انقلابی در دیپلماسی آبی کشور
محمد انوشه‌ئی-نگاهی به نقش جغرافیای طبیعی و نیز جغرافیای سیاسی جهان، حکایت از عدم‌تطابق مرزهای سیاسی جغرافیایی با حوضه‌های آبریز دارند؛ به‌نحوی‌که امروزه حدود ۴۰ درصد جمعیت جهان ساکن مناطقی هستند که حوضه‌های آبریز آنها بین 2 یا چند کشور مشترک است و ۵۰ تا ۶۰ درصد وسعت هر یک از قاره‌ها را حوضه آبریز مشترک تشکیل می‌دهند.
وجود این منابع آبی مشترک در مناطق مرزی به‌عنوان یک منبع اقتصادی، عامل مهمی در اختلافات مرزی کشورها محسوب می‌شود. نوع کنش میان دولت‌ها در بهره‌برداری از منابع آبی مشترک، طیف گسترده‌ای از سازگاری و همکاری را در برمی‌گیرد.
حجم آب تجدیدپذیر در ایران حدود ۱۰۰ میلیارد مترمکعب است. آب‌های مرزی کشور حدود ۱۰ میلیارد مترمکعب است؛ یعنی حدود ۱۰ درصد آب‌های ایران در مرز است. این آب وارد یا از کشور خارج می‌شود؛ بنابراین حدود ۹۰ درصد آب‌های تجدیدپذیر در اختیار ایران است و اختیار ۱۰ درصد آب‌های تجدیدپذیر هم به دولت‌های همسایه مربوط است.
دولت‌ها در گذشته آن‌طور که باید، فعالیت کارآمدی در حوزه دیپلماسی آب نکرده‌اند. خوشبختانه در دولت سیزدهم اقدامات مناسبی در این‌باره انجام گرفته است. یکی از مهم‌ترین آنها سرمایه‌گذاری ۵ هزار میلیارد تومانی در «سد قیز قلعه سی» است. در این زمینه صمت از دومین نشست خبری سال ۱۴۰۳ که به‌منظور تشریح طرح بزرگ سد قیز قلعه سی و بهره‌برداری رسمی از سد خداآفرین با حضور اصحاب رسانه برگزار شد، گزارشی تهیه کرده است که در ادامه می‌خوانید.
سد «قیز قلعه سی» تجلی دیپلماسی آبی دولت سیزدهم
عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور با بیان اینکه پروژه احداث سد «قیز قلعه سی» با هدف کمک به معیشت مردم مناطق مرزی استان آذربایجان‌شرقی و استان اردبیل انجام شده است، به صمت گفت: در تمام کشورها مناطق مرزی معمولا مناطقی هستند که نیاز به توجه بیشتری دارند و باتوجه به باورهای ملی و عدالت فضایی ما که باید در کل کشور محقق شود، به مناطق مرزی توجه ویژه داریم.
سخنگوی صنعت آب کشور در ادامه گفت: مناطق مرزی رودخانه ارس نیز از مناطقی محسوب می‌شوند که باید توجه بیشتری به آن شود؛ بنابراین طرح‌های توسعه منابع آب و خاک را در دستور کار خود قرار داده‌ایم تا هم بتوانیم مختص مردم منطقه انرژی پاک تولید کنیم و هم بتوانیم از آب محدود این مناطق با اقتصادی‌ترین و صرفه‌جویی‌ترین روش در تولید محصولات کشاورزی و صنایع پسین کشاورزی استفاده کنیم و اهداف توسعه‌ای را در این مناطق افزایش دهیم.
تامین نیازهای محیط‌زیست برای احداث سد قیز قلعه سی در اولویت قرار دارد
بزرگ‌زاده در ادامه این نشست اظهار کرد: سالی که پیش‌روست، از نظر اجرای پروژه‌های آبی سال ویژه‌ای خواهد بود. علاوه بر آغاز بهره‌برداری از سد قیز قلعه سی در آذربایجان‌شرقی، خبرهای خوبی درباره استان سیستان‌وبلوچستان در روزهای آینده به استحضار مردم خواهد رسید که موجبات شادی و رونق کار و گشایش زندگی مردم این منطقه را در پی خواهد داشت.
