۱۸۶میلیارد دلار سرمایه‌گذاری سبز

ابتکارات سبز سعودی و خاورمیانه، به‌عنوان 2 تلاش موازی و هماهنگ، توسط پادشاهی عربستان‌سعودی به‌منظور مقابله با چالش‌های تغییرات اقلیمی در سطح ملی و منطقه‌ای راه‌اندازی شده است. این ابتکارات با چشم‌انداز ایجاد یک آینده «سبز» و بهبود کیفیت زندگی، مدعی است که از طریق یک دیدگاه متحد و تلاش‌های هماهنگ، حفاظت از نسل‌های آینده را در داخل و فراتر از مرزهای کشور تضمین کند. ماموریت این ابتکارات شکل‌دهی به مسیر یک آینده پایدار است که در آن اقدامات اقلیمی، امنیت انرژی و شکوفایی اقتصادی به‌طورهمزمان موردتوجه قرار می‌گیرد.

ابتکار سبز سعودی (Saudi Green Initiative - SGI) به‌عنوان یک رویکرد جامع برای کل جامعه، اقدام اقلیمی عربستان را هدایت می‌کند. اهداف اصلی SGI شامل کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، کاشت ۱۰ میلیارد درخت در سراسر عربستان و حفاظت از محیط‌زیست خشکی و دریا است. این اهداف بخشی از تعهد عربستان‌سعودی برای ایفای نقش کلیدی در مبارزه جهانی با تغییرات اقلیمی است. ابتکار سبز سعودی شامل ۸۶ برنامه و طرح است که با سرمایه‌گذاری بیش از ۷۰۵ میلیارد ریال سعودی (تقریبا ۱۸۶ میلیارد دلار امریکا) در بخش‌های مختلف اقتصاد سبز در حال اجرا هستند.

 از سوی دیگر، ابتکار سبز خاورمیانه (Middle East Green Initiative - MGI) به‌عنوان یک کاتالیزور برای اقدامات اقلیمی در سطح منطقه عمل می‌کند. این ابتکار با هدف افزایش همکاری منطقه‌ای، کشورهای مختلف را گرد هم می‌آورد تا در زمینه سرمایه‌گذاری مشترک و اقدامات اقلیمی همکاری کنند. اهداف MGI شامل کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در منطقه و توسعه پوشش گیاهی از طریق همکاری برای رشد درختان در مقیاس منطقه‌ای است. در سطح منطقه‌ای، هدف ابتکار سبز خاورمیانه توسعه پوشش گیاهی از طریق کاشت ۵۰ میلیارد درخت در سراسر خاورمیانه است. این اهداف به‌دنبال مقابله با چالش‌های محیط‌زیستی و تغییرات اقلیمی در منطقه است.

 عربستان‌سعودی تحت چتر این دو ابتکار، داعیه‌دار ایفای نقشی کلیدی در تلاش‌های جهانی برای مقابله با تغییرات اقلیمی است. انجمن ابتکار سبز سعودی (SGI Forum) به‌عنوان رویداد شاخص عربستان‌سعودی در حوزه اقلیم، هرساله برگزار می‌شود تا پیشرفت‌ها و اقدامات انجام‌شده در راستای اهداف SGI را ارائه و بررسی کند.

 ابتکار سبز سعودی و ابتکار سبز خاورمیانه بخشی از یک استراتژی جامع برای تحقق اهداف محیط‌زیستی و اقتصادی در چارچوب چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان‌سعودی است. به‌گفته دست‌اندرکاران این پروژه، این اقدامات به‌عنوان ابزارهایی برای تنوع اقتصادی و بهبود کیفیت زندگی، به کاهش وابستگی به منابع نفتی و ارتقای پایداری محیط‌زیستی توجه دارد.

