در حالی که در شرایط تحریم به سر می‌بریم و رهایی از فروش منابع طبیعی و حرکت به سمت «تولید دانش‌بنیان» بیش از پیش ضرورت پیدا کرده است. با توجه به اینکه کشور در شرایط تحریم به‌سر می‌برد، توجه به توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و کمک به ارتقای توانمندی آنها برای تولید محصولات داخلی به‌منظور کاهش و رهایی از فروش منابع طبیعی مانند نفت و گاز بیش از گذشته ضرورت پیدا کرده است. به همین دلیل توجه به توسعه بازار و تجاری‌سازی محصولات دانش‌بنیان راه مطمئن برای خودکفایی و خنثی‌سازی این تحریم‌هاست. صمت در گزارش پیش‌رو به بررسی راهکارهای توسعه بازار تولیدات دانش‌بنیان پرداخته است.

صدور برخی مجوزهای ممنوعه برای دانش‌بنیان‌ها

مجموعه معضلات شرکت‌های دانش‌بنیان درباره تجاری‌سازی و توسعه بازار، می‌توان به مواردی از قبیل مسائل مرتبط با تامین اجتماعی و حق بیمه قراردادها، تسهیلات و مدل‌های تامین مالی، رقابت‌های غیرمنصفانه بخش‌های دولتی و نهادهای عمومی غیردولتی با شرکت‌های بخش خصوصی، خروج نخبگان از شرکت‌ها و مسائل مرتبط با حفظ و نگهداشت منابع انسانی در شرکت‌ها، ورود در بازارهای دولتی و مناقصات دولتی به‌ویژه به‌دلیل عدم‌شفافیت بازارها اشاره کرد.

برخی از دیگر مشکلات شرکت‌های دانش‌بنیان که در این حوزه با آن درگیر هستند، مسئله طولانی شدن فرآیندهای اخذ مجوز کسب‌وکار است که در این زمینه شرکت‌های دانش‌بنیان گلایه‌هایی را منعکس می‌کنند.

به هرحال، مجوزهای گوناگونی برای تولید محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان لازم است که اخذ باید شوند و نهادها و وزارتخانه‌های گوناگون و متعددی در این زمینه دخالت دارند و با این موضوع درگیر هستند و هماهنگی بین وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها و تسریع در فرآیندها اقدام لازمی است که باید صورت بگیرد تا فعالیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان با سهولت و سرعت بیشتری انجام شود.

در این زمینه معاونت علمی و فناوری در قالب تعاملات و همکاری با سایر وزارتخانه‌ها و نهادها به‌دنبال رفع چالش‌ها و تسریع در فرآیندهای موجود برای شرکت‌های دانش‌بنیان است که اقدامات مؤثری در دولت سیزدهم انجام شده است.

دانش‌بنیان‌ها محروم از لبخند بانک‌ها

حمید ذوالفقاری، رئیس مرکز توسعه فناوری‌های راهبردی معاونت علمی ریاست جمهوری با اشاره به اهمیت بازار برای تولیدات شرکت‌های دانش‌بنیان به الف گفت: موضوع مهمی که بعضا برای شرکت‌های دانش‌بنیان تبدیل به چالش شده، مسئله توسعه بازار آنهاست. به هر حال، مسئله بازار یک موضوع حیاتی برای شرکت‌های دانش‌بنیان است و هم فعالیت شرکت‌ها در نهایت باید منجر به فروش بیشتر و حضور قوی‌تر آنها در بازارهای داخلی و خارجی شود. در حوزه بازارهای داخلی ما با موانعی مواجه هستیم که از جمله آنها می‌توان به مسئله عدم‌شفافیت و عدم‌پایداری بازارها و تقاضاهای مرتبط با محصولات دانش‌بنیان در بخش‌های دولتی و نهادهای عمومی غیردولتی اشاره کرد. به هر حال، دولت به‌عنوان یک بخش اقتصادی بزرگ نیازمندی‌های دارد که این نیازمندی‌ها با توجه به تأکیدات رهبر معظم انقلاب باید با اولویت شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی تامین شوند. در بعضی از بخش‌های دولتی همچنان نگاه به خرید از خارج از کشور و واردات فناوری‌ها و محصولات خارجی وجود دارد و ترجیح آنها این است که همچنان مشابه دهه‌های قبل واردات از خارج از کشور انجام شود. برخی از محصولاتی که به‌طور سنتی از خارج از کشور وارد می‌شوند، باید زمینه‌سازی مناسبی انجام شود که این محصولات در داخل کشور تولید شوند. مانند تکنولوژی‌هایی که به‌طور سنتی سالانه باعث خروج مقادیر زیادی ارز از کشور می‌شود. در این زمینه‌ها دولت موظف است تمهیدات جدی بیندیشد برای اینکه بازار مناسبی را به فعالیت‌های دانش‌بنیان اختصاص دهد و در عین حال ما نیازمند کمک‌های جدید دولت برای توسعه بازارهای صادراتی شرکت‌های دانش‌بنیان هستیم. وی افزود: حضور در بازارهای صادراتی برای محصولات با فناوری بالا سختی‌ها و پیچیدگی‌های زیادی دارد اما در برخی زمینه‌ها به‌عنوان صادرکننده سنتی در بازار هستیم و حضور ما در آن بازار نیازمند اخذ تأییدیه‌ها و رقابت با رقبای سخت و پیچیده نیست. مانند حوزه‌های نفت و گاز، صنایع‌دستی و صنایع غذایی که البته در این حوزه‌ها ما اکنون با مشکلاتی مواجه هستیم. ذولفقاری گفت: در موضوع تسهیلات و منابع مالی موردنیاز شرکت‌های دانش‌بنیان واقعیت این است که درصد بالایی از این شرکت‌ها هنوز از خدمات بانکی و صندوق‌های مرتبط با حوزه فناوری استفاده نکرده‌اند. شاید بخشی از این موضوع به‌دلیل سختگیری‌ها و فرآیند پیچیده‌ای است که در مسیر اخذ تسهیلات برای شرکت‌ها طراحی شده و آنها را در این مسیر با چالش مواجه می‌کنند. به‌عنوان مثال، سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی بعد از سال‌های اولیه تاسیس آن هنوز افزایش قابل‌توجهی نداشته است. اگرچه منابعی در قانون جهش تولید دانش‌بنیان که به‌تازگی به تصویب رسیده و پیش‌بینی شده اما واقعیت این است که هنوز این منابع تخصیص پیدا نکرده‌اند و عملا با کمبود منابع در این زمینه مواجه هستیم. در این زمینه، دولت باید اقدام به تجهیز منابع مالی کرده و هم استفاده از ابزارهای نوین مالی از جمله ابزار بازار سرمایه در این زمینه کمک بگیرد.

