای و ۳ هزار تومانی بنزین آزاد، هر لیتر بنزین سهمیه‌ای ۲۷ هزار و ۵۰۰ تومان و هر لیتر بنزین آزاد نیز ۲۵ هزار تومان یارانه دریافت می‌کند تا به قیمت‌های امروز به‌دست مصرف‌کننده ایرانی برسد. اکنون روزانه هزار و ۶۵۰ میلیارد تومان یارانه به بنزین سهمیه‌ای و هزار میلیارد تومان یارانه به بنزین آزاد تعلق می‌گیرد که نشان می‌دهد دولت هر روز بیش از ۲ هزار و ۶۵۰ میلیارد تومان یارانه به بنزین می‌دهد. از سوی دیگر، ایرانی‌ها امسال به‌طورمیانگین روزانه حـدود ۱۰۰میلیون لیتر بنزین مصرف کرده‌اند که از این مقدار، ۶۰ میلیون لیتر بنزین سهمیه‌ای و ۴۰ میلیون لیتر در روز بنزین آزاد بوده است. یارانه پرداخت‌شده بـه بنزیـن در مـاه ۷۹.۵ هـزار میلیـارد تومـان و در سـال ۹۵۴ هـزار میلیـارد تومـان اسـت. ایـن در حالـی است که بودجه عمومی دولت براساس قانون بودجه امسال ۱۵۰۰ هزار میلیارد تومان است، بنابراین یارانه پرداختی به بنزین در صورت ثابت بودن نرخ بنزین و نرخ دلار، معادل ۶۳ درصد بودجه عمومی دولت در یک سال است، هـرچند الگو و فرهنگ مصرف سوخت از سوی مردم نیز در بالا بودن مصرف در کشور تاثیرگذار است، اما گره اصلی مصرف افسارگسیخته تنها بـا اجرای پروژه‌های بهینه‌سازی مصرف سوخت باز می‌شود که اجرای آن برعهده دولت‌ها است. هم‌اکنون تـراز گاز کشور منفی شده و تقاضا از عرضه بیشتر شده است. باتوجه به مقدار مصرف بنزین و تولید آن در پالایشگاه‌ها، این موضوع به بنزین و گازوئیل نیز سرایت می‌کند. به این ترتیب، نه‌تنها صادرات انرژی ایران به صفر می‌رسد، بلکه عمده مصارف انرژی نیز در بخش‌های غیرمولد انجام شده است که هیچ نقشی در افزایش تولید ناخالص داخلی کشور ندارند.

طرح اعطای سهمیه فردی اجرایی نمی‌شود

محمدجواد نوفرستی، کارشناس انرژی بااشاره به اینکه طرح یارانه بنزین به اشخاص ۱۰ سال و برای اجرای عدالت در جامعه ارائه شده است، گفت: طی سال‌های گذشته، طرحی مبنی بر یارانه بنزین به تمام اشخاص تقدیم مجلس شد، زیرا افرادی هستند که به‌هیچ‌وجه از یارانه بنزین استفاده نمی‌کنند، در حالی که باید سازکاری تدوین شود که همه از یارانه بنزین بهره‌مند شوند.

به‌گزارش مهر، نوفرستی گفت: طرح اعطای سهمیه به هر فرد در عمل اجرایی نمی‌شود، زیرا زمانی که قرار بر اجرای این طرح بود، باید با همان تعرفه‌ها انجام می‌گرفت. اکنون شرایط جامعه اجازه نمی‌دهد که بنزین گران شود و با همین ۶۰ لیتر بنزین موجود که به خودروهای شخصی تعلق می‌گیرد، این سهمیه به‌جای خودرو به افراد تخصیص پیدا می‌کند.

این کارشناس انرژی ادامه داد: برای جلوگیری از تورم، گرانی و بهانه‌جویی رانندگان تاکسی، پیشنهاد بر این است که سهمیه وسایل حمل‌ونقل عمومی تغییر نکند، زیرا تغییر میزان سهمیه‌بندی منجر به بهانه‌جویی و تورم زنجیروار خواهد شد.