این ابتکارات براساس 3 هدف کلیدی جنگل‌کاری، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و حفاظت از خشکی و دریا هدایت می‌شود. کاشت ۱۰ میلیارد درخت در عربستان‌سعودی و ۵۰ میلیارد درخت در سطح منطقه به‌عنوان هدف‌گذاری تعیین و تاکنون، به ادعای دولت بیش از ۱۴۱ میلیون درخت در سراسر کشور کاشته شده است. همچنین هدف، کاهش ۲۷۸ میلیون تن گاز گلخانه‌ای در سال تا ۲۰۳۰ و دستیابی به کربن صفر خالص تا ۲۰۶۰ است. درباره حفاظت از خشکی و دریا نیز هدف، حفاظت از ۳۰ درصد از مناطق خشکی و دریایی تا سال ۲۰۳۰ تعیین شده است. تاکنون ۱۸.۱ درصد از مناطق خشکی و ۶.۴۹ درصد از مناطق دریایی با موفقیت حفاظت شده است. علاوه بر این، بیش از ۳۱۳ هزار هکتار از زمین‌های تخریب‌شده، احیا گشته و بیش از ۷ هزار گونه در معرض خطر به ذخیره‌گاه‌های طبیعی بازگردانده شده‌اند.

 در زمینه تامین مالی، عربستان‌سعودی برای حمایت از پروژه‌ها و حاکمیت ابتکار سبز خاورمیانه، ۲.۵ میلیارد دلار امریکا تعهد کرده است. پروژه «ریاض سبز» نیز به‌عنوان یک تلاش مهم برای سبز کردن شهرها، انتظار می‌رود بازگشت سرمایه قابل‌توجهی داشته باشد.

 استراتژی‌ها در جنگل‌کاری و مدیریت آب نیز موردتوجه قرار گرفته است. انتخاب گونه‌های بومی مقاوم به خشکی، ترویج کاشت درختان میوه‌دار و هدف کاشت ۱۰۰ میلیون مانگرو تا سال ۲۰۳۰ از جمله این اقدامات است. همچنین، مدیریت پیشرفته آب با استفاده از فناوری‌های نوین مانند آب شیرین‌سازی و استفاده مجدد از فاضلاب، در حال توسعه است. علاوه بر این، گفته می‌شود استفاده از فناوری‌های دیجیتال نظیر هوش‌مصنوعی و سیستم‌های اینترنت اشیا (IoT) برای مدیریت منابع آبی در عربستان، به افزایش کارآیی و بهینه‌سازی فرآیندهای کشاورزی کمک می‌کند.

ارزیابی «بسیار ناکافی» اقدامات اقلیمی عربستان‌سعودی

با این وجود، نهاد علمی «پیگیری اقدامات اقلیمی» Climate Action Tracker (CAT)  در ارزیابی جامع خود، اقدامات و اهداف اقلیمی عربستان‌سعودی را در رده‌بندی «بسیار ناکافی»    (Critically Insufficient) قرار داده است. این رتبه‌بندی هشدار می‌دهد که سیاست‌ها و تعهدات کنونی این کشور به‌هیچ‌وجه با هدف محدود کردن گرمایش جهانی به ۱.۵درجه که هسته مرکزی توافق پاریس است، سازگار نیست. در واقع، مسیر فعلی عربستان‌سعودی با یک سناریوی فاجعه‌بار منطبق است که می‌تواند به گرمایش جهانی بیش از ۴ درجه سلسیوس منجر شود.این ارزیابی اهداف عربستان‌سعودی را از 2 منظر کلیدی بررسی می‌کند؛ بخش اول، ارزیابی براساس مسیرهای داخلی مدل‌سازی‌شده است که به بررسی آنچه از نظر فنی و اقتصادی برای کشور امکان‌پذیر است، می‌پردازد. خط سیر تاریخی و فعلی انتشار گازهای گلخانه‌ای عربستان، که با یک خط سیاه صعودی در نمودار بالا نشان داده شده، بیانگر این واقعیت است که حتی با اجرای سیاست‌های موجود، مسیر انتشار گازهای گلخانه‌ای بسیار بالاتر از حد مجاز برای دستیابی به هدف ۱.۵درجه سلسیوس باقی می‌ماند؛ این بدان معنا است که سیاست‌های فعلی نه‌تنها منجر به کاهش چشمگیر نمی‌شود، بلکه به‌طوربالقوه به ادامه افزایش انتشار تا سال ۲۰۳۰ منجر خواهد شد.هدف مشارکت تعیین‌شده ملی (NDC) عربستان، که تعهد رسمی این کشور تحت توافق پاریس است، نیز به‌عنوان «بسیار ناکافی» رتبه‌بندی شده است. برای همسویی با توافق پاریس، عربستان باید هدف کاهش انتشار خود را به‌شدت تقویت کرده و سیاست‌های به‌مراتب بیشتری را اجرایی کند.براساس مدل‌های این نهاد، برای سازگاری با هدف ۱.۵درجه سلسیوس انتشار گازهای گلخانه‌ای عربستان (به جز بخش جنگل و زمین) باید تا سال ۲۰۳۰ به‌شدت کاهش یابد و زیر ۵۰۰ میلیون تن دی‌اکسیدکربن معادل در سال قرار گیرد. این رقم به‌شدت با پیش‌بینی‌های مسیر سیاست‌های فعلی و برنامه‌ریزی‌شده که احتمالا تا سال ۲۰۳۰ به حدود ۷۵۰ تا ۸۵۰ میلیون تن دی‌اکسیدکربن معادل در سال خواهد رسید، در تضاد است. این اختلاف فاحش، عمق شکاف بین جاه‌طلبی‌های اقلیمی اعلام‌شده و واقعیت‌های عملکردی این کشور را نمایان می‌کند.