دانش‌بنیان‌های ایرانی در برخی بازارهای جهانی

با توجه به شعار سال ۱۴۰۱ و تأکیدات رئیس‌جمهوری، دبیرخانه رفع موانع تولید دانش‌بنیان به ریاست معاون اول رئیس‌جمهوری و دبیری معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری برای حل مسائل و مشکلات و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان در بخش‌های گوناگون دولت در حال پیگیری است. سیاوش ملکی‌فر در رویداد ریزالکترونیک که با حضور جمعی از شرکت‌های دانش‌بنیان و فعالان این حوزه در محل صندوق نوآوری برگزار شد، گفت: در دو روز گذشته تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان از مرز ۶ هزار و ۸۰۰ شرکت نیز گذشته است که نیمی از این تعداد شرکت دانش‌بنیان در حوزه الکترونیک و برق فعالیت دارند. صندوق نوآوری با طیف وسیعی از خدمات و ابزارهای حمایتی، چه در حوزه حمایت‌های مالی و چه در حوزه‌های توانمندسازی شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه‌های متفاوت، کنار آنها قرار گرفته است.

معاون توسعه صندوق نوآوری و شکوفایی گفت: درباره شرکت‌های دانش‌بنیان چند باور غلط وجود دارد؛ شرکت‌های دانش‌بنیان صرفا شرکت‌هایی کوچک که از دانشگاه بیرون آمده و مشغول فعالیت شده، نیستند. این شرکت‌ها در اندازه‌ها و با تخصص‌های متفاوت در حال فعالیت در کشور هستند. سابق بر این، خاصه در شبکه بانکی کشور تصور می‌شد سرمایه‌گذاری یا اعطای وام به شرکت‌های دانش‌بنیان بسیار خطرپذیر است و بازپرداخت یا رسیدن به سود این شرکت‌ها غیرممکن به نظر می‌آید اما امروز می‌بینیم که یکی از خوش‌حساب‌ترین و پیشروترین بخش‌ها در اقتصاد کشور، شرکت‌های دانش‌بنیان هستند.