بزرگ‌زاده گفت: پروژه‌های سد قیز قلعه سی، طرحی براساس دیپلماسی دوستی آب است؛ چراکه ارتباطات و دوستی کشورها را تقویت می‌کند. ارس مانند یک رگ، بافت‌های دوستی را در دوطرف این رودخانه تغذیه کرده است. جمهوری اسلامی ایران با اتکا به دوستی با کشورهای منطقه باوجود مسائل مختلف و همچنین با اتکا به توانمندی فنی خود در طول زمان و مناقشات منطقه، پروژه احداث سد قیز قلعه سی را پیش برده است.
وی با تاکید بر اینکه طراحی و اجرای این طرح بزرگ توسط مهندسان توانمند ایرانی انجام گرفته است، ادامه داد: سد قیز قلعه سی در پاسخ به فقر و کم توسعه‌یافتگی 2 استان آذربایجان‌شرقی و اردبیل و به‌منظور ایجاد رفاه اجتماعی و اقتصادی و حفظ منافع آبی و خاکی احداث شده است و در بهره‌برداری از آن، تامین نیازهای محیط‌زیست در اولویت قرار دارد.
بزرگ‌زاده بیان کرد: مناطق مرزی ما گاهی با ضعف برق‌رسانی و انرژی‌رسانی مواجه می‌شود که به‌همین‌دلیل مجبور به ایجاد پروژه‌های مرزی هستیم تا با کمک آنها درآمد خانوارهای منطقه افزایش یابد و باعث رشد فرهنگی و اقتصادی منطقه شود.
سخنگوی صنعت آب، نحوه بهره‌برداری از منافع این سد را این‌گونه تشریح کرد: هرساله نمایندگانی از 2 کشور حداقل یک‌بار در محل پروژه، درباره سناریوهای مربوط به بهره‌برداری توافق خواهند کرد.
بزرگ‌زاده در زمینه نحوه بازپرداخت سهم سرمایه طرف مقابل در این پروژه بیان کرد: طبق قانون احداث سدها، بازگشت سرمایه در مجالس 2 کشور به‌امضا رسیده است و مراحل نهایی کردن نرخ و بازپرداخت سرمایه منطبق بر قانون پیش خواهد رفت.
سرمایه‌گذاری ۵ هزار میلیارد تومانی در احداث سد قیز قلعه سی
در ادامه این نشست، خبری یوسف غفارزاده، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌شرقی بااشاره به پروژه بزرگ احداث سد قیز قلعه سی، با تشریح ویژگی‌های این سد اظهارکرد: سد قیز قلعه سی روی رودخانه مرزی ارس و براساس پروتکل‌های 2 کشور ایران و آذربایجان، به‌منظور بهره‌برداری مشترک از آب و انرژی این رودخانه احداث شده است.
وی توضیح داد: نخستین تجربه موفق جمهوری اسلامی ایران در اجرای طرح آبی مشترک مرزی، در ۵۳ سال پیش و با احداث سد ارس روی رودخانه ارس و به‌صورت مشترک با کشور جمهوری آذربایجان بود که به یکی از موفق‌ترین طرح‌های مشترک مرزی تبدیل شد.
غفارزاده گفت: بعد از آن، ۲۰۰ کیلومتر جلوتر از سد ارس، سد خداآفرین و ۱۲ کیلومتر پایین‌تر از آن، سد قیز قلعه سی با هدف استفاده از حقابه جمهوری اسلامی ایران از رودخانه مرزی ارس و استفاده بهینه از آب و انرژی ارس احداث شد.
