کارشناسان عمده دلیل چنین وضعیتی را حاکمیت مطلق دولت در بخش انرژی می‌دانند و بر این باورند تا زمانی که خرید، توزیع و قیمت برق در اختیار دولت است و بخش خصوصی بهره‌ای از نظام توزیع که عمده سود این حوزه را در دل خود دارد، نمی‌برد، نمی‌توان به دگرگونی وضعیت انرژی در کشور امیدوار بود. این گروه بر این باورند که ایجاد نهاد مستقل رگولاتوری راه برون‌رفت از وضعیت فعلی است و تاکید دارند باید رگولاتوری وزارت نیرو و نفت در حوزه انرژی کم شود.

آنچه در ادامه می‌خوانید نظر فعالان اقتصادی درباره دلایل چالش‌های جذب سرمایه در حوزه انرژی کشور و راهکار برون‌رفت از وضعیت کنونی است.

ایجاد نهاد رگولاتوری، راه‌‌حل مشکلات انرژی

رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران درباره چالش‌های سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی بیان کرد: دولت ‌نه‌تنها بستری را برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در حوزه انرژی فراهم نمی‌کند، بلکه در بسیاری از مواقع چه عمدا و چه سهوا در سرمایه‌گذاری بخش خصوصی کارشکنی می‌کند.

آرش نجفی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران در گفت‌و‌گو با صمت در تشریح موانع جذب سرمایه در حوزه انرژی گفت: بخش خصوصی برای ورود به حوزه انرژی باید با دولت هماهنگ باشد، زیرا ذی‌نفع کلیه مباحث انرژی در کشور دولت است. این امری طبیعی است که تا وقتی دولت مساعدت نکند و شرایط بازگشت سرمایه ‌سرمایه‌گذار را تعریف و تبیین و شفاف نسازد، بخش خصوصی هم برای سرمایه‌گذاری ورود نخواهد کرد.  این فعال حوزه انرژی با تاکید بر اینکه سرمایه‌گذار سرمایه‌اش را به حوزه‌ای می‌برد که بر آن مسلط باشد، افزود: وقتی انحصار خرید انرژی در دست دولت است و دولت هم این انرژی را با قیمت پایین خریداری می‌کند، چگونه می‌توانیم انتظار داشته باشیم که سرمایه‌گذار برای ورود به این عرصه ترغیب شود. تا زمانی که بخش خصوصی اعتماد و اطمینانی به عملکرد دولت نداشته و نتواند برآوردی از سود و انتفاع خود داشته باشد، قطعا سرمایه‌اش را وارد حوزه انرژی نخواهد کرد.  نجفی در ادامه با تاکید بر ضرورت ایجاد رگولاتوری، گفت: زمانی که در حوزه‌ای انحصار وجود داشته باشد، تشکیل رگولاتوری امری گریز‌ناپذیر است؛ بنابراین در ایران نیز که دولت هم خریدار برق است، هم توزیع‌‌کننده برق، هم فروشنده برق و هم قیمت‌گذار آن و در هیچ یک از زیرفصل‌های این حوزه اجازه ورود هیچ بخشی را نمی‌دهد، ایجاد رگولاتوری راهی است که می‌تواند شرایط را دگرگون کند. این فعال حوزه اقتصاد نتیجه حاکمیت مطلق یک بخش در حوزه‌ای را ایجاد مفسده دانست و افزود: سال گذشته توانیر از خرید و فروش انرژی در کشور سود هنگفتی به‌دست آورد؛ با این حال بدهی‌اش به نیروگاه‌ها را به‌موقع پرداخت نکرده است.

نجفی در پایان با تاکید بر اینکه راه برون‌رفت از وضعیت فعلی شکل‌گیری نهاد رگولاتوری است، تصریح کرد: با تلاش‌هایی که ما انجام دادیم، فرآیند ایجاد نهاد رگولاتوری به پایان رسیده بود، اما متاسفانه با خواسته‌هایی چون استقرار دبیرخانه این نهاد در وزارت نیرو و مخالفت مجلس با این امر این مسئله به سرانجام نرسید، این در حالی است که یکی از راه‌حل‌های اصلی مشکلات فعلی، شکل‌گیری این نهاد است.

راه‌حل ناترازی انرژی، ایجاد بازار رقابتی

رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری و تامین مالی اتاق ایران دلیل اصلی عدم ورود بخش خصوصی به حوزه انرژی کشور را جذاب نبودن سرمایه‌گذاری در حوزه تولید انواع انرژی دانست و علت این عدم جذابیت را قرار گرفتن انحصار توزیع و نظام تنظیم‌گری بازار در دست نهادهای دولتی اعلام کرد.

فرشید شکرخدایی، رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری و تامین مالی اتاق ایران در گفت‌وگو با صمت تصریح کرد: تا همین چند سال پیش، وقتی درباره مزیت‌های نسبی کشور در راستای جذب سرمایه‌گذاران صحبت می‌کردیم، انرژی ارزان و فراوان، نیروی انسانی متخصص و اقلیم پهناور از فاکتورهای اصلی مورداشاره بوده‌اند؛ اما امروز این مزیت‌های نسبی همگی دست‌خوش تغییر شدند و شاید دیگر مزیتی به‌شمار نیایند.

این فعال اقتصادی تاکید کرد: در حوزه انواع انرژی، ناترازی وجود دارد، تعداد قابل‌توجهی از نیروی انسانی متخصص از کشور رفته یا در حال رفتن هستند و از منظر اقلیم هم با کمبود آب و از بین رفتن سفره‌آب‌های زیرزمینی مواجهیم.