وی ادامه داد: اکنون پیشنهاداتی ارائه شده است که اصل موضوع را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. یکی ایجاد سامانه‌ای برای فروش بنزین توسط افرادی است که خودروی شخصی ندارند. این موضوع دارای ایراداتی است، زیرا حجم عرضه بالا است و نزدیک ۱۰ میلیون خانوار فروشنده می‌شوند و مانند سهام‌عدالت، قدرت مذاکره دست خریداران خواهد بود.

نوفرستی توضیح داد: این یارانه برای استفاده افراد بدون خودرو است، اما اگر بخواهند در آن سامانه به‌فروش برسانند، کسی به نرخ ۳ هزار تومان خریداری نمی‌کند و قیمت‌ها پایین‌تر می‌آید، اما اگر دولت خودش خریدار بنزین باشد، موضوع فرق خواهد کرد.

این کارشناس انرژی خاطرنشان کرد: در صورتی ‌که افراد از یارانه خود استفاده نکردند، دولت آن را معادل ۳ هزار تومان خریداری کند و امکان ذخیره‌سازی هم برای‌شان فراهم نباشد، زیرا اساس این پیشنهاد رعایت عدالت در جامعه برمبنای یارانه هزار و ۵۰۰ تومانی است.

به‌گفته نوفرستی، خودروی پرمصرفی که تاکنون بنزین آزاد را با نرخ ۳هزار تومان خریداری می‌کرد، اکنون بنزین آزاد را با نرخ ارزان‌تری دریافت می‌کند. این شرایط ضدعدالت و به‌نفع پرمصرفان است و منجر به افزایش مصرف بنزین نیز می‌شود، زیرا افراد پرمصرفی که تاکنون بنزین ۳ هزار تومانی خریداری می‌کردند، اکنون بنزین را از کم‌مصرف با نرخ ۵۰۰ تا هزار تومان خریداری می‌کند و نرخ تمام‌شده کمتری پرداخت می‌کند.

این کارشناس انرژی اضافه کرد: در صورتی که بنزین امکان خریدوفروش داشته باشد، از اساس این طرح را زیر سوال می‌برد، زیرا هدف ثانویه‌ای هم دارد که همان کاهش مصرف بنزین است و این امر اتفاق نمی‌افتد.

وی توضیح داد: اکنون شرایط اجتماعی، اقتصادی، امنیتی و … اجازه افزایش نرخ بنزین را نمی‌دهد و هرگونه افزایش نرخ در این زمینه اشتباه محض است و نتیجه مطلوبی به‌دنبال ندارد. به‌عبارتی، نه کاهش مصرفی اتفاق می‌افتد و نه اثری مثبتی دارد، تنها تورم‌زا می‌شود و سرمایه اجتماعی دولت نیز به‌تبع آن، کاهش پیدا می‌کند.

نوفرستی ادامه داد: به‌همین‌دلیل، اگر سهمیه‌ها و قیمت‌ها ثابت نگه داشته شوند و سهمیه موجود به‌جای خودروی شخصی به افراد تخصیص پیدا کند و در عین حال، سهمیه خودروهای عمومی ثابت بماند تا تاکسی‌ها بهانه‌ای برای افزایش نرخ نداشته باشند، در این شرایط، جامعه از افزایش نرخ بنزین آزاد استقبال می‌کند، زیرا حدود ۲۰ درصد نیاز واقعی کشور بنزین آزاد است و ۸۰ درصد مصرف روزانه بنزین سهمیه‌ای است که در صورت اجرایی شدن این طرح، همه سهمیه برابر دارند.

وی ادامه داد: در این حالت، دولت می‌تواند به مردم گوشزد کند که سهمیه خود را به نرخ پایین به‌فروش نرسانید، زیرا به‌صورت تضمینی از شما خریداری می‌شود یا حتی پیشنهاد نگهداری و ذخیره‌سازی آن با شرط و شروطی نیز می‌تواند داده شود، زیرا این سهمیه با نرخ آزاد خریدوفروش خواهد شد و به‌طبع به نرخ آزاد بنزین نیز اضافه می‌شود. این شرایط کمک می‌کند کم‌مصرف‌ها بنزین را با نرخ بالاتری بفروشند که به عدالت و حتی درآمد اقشار محروم کمک می‌کند و کاهش مصرف نیز اتفاق می‌افتد.

