انگشت اتهام به‌سمت سوءمدیریت است
«کم‌آبی یا بی‌آبی» در روزهای گذشته به یکی از عناوین اصلی اتفاقات روز کشور تبدیل شده است؛ مسئله‌ای که هیچ‌کدام از صنایع کشور و حتی زندگی شخصی افراد، از آسیب آن در امان نخواهند ماند. براساس آمارهای ارائه‌شده و به‌گفته کارشناسان، بیش از ۸۵ درصد از منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود؛ بخشی که به‌عقیده عیسی کلانتری، رئیس اسبق سازمان محیط‌زیست، زیانده است که اگر نگاهی به مشکلات و چالش‌هایی که گریبانگیر کشاورزی و کشت کشور است، نگاهی بیندازیم، به صحت‌وسقم آن پی خواهیم برد. بر همین اساس در این گزارش صمت به چالش‌ها و آینده کشاورزی در شرایط بی‌آبی فعلی کشور پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
تهران در پنجمین سال پیاپی خشکسالی
عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور بااشاره به وضعیت بحرانی منابع آبی ایران، گفت: مجموع بارش‌ها تا ۲۷تیر فقط ۱۴۷میلیمتر بوده است که نسبت به میانگین بلندمدت ۳۸ درصد کاهش و نسبت به سال گذشته ۴۰ درصد عقب‌ماندگی دارد. استان‌هایی مثل سیستان‌وبلوچستان، هرمزگان، بوشهر و خوزستان بین ۵۰ تا ۷۰ درصد کم‌بارشی داشته‌اند. از سوی دیگر، تهران در پنجمین سال پیاپی خشکسالی قرار دارد. همچنین ورودی سدهای کشور نسبت به سال قبل ۴۳درصد کاهش داشته و موجودی مخازن نیز ۲۶ درصد عقب‌ماندگی دارد. همچنین سدهای تهران مثل امیرکبیر، لار، لتیان، ماملو و طالقان مجموعا ۱۷۱میلیون مترمکعب عقب‌ماندگی دارند.
بزرگ‌زاده تصریح کرد: وزارت نیرو ۱۶۹پروژه برای مدیریت تنش آبی تعریف کرده؛ اما فقط ۱۰۰همت بودجه تخصیص یافته، در حالی که نیاز واقعی ۲۰۰۰همت است. کمیت آب را نمی‌شود همیشه با هزینه جبران کرد. وقتی بارش نباشد یا آبخوان خالی باشد، حتی پول هم راهگشا نیست. اما کیفیت را با سرمایه و کنترل، می‌توان مدیریت و اصلاح کرد.
به‌گفته وی؛ ۲۴استان و ۵۰شهر کشور دچار تنش آبی هستند؛ تهران، مشهد، اصفهان، تبریز و بندرعباس در صدر این فهرست قرار دارند.
به هشدارها توجه نشد
محمد شفیع‌ملک‌زاده، رئیس سابق نظام صنفی کشاورزی در گفت‌وگو با روزنامه صمت، گفت: سال‌هاست که از بحران بی‌آبی در کشور رنج می‌بریم که به‌عنوان یک عامل حیاتی کشور را تهدید می‌کرده است. سال‌های سال است که کارشناسان، متخصصان و صاحب‌نظران هشدارهایی در این‌باره داده‌اند، اما متاسفانه کسی به آن اهمیت نداده است. از طرف دیگر نیز، شرایط به‌گونه‌ای پیش رفته که شاید کسی نتوانسته است، کاری انجام دهد. در حالی که اگر آب نباشد، زندگی مفهومی نخواهد داشت، زیرا حیات انسان و حیوان و تمام موجودات از بین خواهد رفت.
وی با بیان اینکه مدیریت منابع آبی برعهده وزارت نیرو است، گفت: متاسفانه در همه دولت‌ها، وزارت نیرو به آن شیوه‌ای که باید مدیریت می‌کرد تا کشور را از بحران بی‌آبی نجات می‌داد، عمل نکرده و به‌دنبال آب‌فروشی رفته است. (در صورت اضافه‌برداشت یا استفاده از منابع آبی به‌جای جلوگیری از این اتفاق، هزینه آن را دریافت کرده است.)