وی اضافه کرد: طراحی اولیه سد قیز قلعه سی در سال ۱۳۸۵ توسط کشور آذربایجان انجام شد، اما بازنگری، اصلاح و اجرای کامل سد توسط مهندسان ایرانی انجام گرفته است که یک طرح بزرگ و پیچیده است و قدرت و توانمندی و دانش بالای ایران در سدسازی را نشان می‌دهد.
مدیرعامل آب منطقه‌ای آذربایجان‌شرقی، میزان سرمایه‌گذاری در اجرای سد قیز قلعه سی را ۵ هزار میلیارد تومان خواند و گفت: این سرمایه‌گذاری توسط ایران انجام شده است که مراحل پرداخت سهم ۵۰ درصدی طرف مقابل در حال توافق و نهایی شدن است.
غفارزاده، احداث سد قیز قلعه سی را موجب رونق و شکوفایی اقتصادی منطقه شمال‌غرب کشور خواند و خاطرنشان کرد: این سد با تنظیم ۲ میلیارد مترمکعب آب سالانه، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین پروژه آبی مرزی شمال‌غرب کشور است که علاوه بر رونق اقتصادی و کشاورزی، توسعه گردشگری منطقه و تثبیت حقابه جمهوری اسلامی ایران و حقوق آبی کشور از منابع آب مرزی و تامین آب شرب شهرها و روستاها از این منبع است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌شرقی بااشاره به مشخصات فنی این طرح نیز اظهار کرد: سد قیز قلعه سی، از نوع خاکی با هسته رسی است. طول تاج سد ۸۵۰ متر و ارتفاع آن ۳۷ متر است. همچنین 2 واحد نیروگاهی ۴۰ مگاواتی با ظرفیت تولید ۲۷۰ گیگاوات ساعت انرژی قابل‌استحصال سالانه در دوطرف سد طراحی شده؛ همچنین حجم مخزن سد قیز قلعه سی ۶۲ میلیون مترمکعب است.
وی بااشاره به تکنولوژی مدرن به کار رفته در ساخت سد قیز قلعه سی خاطرنشان کرد: بتن‌ریزی بالغ بر ۵۰۰هزار مترمکعب، ۶ میلیون مترمکعب خاکبرداری و سنگ‌برداری، بیش از ۲ میلیون مترمکعب خاک‌ریزی و ۴۲ کیلومتر حفاری تزریق، اجرای دایک و انحراف دومرحله‌ای مسیر رودخانه به‌منظور قرارگیری سازه‌های بتنی در بدنه خاکی سد، ویژگی‌های منحصر به فردی به این طرح بخشیده که اجرای آن تماما توسط مهندسان و متخصصان ایرانی و به‌صورت جهادی و شبانه‌روزی انجام گرفته است.
غفارزاده بیان کرد: احداث این سد از پیچیدگی‌های مختلفی برخوردار است، به‌طوری‌که نیروگاه‌ها در دل بدنه سد قرار دارند و سازه بتنی و خاکی سد در هم تنیده شده است؛ همچنین ۳۹ دریچه آبگیر آن تعبیه شده که کار سرریز و برداشت آب را انجام می‌دهد.
وی با بیان اینکه سد قیز قلعه سی به‌منظور استفاده برابر 2 کشور ایران و جمهوری آذربایجان از آب و انرژی رودخانه ارس احداث شده است، گفت: این سد در راستای اجرای پروتکل‌های رودخانه ارس ساخته شده و نمونه بارزی از دیپلماسی آبی است. امید است، اضافه شدن 2 سد خداآفرین و قیز قلعه سی به سد ارس، موجب افزایش رفاه و امنیت و آرامش نقطه صفر مرزی شود. با اجرای این طرح، حدود ۷۴ هزار هکتار اراضی دیم و ۱۵هزار هکتار اراضی بهبود، زیر آب خواهد رفت و این پروژه در مرحله اول اشتغالزایی ۴۰ هزار نفر و در مرحله دوم اشتغالزایی ۳۰ هزار نفر را به‌دنبال خواهد داشت.