به‌گفته وی، در سال گذشته آمار رسمی صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان به ۸۰۰ میلیون دلار رسیده است. اگر از روش‌های سنتی صادرات فراتر رویم و آمار غیررسمی صادرات را به آن اضافه کنیم درمی‌یابیم که شرکت‌های دانش‌بنیان کشور ما در سال گذشته تا بیش از یک میلیارد دلار صادرات داشته‌اند. ملکی‌فر همچنین با بررسی آمار نشان داد که اکنون شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی در ۷۰ کشور دنیا بازارهای صادراتی خود را پیدا کرده‌اند. بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان کشور در برخی بازارهای دنیا توانسته‌اند شرکت‌های اروپایی و امریکایی را کنار بزنند و این بازارها را به تصرف خود درآورند. معاون توسعه صندوق نوآوری و شکوفایی تصریح کرد: پیش‌تر این حرف در کشور مطرح می‌شد که در جهان توسعه‌یافته برای حمایت از فناوری، صندوق‌های VC پا گرفته‌اند اما در کشور ما هنوز شیوه‌های سنتی حمایتی وجود دارد. امروز باید این خبر را بدهم که در ایران نیز صندوق نوآوری به طراحی و ایجاد صندوق‌های VC دست یافته و همواره در توسعه آن گام‌های متوالی و متفاوت برمی‌دارد. وی گفت: بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان توانسته‌اند با حمایت‌های این صندوق به صادرات دست یابند. ما در بخش خدمات توانمندسازی صندوق بسیاری از مسیرهایی که منجر به صادرات شوند را برای شرکت‌های دانش‌بنیان هموار کردیم. پذیرش هیات‌های تجاری در صندوق نوآوری که موسوم به «یک‌شنبه‌های صادراتی» است و ما از آن به «صادرات بدون ویزا» یاد می‌کنیم، از جمله همین اقدامات است. هیات‌های تجاری، چه در بخش خصوصی و چه در بخش‌های دولتی، در بسیاری از کشورهای منطقه و دنیا به ایران می‌آیند و با زیست‌بوم نوآوری و توانمندی‌ها و محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان آشنا می‌شوند و در همین راستا در رویدادهای یکشنبه‌های صادراتی با شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی وارد مذاکره و انعقاد قرارداد می‌شوند.

وی یادآور شد: صندوق خود را متعلق به شرکت‌های کوچک و شرکت‌های بزرگ نمی‌داند، بلکه در پی آن است که خدمات خود را در دسترس همه شرکت‌ها، چه در مرحله جنینی باشند و چه در مرحله بلوغ، قرار دهد. ما سعی می‌کنیم از مرحله پیدایش تا ورود آنها به بورس در کنارشان باشیم و اخیرا نیز تلاش کرده‌ایم تا با ارتباط با دانشگاه‌های کشور زنجیره شکل‌گیری اقتصاد دانش‌بنیان ایران را توسعه بیشتری دهیم.

دانش‌بنیان‌ها شانه‌به‌شانه اقتصاد

علیرضا منادی‌سفیدان، رئیس کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری مجلس شورای اسلامی، گفت: در ایران آینده درخشانی را می‌بینیم و به زودی به آن خواهیم رسید؛ باوجود سم‌پراکنی‌ها و سیاه‌نمایی‌ها، آینده بسیار خوبی بر ما متصور است. یک درصد جمعیت دنیا در ایران قرار دارد و ۹ درصد منابع جهان نیز در اختیار کشور ماست. ما بدهی خارجی نداریم و این موهبت بسیار بزرگی است. از سوی دیگر، کشور ما با میانگین جمعیت ۳۳ سال سن از سرمایه بسیار بزرگی برخوردار است و آینده از آن کشور ما است.

منادی‌سفیدان خبر داد: میزان صادرات غیرنفتی کشور در سال گذشته ۸.۴ میلیارد بود و میزان واردات نیز به ۸.۱ میلیارد رسیده و این یعنی تراز تجاری کشور مثبت بوده است. در این میان، شرکت‌های دانش‌بنیان شانه‌به‌شانه اقتصاد کشور پیش می‌آیند و بنا به فرمایش رهبر معظم انقلاب تاکیدات بر توسعه آنها نیز بیش از پیش فزونی یافته است.

رئیس کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری مجلس شورای اسلامی همچنین با اشاره به تصویب قانون جهش تولید دانش‌بنیان در مجلس، گفت: با ابزارها و امکاناتی که در اختیار شرکت‌های دانش‌بنیان قرار گرفته و با تلاش‌های همه‌جانبه‌ای که صندوق نوآوری انجام می‌دهد، می‌توان به توسعه بیش از پیش اقتصاد دانش‌بنیان امیدوار بود. قانون جهش تولید دانش‌بنیان موانع پیش‌بینی‌شده را در این‌باره رفع کرده است. براساس این قانون، هیچ نهاد دولتی حق واردات محصولی را که شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی می‌سازند، ندارد.

سخن پایانی

با توجه به موارد یادشده باید گفت، صادرات محصولات دانش‌بنیان هدف نهایی و مهم توسعه اقتصاد دانش‌بنیان است اما پیچیدگی‌های صادرات محصولات دانش‌بنیان به سایر کشورها بسیار بیشتر است و رقبای جدی‌تری در بازار وجود دارد؛ بنابراین برای اینکه صادرات محصولات دانش‌بنیان بتواند به‌طور جدی دنبال شود، حتما مستلزم کمک‌های بخش گوناگون اعم از وزارت امور خارجه و سایر نهادهای مرتبط است.