عضو هیات نمایندگان اتاق ایران از فشار زیادی که به سرمایه‌گذاران حوزه تولید انرژی وارد می‌شود، انتقاد کرد و گفت: در دوره‌ای سرمایه‌گذاران وارد حوزه تولید انرژی شدند، اما نتوانستند مطالبات خود را از دولت دریافت کنند و همچنان بعد از گذشت چندین سال، دولت بدهی‌اش را به آنها پرداخت نکرده است. از سویی خریدار انحصاری انرژی تولیدشده، دولت است و بازاری رقابتی برای عرضه انرژی وجود ندارد. به‌گفته شکرخدایی در طراحی حکمرانی انرژی، حق انتقال انرژی در انحصار دولت است و بخش خصوصی تنها امکان ورود به حوزه عرضه را دارد. متاسفانه عملکرد این توزیع‌کننده انحصاری در طول سال‌های گذشته بسیار نامطلوب بوده که در نتیجه ان امروز شاهد ناترازی انرژی هستیم.

رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری و تامین مالی اتاق ایران خاطرنشان کرد: وقتی بازار توزیع انحصارا در اختیار نهادی باشد که نظام تنظیم‌گری همان بازار را هم برعهده دارد، در نهایت شرایطی ایجاد می‌شود که جذابیت تولید آن محصول از بین می‌رود.

سود 80 میلیارد تومانی توانیر

این فعال حوزه تولید یادآور شد: سال گذشته سود شرکت توانیر بالغ بر 60 هزار میلیارد تومان بود و برای امسال هم برآورد می‌شود بین 80 تا 110 هزار میلیارد تومان سود به‌دست آورد. این درحالی است که قرار نبود این شرکت سودی داشته باشد. در حقیقت اکوسیستم انرژی کشور به‌گونه‌ای طراحی شده که فقط در بخش توزیع که انحصار وجود دارد، سود حاصل شود.

این فعال اقتصادی راه‌حل ناترازی انرژی را ایجاد بازار رقابتی و نظام تنظیم‌گری مستقل دانست و گفت: باید وظیفه رگولاتوری از وزارت نیرو گرفته و یک سیستم مستقل برای این منظور طراحی شود؛ باوجود اینکه بخش خصوصی 6 سال برای رسیدن به این هدف مهم برنامه‌ریزی کرده و یک الگو پیشنهاد داده، همچنان وزارت نیرو و نفت در برابر اجرای آن مقاومت می‌کنند. شکرخدایی از وضعیت مشابه روند تولید و توزیع برق، گاز و سایر انواع انرژی سخن گفت و افزود: اگر نظام تنظیم‌گری در بازار انرژی اصلاح شود، مقوله احداث نیروگاه هم جذاب می‌شود. این جذابیت، سرمایه‌گذاران جدید را جذبمی‌کند و به‌دنبال آن مسئله ناترازی حل می‌شود. متاسفانه چون امروز تنها جذابیت حوزه انرژی در بخش توزیع آن است که به‌صورت انحصاری در اختیار دولت است، سرمایه‌گذاری جدیدی اتفاق نمی‌افتد.

نیاز سرمایه‌ 40 تا 60 میلیارد دلاری

رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری و تامین مالی اتاق ایران در بخش دیگری از سخنان خود با تاکید بر ضرورت ایجاد یک سبد و پرتفوی متنوع از انواع انرژی در کشور، گفت: در کنار تولید انرژی خورشیدی، باید به بحث گاز هم توجه داشت. ایران دومین ذخایر گاز دنیا را در اختیار دارد و باید از این موهبت بهره ببرد. شاید انرژی خورشیدی زودبازده باشد و در این وضعیت به کمک صنایع بیاید؛ اما به این معنا نیست که سایر منابع انرژی را فراموش کنیم. به نظر می‌رسد استفاده از منابع گاز در ایران خیلی اقتصادی‌تر و به‌صرفه‌تر از سایر منابع باشد. با این حال اقدام مطلوب ایجاد یک سبد متنوع و کامل در تولید انرژی و استفاده از همه ظرفیت‌های کشور است. عضو هیات نمایندگان اتاق ایران درباره میزان سرمایه‌گذاری موردنیاز در حوزه انرژی گفت: برای رفع ناترازی‌ها به 40 تا 60 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز داریم که دولت نمی‌تواند در این حوزه کاری کند. پس تنها راه، ورود بخش خصوصی است؛ اما بخش خصوصی نگران است به محض اینکه مشکل ناترازی حل شد، مجدد انحصارگری‌ها و تنظیم‌گری‌های دولت از سرگرفته شود؛ بر همین اساس رغبتی برای ورود به این حوزه وجود ندارد. شکرخدایی ادامه داد: اینکه ایران با این همه ظرفیت در حوزه انرژی در برخی از ماه‌های سال به واردکننده تبدیل شود، دور از شأن این کشور و منطق است.

سخن پایانی

ایران دارای ظرفیت‌های بی‌نظیری در حوزه انرژی است و همین امر سرمایه‌گذاری در حوزه تولید در کشور ما را جذاب‌تر می‌کند. با این وجود چند سالی است که تولیدکنندگان در تابستان از نبود برق و در زمستان از نبود گاز گله‌مند و معترض هستند و بر این باورند که یکی از مزیت‌های نسبی تولید و جذب سرمایه به کشور از دست رفته است. کارشناسان دلیل اصلی ناترازی حوزه انرژی را عدم جذب سرمایه در این بخش می‌دانند و بر این باورند که حاکمیت مطلق دولت در حوزه انرژی و بهره‌برداری انحصاری آن در حوزه توزیع، جذابیت سرمایه‌گذاری در این بخش را کاهش داده است. با این حساب اگر اراده‌‌ای بر رفع مشکل ناترازی و چالش انرژی وجود دارد، باید در گام نخست دولت دست خود را از سفره انرژی کوتاه‌تر کند.