تحلیل عملکرد براساس سهم منصفانه و عدالت اقلیمی

بخش دوم ارزیابی براساس سهم منصفانه (Fair Share) صورت می‌گیرد. مبحث «سهم منصفانه» در ارزیابی اقدامات اقلیمی به این معنی است که کشورهای ثروتمند و توسعه‌یافته که مسئولیت تاریخی بیشتری در ایجاد گرمایش جهانی دارند، باید علاوه بر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در داخل مرزهای خود، از اقدامات اقلیمی کشورهای در حال توسعه نیز حمایت مالی کنند. باوجود اینکه این معیار عدالت و توانایی اقتصادی کشورها را لحاظ می‌کند، حتی براساس سهم منصفانه موردانتظار از عربستان‌سعودی در تلاش جهانی برای محدود کردن افزایش دما به ۱.۵درجه سلسیوس تعهدات فعلی آن کشور در سند ملی (NDC) همچنان «بسیار ناکافی» ارزیابی شده است و مسیر عدالت سختگیرانه‌تر نشان می‌دهد که این کشور باید کاهش انتشار بسیار عمیق‌تر و سریع‌تری را دنبال کند.

وابستگی ساختاری و عدم‌شفافیت در اهداف

براساس گزارش «پیگیری اقدامات اقلیمی» علت اصلی ضعف در عملکرد اقلیمی عربستان‌سعودی، وابستگی شدید و ساختاری اقتصاد آن به سوخت‌های فسیلی است. باوجود طرح تنوع اقتصادی «چشم‌انداز ۲۰۳۰»، اقتصاد عربستان همچنان به‌شدت به تولید، استفاده و صادرات هیدروکربن‌ها وابسته است. این کشور هیچ سیاست کارآمدی برای کاهش قابل‌توجه انتشار و کم کردن این وابستگی اجرا نکرده است. پیش‌بینی می‌شود که انتشار گازهای گلخانه‌ای این کشور تا سال ۲۰۳۰ همچنان افزایش پیدا کند. به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده نفت خام جهان، سهم عربستان از انتشار جهانی قابل‌توجه است، به‌طوری‌که انتشار ناشی از سوزاندن نفت صادراتی در سایر کشورها بیش از 2برابر انتشار داخلی خود آن است.