این کارشناس انرژی بااشاره به اینکه اجرای درست این طرح، می‌تواند از قاچاق سوخت هم جلوگیری کند، اضافه کرد: اعدادی که اعلام می‌شوند، تحت‌عنوان مصرف بنزین در واقع براساس فروش روزانه است، یعنی مصرف واقعی به‌علاوه قاچاق، که این طرح می‌تواند از قاچاق سوخت نیز جلوگیری کند.

وی در پاسخ به این سوال که اجرایی شدن این طرح منجر به افزایش تورم می‌شود یا خیر، گفت: هر موضوعی که نقدینگی ایجاد کند نیز، تورم به‌دنبال دارد.

نوفرستی توضیح داد: اجرایی شدن این طرح، اگر لازمه تغییر نرخ باشد، به‌طورقطع تورم‌زا است، اما اگر با همین نرخ بنزین، نحوه سهمیه‌بندی تغییر کند، ممکن است درصد کمی تورم داشته باشد، اما دلیل نمی‌شود هدف اصلی که عدالت است، نادیده گرفته شود و اگر اثر تورمی داشته باشد، ناچیز خواهد بود.

وی در خاتمه افزود: این طرح بیش از ۱۰ سال است که اجرایی نمی‌شود، زیرا یا جسارت اجرای آن وجود ندارد یا کسی متوجه اهمیت آن نیست.

نقشه‌راهی برای حوزه انرژی وجود ندارد

فرزین سوادکوهی، کارشناس انرژی به صمت گفت: ما از آنجایی که اصولا استراتژی انرژی را ترسیم نکرده‌ایم و یک نقشه‌راه برای حوزه انرژی نداریم، در عمل مجبور به بکارگیری تمهیداتی می‌شویم که شاید در مقاطع کوتاه همانند مسکنی ظاهر شود و نتیجه خاصی نیز به‌همراه نداشته باشد. بنابراین یارانه بنزین که دوباره خبرساز شده است، می‌تواند در همین حالت باشد و برای چند وقتی، نهادهای ذی‌ربط و مسئولان مربوطه را از تحت‌فشار بودن دربیاورد و دغدغه‌های پیش‌آمده را به‌نحوی التیام بخشد. در کل، چنین راهکارهایی، کلی نیست و روشی نیست که بتواند کشور را از تنگنای تولید و مصرف (ناترازی) رها کند. متاسفانه ما این ناترازی را در حوزه‌های دیگر انرژی همچون برق و گاز نیز شاهد هستیم. وی در ادامه توضیح داد: ما در ۲ سال گذشته، موفق به تولید روزنامه ۱۰۵میلیون لیتر بنزین باکیفیت در روز بودیم، اما این مقدار رفته‌رفته کاهش محسوسی پیدا کرد و کاهش تولید دردسرساز شد. از سوی دیگر، مصرف سرسام‌آور بنزین در کشور به‌طورتصاعدی در راه بالا رفتن و به ناترازی بنزین عمق داده است. دولت به اشتباه گمان می‌کند که برای برون‌‍رفت از این وضعیت، یارانه بنزین می‌تواند چاره‌ساز باشد، اما به‌اعتقاد بیشتر کارشناسان انرژی، چنین روش‌های کارساز نیست و کمکی به ناترازی انرژی در کشور ما نمی‌کند. این کارشناس حوزه انرژی بیان کرد: ما تا زمانی که یک نگاه کلی به حوزه‌هایی مانند حمل‌ونقل نداشته باشیم و خودروهای تولیدشده را با فناوری‌های روز هماهنگ نکنیم، اتفاقی خاصی رخ نمی‌دهد و هر سال کلی خودرو تولید می‌کنیم که روزبه‌روز به ناوگان حمل‌ونقل ما اضافه می‌شود و به‌همین‌میزان مصرف انرژی نیز بالا می‌رود. در این شرایط، یارانه بنزین چه کمکی می‌تواند کند؟ یارانه بنزین در نهایت می‌تواند بخش کوچکی از خلأ ناترازی و کمبودهای مالی دولت را جبران کند، اما کلیت ماجرا را تغییر نمی‌دهد و به‌نظر من، کار درستی نیست.

