خلأها و تعارضات معدنکاری و محیط‌زیست
برای تداوم اشتغال، ارزآوری، تامین مواد اولیه صنایع و... معدنکاری اجتناب‌ناپذیر است. معدنکاران معمولا در اثبات گزاره فوق به جمله معروف ماکس پلانک، فیزیکدان آلمانی استناد می‌کنند که می‌گوید همهچیز معدنکاری نیست، اما بدون معدنکاری هم، هیچ کاری ممکن نیست. شاید باتوجه به رشد روزافزون نیاز بشر به مواد معدنی، بتوان تصور کرد جهان مدرن بدون معدن و مواد معدنی رو به زوال خواهد رفت.
برای تداوم اشتغال، ارزآوری، تامین مواد اولیه صنایع و... معدنکاری اجتناب‌ناپذیر است. معدنکاران معمولا در اثبات گزاره فوق به جمله معروف ماکس پلانک، فیزیکدان آلمانی استناد می‌کنند که می‌گوید همه چیز معدنکاری نیست، اما بدون معدنکاری هم، هیچ کاری ممکن نیست. شاید باتوجه به رشد روزافزون نیاز بشر به مواد معدنی، بتوان تصور کرد جهان مدرن بدون معدن و مواد معدنی رو به زوال خواهد رفت.البته باتوجه به آسیب‌های معدنکاری به محیط‌زیست و خطر روزافزون تغییرات اقلیمی، تداوم معدنکاری با شرایط فعلی امکان‌پذیر نیست. بنابراین، شرط لازم و کافی برای جلوگیری از آسیب‌های بیشتر به زمین از یک‌سو و تداوم معدن و معدنکاری از سوی دیگر، این است که در چارچوب اصول توسعه پایدار قرار گیرد.رکن اساسی توسعه پایدار، استوار بر مسائل زیست‌محیطی است. پس روشن است که با نادیده گرفتن محیط‌زیست معدنکاری محکوم به فناست. در گزارش امروز صمت، نظرات مهدی مجتهدی و انوشیروان دلیریان را درباره وظیفه بخش معدن در برابر چالش‌های محیط‌زیستی می‌خوانیم.
کشمکش بی‌پایان محیط‌زیست و معدنکاری
مهدی مجتهدی، کارشناس حوزه محیط‌زیست درباره تاثیرات مخرب معدنکاری بر محیط‌زیست به صمت گفت: آسیب معدنکاری بر محیط‌زیست مسئله‌ای، بسیار مهم، جدی و چندبعدی است. فعالان حوزه اقتصادی معتقدند که اگر در یک منطقه حفاظت‌شده، مجوز معدنکاری صادر شود، تعداد زیادی شغل و گردش مالی ایجاد می‌شود و می‌توان سالانه درآمد ارزی قابل‌توجهی داشت. در حالی که کنشگران محیط‌زیست بر این باورند که نباید در مناطق حفاظت‌شده، معدنکاری کرد. این بحث چندین دهه است، میان دو سر طیف، یعنی وزارت صمت و فعالانی که پیگیر رشد و توسعه معدنکاری هستند و طرف دیگر، سازمان محیط‌زیست و فعالان و دوستداران آن، جریان داشته و دارد.
مجتهدی بااشاره به اینکه امروزه حتی در مناطق تحت حفاظت سازمان محیط‌زیست، جز پارک‌ها و آثار طبیعی ملی، معدنکاری اتفاق می‌افتد، ادامه داد: در این شرایط، آنچه اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند، این است که چگونه می‌توان معدنکاران را بر آن داشت تا با رعایت ضوابط محیط‌زیستی و با کمترین میزان آسیب، فعالیت‌های خود را ادامه دهند.