وی بااشاره به سایر ویژگی‌های این پروژه، میزان تولید انرژی در سد قیز قلعه سی را ۲۷۰ گیگاوات در ساعت و تولید انرژی سد خداآفرین را نیز ۵۵۰ گیگاوات ساعت بیان کرد و افزود: طول خط انتقال سد قیز قلعه سی ۱۴۴ کیلومتر است که ۵۲ کیلومتر آن در استان آذربایجان‌شرقی است و ۹۲ کیلومتر در اردبیل قرار دارد و از جمله 3 طرح بزرگ خط انتقال در کشور به‌حساب می‌آید.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌شرقی به صمت گفت: قدرت انتقال آب این خط ۸۰ مترمکعب بر ثانیه است و علاوه بر این در کنار این کانال، ایستگاه‌های پمپاژ تعبیه شده است که آب را از کانال برداشته و به زمین‌های کشاورزی می‌رساند.
سخن پایانی
آب ماده‌ای حیاتی و غیرقابل‌جایگزین است. درباره آب‌های مرزی مشخصا دیپلماسی ایران ضعیف بوده است. در زمینه آب‌های داخلی استحصال و بهره‌برداری بسیار زیادی انجام گرفته است که به‌نظر کارشناسان زیاده‌روی محسوب می‌شود، اما درباره آب‌های مرزی ضعیف عمل کرده‌ایم. مشکلاتی که در مدیریت آب‌های داخلی وجود دارد، سرانجام در یک دوره زمانی قابل‌مدیریت و حل است؛ اما بحران آب‌های مرزی اگر اقدامی از سوی کشور مقابل انجام شود، برگشت‌ناپذیر است. شاید چند قرن طول بکشد تا بتوان خلأ به‌وجودآمده را به نقطه قبل بازگرداند. برای مثال دولت ترکیه 3برابر حجم آبی را که از این کشور به‌سمت کشورهای سوریه و عراق و رودخانه‌های دجله و فرات سرازیر می‌شود، مخزن‌سازی کرده است.
تغییرات آب‌وهوایی، افزایش جمعیت و تغییر سبک زندگی موجب افزایش تقاضا برای آب و فشار بر منابع آب شیرین شده است. منابع آب در سراسر جهان در مرحله بحرانی است. با این حال شدت و ضعف آن در مناطق مختلف متفاوت است. مناطقی مانند خاورمیانه، «ساحل» در حاشیه صحرای بزرگ افریقا و منطقه جنوب افریقا بیشتر در معرض خطر کمبود آب هستند. به‌منظور شناخت وضعیت موجود و یافتن راه‌حل‌های بحران آب، هیدروپلیتیک(سیاست آب) به‌عنوان یک دانش جوان وارد مطالعات دانشگاهی شده است. از آنجا که حل مشکلات ناشی از کمبود آب از عهده تک‌تک کشورها برنمی‌آید، از این‌رو همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه و بین‌المللی در این زمینه اجتناب‌ناپذیر است. به این منظور، دولت‌ها نیازمند سیاست خارجی فعال، پویا و متناسب با شرایط جدید هستند.
ایران از نظر امنیت در حوزه‌های آب شرب، کشاورزی، اقتصادی، انرژی و محیط‌زیست به‌شدت به منابع آبی وابسته است. در این راستا، تغییر کمیت و کیفیت جریان ورودی از رودخانه‌های فرامرزی به ایران، می‌تواند امنیت آب شرب، امنیت غذایی کشور، امنیت انرژی و محیط‌زیست را به مخاطره جدی بیندازد. دیپلماسی آب برای کشور ما در حوضه آبریز فرامرزی، نیازمند استفاده از ابزارهای نوین از جمله دیپلماسی عمومی، رسانه‌ای و علمی است.