این مسئول سابق بااشاره به میزان زیاد مصرف منابع آبی کشور در بخش کشاورزی و وابستگی معیشت بیش از ۵ میلیون نفر به این صنعت، گفت: متاسفانه کشور ما در بخش‌های دیگر نیز نتوانسته است، به‌درستی عمل کند. باتوجه به در معرض خطر قرار داشتن بخش کشاورزی کشور و اشتغال بیش از ۵ میلیون نفر در این بخش، اقدامات خاصی برای کاهش وابستگی به این اشتغال و سوق یافتن فعالان در آن به صنایع دیگر انجام نگرفته است.
وی گفت: با این شکلی که پیش می‌رویم، علاوه بر از بین رفتن بخش کشاورزی کشور، با تبعات دیگری نیز مواجه خواهیم بود. بر همین اساس نیاز است تا به‌منظور جبران بحران کم‌آبی کشور، مدتی بخش کشاورزی کشور تعطیل شود. در این صورت باید اشتغال و معیشت کشاورزان و فعالان را نیز در نظر گرفت.
شفیع‌ملک‌زاده افزود: در بسیاری از روستاهای کشور آب وجود دارد اما به‌دلیل شوری بیش از حد این آب، نمی‌توان از آن در بخش کشاورزی استفاده کرد. این شوری آب از درآمدزایی، تولید محصول باکیفیت و ادامه کشاورزی جلوگیری می‌کند.
رئیس سابق نظام صنفی کشاورزی گفت: به‌دلیل کاهش نزولات جوی، خشک شدن رودخانه‌ها، کاهش میزان آب سدها و خشک شدن چشمه‌ها، آب‌های سطحی به حداقل میزان خود رسیده است. از طرف دیگر، در سال‌های گذشته متاسفانه به‌دلیل عدم‌مدیریت صحیحی که در بخش مدیریت آب‌های زیرزمینی شکل گرفت و شرایط سخت حاکم بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد منابع آبی زیرزمینی را به‌صورت مجاز و غیرمجاز از دست داده‌ایم. متاسفانه نزولاتی نیز نداشته‌ایم که بخواهد این برداشت‌ها را جبران کند. به‌دلیل برداشت بی‌رویه از منابع آبی و عدم‌جبران آن توسط بارش و...، حالت اسفنجی خاک فشرده شده و نفوذپذیری آن نیز کاهش یافته است. به‌معنای دیگر در سال‌های بعد حتی این فضا در زیرزمین نیز وجود نخواهد داشت که بخواهیم آن را جبران کنیم.
رئیس سابق نظام صنفی کشاورزی تاکید کرد: وضعیت خشکسالی در بخش کشاورزی سال به سال بدتر شده و بحران آب نیز بیشتر می‌شود، بنابراین شاهد کف‌شکنی سالانه کشاورزان و رسیدن آن به عمق ۳۰۰ تا ۴۰۰ متری هستیم. این مسئله نشان‌دهنده بحران شدید آب است که حاکی از عدم‌نظارت، مدیریت و برنامه‌ریزی درست در این زمینه است.
وی گفت: براساس برنامه‌ریزی‌هایی که قبل از انقلاب در حوزه کشاورزی و مدیریت چاه‌های کشاورزی صورت گرفته بود، ظرفیت تعداد چاه‌های حفرشده و تعداد آنها مشخص شده بود، برای نمونه در استان فارس نباید بیش از ۱۹هزار حلقه چاه برای استخراج آب حفر می‌شد، اما براساس اطلاعات منتشرشده در حال حاضر بیش از ۱۴۰هزار حلقه چاه در این استان در حال استخراج آب از منابع زیرزمینی هستند.
رئیس سابق نظام صنفی کشاورزی بااشاره به کشت محصولات آب‌بر در استان‌های کم‌آب گفت: متاسفانه در سال‌های اخیر شاهد کشت محصول پرآب‌بری مانند برنج در استان فارس هستیم، محصولی که باید در استان‌های گیلان و مازندران کشت شود، اکنون در استان‌های فارس، خوزستان، لرستان و... کشت می‌شود.
شفیع ملک‌زاده ادامه داد: عربستان با تکنولوژی و تجهیزات و امکاناتی که روی آن سرمایه‌گذاری کرده است، آب شور دریا را شیرین کرده و به مناطق کویری خود برده و به کشاورزی می‌پردازد و دور از انتظار نیست که در سال‌های بعد به صادرکننده محصولات کشاورزی تبدیل شود. این در حالی است که کشور ما باوجود منابع بسیار آبی، در معرض تبدیل شدن به مناطق کویری است و این مورد به‌عنوان تهدیدکننده جدی کشاورزی ما تبدیل شده و چه‌بسا بسیاری از ظرفیت‌های کشاورزی در برخی از شهرها و استان‌ها از بین رفته است.