مجتهدی در ادامه بااشاره به ضریب حفاظت از محیط‌زیست در کشور خاطرنشان کرد: در بهترین حالت، فقط ۷ درصد پهنه کشور، محدوده جنگلی است. بنابراین، این محدوده باید بالاترین ضریب حفاظت را داشته باشد. البته براساس قانون، معدنکاری در عرصه‌های جنگلی مجاز نیست و به‌استثنای معادن استراتژیک، نباید مجوزی برای این فعالیت صادر شود، اما نمونه‌های متعددی از نقض قانون مشهود است که برای آن می‌توان راه‌حلی بینابینی در پیش گرفت که هم معدنکاری تعطیل نشود و هم محیط‌زیست از آسیب در امان بماند.
از معدن سبز تا ابتکارات سبز
مجتهدی در ادامه بااشاره به مزایای معدنکاری سبز اظهار کرد: مفهومی در دنیا وجود دارد به‌نام ابتکارات سبز که از زیرشاخه‌های آن، معدنکاری سبز به‌شمار می‌رود و می‌توان به‌عنوان یک راهبرد در راستای توسعه پایدار در سطح ملی استفاده کرد. در پهنه کشور «نقاط داغ تنوع زیستی» مانند جنگل‌های هیرکانی یا پارک‌های ملی وجود دارند که باید در این محدوده‌ها معدنکاری کلا ممنوع شود. براساس اصول آمایش سرزمین باید جلوی معدنکاری در بسیاری از ارتفاعات کشور گرفته شود، زیرا بسیاری از رودخانه‌های اصلی کشور از این ارتفاعات سرچشمه می‌گیرند و حوضه آبریز را تشکیل می‌دهند، اما بیرون از این محدوده‌ها و در مناطقی که از نظر درجه حفاظتی جزو نقاط داغ تنوع زیستی نیستند، می‌توان به معدنکاری سبز پرداخت و راهکارهایی را به‌کار برد که علاوه بر انجام فعالیت‌های معدنی، کمترین تخریب متوجه محیط‌زیست و تنوع زیستی شود.
مجتهدی در پایان خاطرنشان کرد: در این زمینه، مفهوم همسوسازی نیز این روزها در جهان بسیار موردتوجه قرار گرفته که هدف آن، یافتن راهکارهایی برای حفظ تنوع زیستی در دل بخش‌های متفاوت توسعه از جمله توسعه بخش معدن است. به‌طورکلی، یکی از مسئولیت‌های مهندسان معدن این است که به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کنند که باتوجه به منطقه‌ای که موردبهره‌برداری قرار گرفته، کمترین آسیب به طبیعت وارد شود. برای مثال، بهره‌برداری را از یک سینه‌کار آغاز کنند یا برداشت را به‌صورت زیرزمینی انجام دهند و... با تمام اینها متاسفانه در ایران شیوه معدنکاری سبز یا دوستدار محیط‌زیست هنوز پا نگرفته است.
تاثیر تحریم‌ها انکارنشدنی است
انوشیروان دلیریان، کارشناس حوزه معدن درباره وضعیت کلی که در بخش ماشین‌آلات معدنی در کشور با آنها روبه‌رو هستیم و تاثیری که بر محیط‌زیست دارد به صمت گفت: بخش عمده معادن ما روباز هستند که در این معادن، بزرگ‌ترین نقش را ماشین‌آلات معدنی ایفا می‌کنند. عمر متوسط ناوگان ماشین‌آلات معدنی ما به‌واسطه تحریم‌ها و عدم‌توانایی تولید داخل به ۱۵ تا ۲۵ سال می‌رسد که معنا و مفهومی جز فرسودگی ندارد. عمر مفید ماشین‌آلات معدنی نهایتا ۳ تا ۵ سال است و بعد از آن اسقاط می‌شود، اما ما ۱۵ تا ۲۵ سال از این تجهیزات استفاده می‌کنیم، یعنی بین ۵ تا ۸ برابر بیشتر از عمر مفید استاندارد موردبهره‌برداری قرار می‌گیرند که در نهایت به ضرر محیط‌زیست است، چراکه منجر به افزایش آلودگی و تولید دی‌اکسیدکربن بیشتر می‌شود؛ بنابراین، اگر می‌خواهیم کربن صفر یا خنثی را در برنامه‌های معدنی خود قرار بدهیم، باید هزینه بیشتری متقبل شویم که توازن هزینه ـ فایده را بر هم می‌زند و کارهای ما در این بخش را از صرفه اقتصادی دور می‌کند.