واقعی‌سازی نرخ بنزین اشتباه است

سوادکوهی درباره تبعات واقعی‌سازی نرخ بنزین به صمت گفت: اکنون جامعه و مصرف‌کننده، توانایی پذیرش این افزایش نرخ را ندارد، چراکه واقعی‌سازی نرخ بنزین، صدای حوزه‌های دیگر انرژی نظیر برق و گاز را هم درمی‌آورد و این حوزه‌ها را برای واقعی‌سازی نرخ‌ها تهییج می‌کند. وی در پایان گفت: واقعی‌سازی نرخ بنزین، شرایط حادی را به‌وجود می‌آورد و این راهکار، درست نیست. کار درست این است که همان‌طور که گفته شد، به حوزه‌های خودرویی ورود شود و پای تکنولوژی‌های جدید به این صنعت باز شود. همچنین، الگوهای مصرف با روش‌های مختلف به مصرف‌کنندگان آموزش داده شود. نهادهایی مثل سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت باید فعال‌تر شود و نقش‌های نمایشی کنار گذاشته شوند و نهادهای مربوطه کنش‌گرایانه و با رویکرد جدید به این بحث ورود کنند تا بهترین تصمیم گرفته شود.

سخن پایانی

یکی از مهم‌ترین چالش‌های یک دهه اخیر اقتصاد ایران، به موضوع پرداخت یارانه انرژی و واقعی نبودن نرخ آب، برق و گاز مربوط می‌شود. ایران در سال ۲۰۲۲، ۸۶ میلیارد دلار به‌عنوان یارانه انرژی پرداخت کرد؛ درحالی‌که کشور چین با جمعیت بیش از یک میلیارد نفر، در مقام دوم قرار گرفته و ۳۲ میلیارد یارانه انرژی به این موضوع اختصاص داده است. نوسانات ارزی و افزایش ارزش دلار نسبت به ریال، باعث افزایش نرخ حامل‌های انرژی در بازار داخلی شده است. کاهش تولید داخلی حامل‌های انرژی مانند بنزین، دیزل و گازوئیل در کشور سبب شده است که وابستگی به واردات این محصولات افزایش پیدا کند و نرخ آنها نیز صعودی شود. از سوی دیگر، تعاملات بازاری و عواملی مانند افزایش تقاضا در فصل‌های گرما، افزایش ترافیک در شهرها و تعطیلی موقتی کارخانه‌ها نیز می‌تواند باعث افزایش نرخ حامل‌های انرژی شود.  باتوجه به این عوامل، افزایش نرخ حامل‌های انرژی در ایران امری چندجانبه است و به‌دلیل تاثیرات گسترده بر بازار، از جمله مشکلاتی محسوب می‌شود که در کلیه زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی تاثیر می‌گذارد. پرداخت یارانه انرژی در کشورهای مختلف به‌شکل مختلفی انجام می‌شود.

در برخی کشورها، دولت مستقیم به خانوارهایی که قادر به پرداخت هزینه‌های خود نیستند، یارانه پرداخت می‌کند. در برخی دیگر از کشورها، دولت به‌صورت‌غیرمستقیم این یارانه‌ها را ارائه می‌کند.در برخی موارد، دولت‌ها نیز برای کاهش مصرف انرژی و حفظ محیط‌زیست، یارانه‌هایی را ارائه می‌کنند که به افراد و شرکت‌ها کمک می‌کند تا در مصرف انرژی صرفه‌جویی کنند. در هر صورت، دولت باید در راستای هدفمندی یارانه‌ها گام بردارد و چالش‌های موجود را با یک برنامه‌ریزی منظم و باتوجه به زیرساخت‌های موجود، حل‌وفصل کند.