وی در پاسخ به اینکه آیا باید کشاورزی را کنار بگذاریم، گفت: به‌دلیل اینکه در حال حاضر بیش از ۵ میلیون نفر به‌صورت مستقیم و ۳ میلیون نفر به‌صورت غیرمستقیم مانند حمل‌ونقل در این بخش فعالیت می‌کنند و معاش آنها به کشاورزی وابسته است، نمی‌توان به قطعیت در این‌باره نظر داد، اما باید به فکر ایجاد اشتغالی پایدار برای این بخش از جامعه بود تا در صورت تعطیلی آن، بتوانند شغل و درآمدی داشته باشند.
رئیس سابق نظام صنفی کشاورزی افزود: مسئله دوم، استفاده و مصرف بهینه از منابع آبی است، بهره بردن از شیوه آبیاری نوین و قطره‌ای به‌جای غرقابی و... می‌تواند راهگشا باشد یا در بخش تولید محصولات کشاورزی باید به‌سمت تولید محصولات کم‌آب‌بر حرکت کنیم. نیاز است تا از کشاورزان در این راستا حمایت‌های لازم صورت گیرد و بازار مصرف محصولات فراهم شود.
وی در پایان تاکید کرد: متاسفانه تمام مشکلاتی که امروزه در کشور با آن مواجهیم، به‌دلیل سوءمدیریت است، زیرا هیچ زمانی به‌دنبال برنامه خاص برای آینده نبوده‌ایم و فقط مشکلات را به‌صورت مقطعی و موضعی حل کرده‌ایم. براساس برنامه‌های ارائه‌شده نیاز است تا برای افق ۱۰ساله سالانه میزان مصرف آب کشور حداقل حدود ۵۰ درصد کاهش یابد، در این زمان فقط می‌توان از تشدید بحران و تبدیل کشور به منطقه کویری جلوگیری کرد.
کشاورزی، صنعت زیاندهی که مصرف‌کننده اصلی آب در ایران است
عیسی کلانتری، رئیس اسبق سازمان محیط‌زیست، در گفت‌وگو با پایگاه خبری انتخاب، گفت: هیچ اقدامی برای جلوگیری از ورشکستگی آبی نمی‌شود؛ یک فاجعه در کشور در حال رخ دادن است. نبود آب از مسائل امنیتی هم گذشته و در حال تبدیل شدن به مصیبت است. انگار در کانادا زندگی می‌کنیم و قانون می‌نویسیم.
به‌گفته رئیس اسبق سازمان محیط‌زیست؛ اگر سیاست‌های فعلی در حوزه آب ادامه پیدا کند، مشخص نیست چه اتفاقی در کشور می‌افتد.
وی افزود: همه تصمیمات ما متاسفانه در تضاد با توسعه پایدار بوده و تازه این شروعش است. اگر این سیاست‌ها ادامه پیدا کند، ۵ سال بعد، ۱۰ سال بعد، اصلا معلوم نیست چه اتفاقاتی در کشور بیفتد، این کشور نمی‌تواند از بعد اکولوژیکی پایدار بماند.
به‌گفته کارشناسان، کشاورزی در شرایط بی‌آبی، نیازمند یک رویکرد جامع و مدیریت صحیح است؛ رویکردی که بتواند نجات‌بخش این صنعت باشد. بر همین اساس به‌گفته کارشناسان، کشت محصولات کم‌آب‌بر، استفاده از روش‌های آبیاری نوین، تغییر الگوی کشت، تقویت خاک و استفاده از مواد آلی و مدیریت صحیح منابع آبی از جمله این موارد برای کشاورزی در شرایط بی‌آبی است.
سخن پایانی
در چنین شرایطی احتمال نابودی و از بین رفتن ظرفیت‌های کشاورزی در کشور وجود داشته است و به‌دلیل اینکه گرما و بالا رفتن شاخص اشعه‌فرابنفش (UV)، احتمال افزایش آتش‌سوزی در مراتع و جنگل‌ها، افزایش نیاز آبی گیاهان و جانوران و احتمال آسیب به محصولات کشاورزی را در پی دارد، بر همین اساس طرح و برنامه و مدیریتی صحیح شاید بتواند اندکی نجات‌بخش وضعیت کنونی کشور باشد.