ضعف در انرژی‌های تجدیدپذیر

عربستان‌سعودی دارای ظرفیتی عظیم در زمینه انرژی خورشیدی است، اما در دهه گذشته پیشرفت قابل‌توجهی در استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر نداشته است. این کشور هدف دارد تا ۵۰ درصد از برق خود را از منابع تجدیدپذیر تا سال ۲۰۳۰ تامین کند. با این حال، واقعیت نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۳، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر تنها حدود یک درصد از کل تولید برق کشور بوده است و ظرفیت نصب‌شده آن به حدود ۲.۷ گیگاوات می‌رسد. این در حالی است که عربستان‌سعودی دارای ۹۷ گیگاوات نیروگاه‌های نفت و گاز عملیاتی است و بیش از ۸ گیگاوات نیروگاه سوخت فسیلی نیز در حال ساخت دارد.

 علاوه بر این، عدم‌شفافیت در اهداف اقلیمی عربستان برای سال‌های ۲۰۳۰ و ۲۰۶۰ به نگرانی‌ها دامن زده است. تعهدات اقلیمی این کشور فاقد اعتبار و شفافیت کافی است. باوجود اینکه عربستان به فناوری‌های جذب و ذخیره کربن (CCS) اتکای زیادی کرده، اما هنوز این فناوری نتوانسته است قابلیت عملیاتی شدن در مقیاس موردنیاز را ثابت کنند.

هدف کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای برای سال ۲۰۳۰ به‌وضوح برمبنای سناریویی با صادرات قابل توجه سوخت فسیلی قرار دارد و شامل یک «بند خروج» می‌شود که در صورت تاثیر منفی سیاست‌های بین‌المللی آب و هوا بر صادرات، امکان خروج از این هدف را برای این شکور فراهم می‌کند. از طرف دیگر، هدف صفر خالص انتشار گازهای گلخانه‌ای برای سال ۲۰۶۰ که در سال ۲۰۲۱ اعلام شد، هنوز به قانون تبدیل نگشته و هیچ اطلاعاتی درباره جزئیات و مسیر کاهش انتشار آن منتشر نشده است.

نقش مخرب در مذاکرات بین‌المللی

عملکرد عربستان‌سعودی در سطح بین‌المللی نیز به‌شدت مورد انتقاد قرار گرفته است. این کشور سابقه مانع‌تراشی در مذاکرات اقلیمی را دارد و به‌طورمکرر به محدودیت گرمایش ۱.۵ درجه سلسیوس و عبارات مربوط به حذف تدریجی سوخت‌های فسیلی مخالفت کرده است. نمونه آن کنفرانس COP۲۹ است. در این کنفرانس، عربستان‌سعودی به‌دنبال تضعیف تعهد به‌ گذار از سوخت‌های فسیلی بود که در COP۲۸ مورد توافق قرار گرفته بود. همچنین، این کشور در پی جدا کردن گزارش هفتم ارزیابی IPCC از ارزیابی جهانی تحت‌توافق پاریس بود. این اقدامات نگرانی‌هایی را درباره عدم‌تمایل این کشور به مشارکت معنادار در اقدامات اقلیمی جهانی ایجاد می‌کند.

سخن پایانی

ابتکارات سبز سعودی، هرچند با اهداف محیط زیستی اعلام شده است، اما در بطن خود یک تضاد ساختاری غیرقابل‌حل را پنهان می‌کند؛ تلاشی برای سبزسازی سرمایه‌داری نفتی بدون به چالش کشیدن منبع اصلی بحران، یعنی انباشت سرمایه مبتنی بر استخراج. علاوه بر این به‌نظر می‌رسد اقدامات ضروری لازم برای این کشور در راستای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای بسیار مسیر کندی را پیش می‌برد و در بسیاری از موارد، کارشکنی‌هایی نیز برای اقدام جهانی از طرف‌ این کشور انجام می‌گیرد.  مدل‌های اعلام‌شده از طرف این کشور، به‌شدت به راه‌حل‌های فناورانه و بازارمحور مانند جذب و ذخیره کربن (CCS) متکی است، از این‌رو صرفا به‌دنبال کاهش علائم بحران است تا نجات سیستم تولیدی کنونی که عامل بیماری اقلیمی است.