دلیریان ادامه داد: در اقتصاد امروز، اینکه برنامه‌ریزی و هزینه کنید و کار و فعالیتی انجام دهید که سود آن بیش از زیانش باشد، اهمیت فراوانی دارد و معنای فعالیت اقتصادی هم همین است. البته هیچ اقدامی کاملا بدون ضرر و زیان نیست و هر فعالیتی هم سود دارد و هم ضرر، با این حال فعالیتی عقلانی به‌شمار می‌رود و موردتایید علم قرار می‌گیرد که نفع آن بیشتر از ضررش باشد و در یک کلام بتوان آن را سودده و مفید دانست.
وی افزود: متاسفانه تحریم‌ها باعث شده است در اغلب موارد اگر کار و فعالیتی در کشور ما انجام می‌شود، نسبت زیان به سود آن بیشتر باشد و در بسیاری از مواقع با زیان انباشته آن را انجام دهیم که به‌طبع، منطقی و عقلایی نیست و ادامه آن، جز آسیب برای ما ارمغانی ندارد.
باید راهکاری بیندیشیم
دلیریان بااشاره به موضوع مهم و بااهمیت کربن‌زدایی در جهان امروز، اظهار کرد: در زمینه کربن صفر و کربن‌زدایی و کربن خنثی هم باید ببینیم چه دستاوردهایی حاصل شده است و کشورهای منطقه یا دیگر قاره‌ها، چه کرده‌اند و در مقابل ما چه کرده‌ایم. در این بخش، نیازمند گردش اطلاعات و تکنولوژی و دانش هستیم و چاره‌ای نداریم جز اینکه بتوانیم مسئله تحریم‌ها را برطرف کنیم، زیرا به صنعت و به‌ویژه اقتصاد ما آسیب جدی زده است.
وی ادامه داد: به‌عنوان‌نمونه، اگر به تکنولوژی و دانش تولید خودرو رسیدیم، خوب است، اما اگر هزینه‌هایی که به کشور تحمیل می‌کند، بیش از منفعت آن است، در عمل کاری غیراقتصادی و غیرمنطقی انجام می‌دهیم و در بلندمدت آسیب‌زننده است. تحریم‌ها یکی از موارد تاثیرگذار در بخش‌های گوناگون است که در ابتدا اقتصاد را هدف قرار می‌دهد و وقتی اقتصاد تحت‌الشعاع قرار بگیرد، همه مسائل حیاتی و زیست‌محیطی را هم در ادامه و بلندمدت، تحت‌تاثیر قرار خواهد داد و باید هرچه سریع‌تر درباره تحریم‌ها و ارتباط موثر با دنیای بیرون راهکاری بیندیشیم.
دلیریان در پاسخ به این پرسش که ایران در زمینه کاهش کربن چه دستاوردی داشته است، اظهار کرد: دستاوردهایی داشته‌ایم، اما به‌واسطه شرایط خاصی که داریم، بسیار ناچیز است. به‌عنوان‌نمونه، در زمینه کشاورزی و ایجاد کربن خنثی بسیار عقب هستیم. در زمینه صنعت و به‌ویژه صنعت برق، براساس آمارها فرآیند کاری ما بسیار کند است. در بخش صنعت نیز، صنایع انرژی‌بر زیادی داریم که تاثیرات منفی فزاینده‌ای بر جو و اتمسفر دارند که باید برای آنها فکر اساسی کرد. هرچند خیلی دیر است، اما در برنامه هفتم توسعه به این موضوع خیلی پرداخته شده است و جا دارد بیش از اینها به آن بپردازیم. البته تمام این راه‌ها نیازمند داشتن استراتژی و راهبرد مناسب و تلاش جدی برای اجرایی شدن است و تنها با طرح آنها در برنامه‌های توسعه، شاهد اتفاقی نخواهیم بود.
وی ادامه داد: در زمینه اجرای طرح‌های کربن‌زدایی هم قطعا موضوع تحریم‌ها تاثیرگذار است. واقعیت این است که از یک‌سو بخش معدن به‌واسطه فرآیند تخریب و استفاده از ماشین‌آلات بزرگ‌مقیاس برای استخراج، استحصال و فرآوری مواد معدنی، با محیط‌زیست رابطه حسنه‌ای ندارد و مدام با هم در کشمکش هستند و از سوی دیگر، کشوری معدنی داریم که تجهیزات و ماشین‌آلات معدنی آن کاملا مستهلک شده که این مسئله نشأت‌گرفته از تحریم‌ها است و بخشی از آلودگی زیست‌محیطی، تولید دی‌اکسیدکربن و تخریب طبیعت و آب، خاک و هوا را ایجاد می‌کنند. در این شرایط باید راهکاری جدی بیندیشیم که آسیب‌رسانی بخش معدن و صنعت در عین فعالیت کاهش یابد.
دلیریان به اقداماتی که در بخش کشاورزی انجام شده نیز اشاره کرد و گفت: در زمینه کشاورزی فعالیت‌هایی انجام شده است. البته بخش عمده فعالیت‌های کشاورزی ما به صورت کاملا سنتی انجام می‌شود. در زمینه ناوگان حمل‌ونقل؛ چه ریلی و چه جاده‌ای در سطح کلان هم دستاوردهای چندانی نداشته‌ایم.
وی ادامه داد: درحال‌حاضر، چین علاوه بر تلاش برای افزایش سرعت حمل‌ونقل ریلی خود، به‌سمت استفاده از قطارها یا ترن‌های برقی رفته است. از سوی دیگر هم، اتحادیه اروپا از سال ۲۰۳۵ تولید خودرو با سوخت فسیلی را ممنوع خواهد کرد. با این حال، ما کارهایی می‌کنیم که اساسی و عاقلانه نیستند و منجر به تولید حجم بالای گازهای گلخانه‌ای می‌شوند.
دلیریان در پایان تاکید کرد: ما در زمینه کربن‌زدایی در بخش‌های مختلف از صنعت گرفته تا معدن، کشاورزی و... اقدامات بسیار ناچیزی انجام داده‌ایم و این در حالی است که براساس آمارهای سازمان ملل ۲ درصد گازهای گلخانه‌ای تولیدشده در جو زمین، حاصل فعالیت‌هایی است که در ایران انجام می‌شود؛ بنابراین اقداماتی که در راستای کربن‌زدایی انجام می‌دهیم، دست‌کم باید در حد و اندازه‌ای باشد که بتوانیم این ۲ درصد را به‌سمت صفر کاهش دهیم.
سخن پایانی
در کشورهای توسعه‌یافته، استفاده درست از منابع‌معدنی و درآمدهای آن، موجب توسعه انسانی و اقتصادی شده است و در بسیاری از کشورها به‌عنوان منبع اصلی درآمد دولت به‌شمار می‌رود. ایران نیز باتوجه به وجود بیش از ۵۷ میلیارد تن ذخایر معدنی کشف‌شده با تنوع بیش از ۶۴ نوع ماده معدنی یکی از کشورهای معدن‌خیز دنیا به‌شمار می‌رود. در کنار این معادن، معادن نفت و گاز نیز از بزرگ‌ترین میادین منطقه و جهان هستند. در صورتی که باوجود تجربه حدود یک قرن استخراج نفت و بسیاری از معادن فلزی و غیرفلزی، علاوه بر اینکه این بخش توسعه قابل‌توجهی نداشته، بلکه موجب توسعه پایدار در کشور نیز نشده است.
