چندی پیش وزیر امور اقتصادی و دارایی از هماهنگی برای اعطای وام قرض‌الحسنه بدون کارمزد خبر داد. براساس این خبر قرار است با هماهنگی ایجادشده بین بانک قرض‌الحسنه مهر ایران و بانک قرض‌الحسنه رسالت، کارمزد وام‌های خرد قرض‌الحسنه ۱۰ میلیون تومانی و کمتر از آن که تاکنون ۴ درصد بود، صفر شود.

خاندوزی هدف از این اقدام دولت را فقرزدایی عنوان کرد و گفت: باوجود تمرکز بر اهدافی چون رفع فقر و ایجاد اشتغال در تمام دولت‌ها، هنوز نظام بانکی در ساماندهی موضوع تامین مالی بنگاه‌ها و مشاغل کوچک و اعتبارات خرد به نتایج قابل‌توجهی دست نیافته، این در حالی است که در بسیاری از کشورهای جهان نقش نظام بانکی از تامین مالی خرد فراتر رفته و بر ضرورت فراگیری مالی به‌عنوان یک اصل مهم در کاهش آسیب‌پذیری‌های گروه‌های فقیر تاکید شده است. به‌گفته وزیر امور اقتصاد و دارایی، بانک‌های مرکزی کشورهای پیشرو به‌طور جدی به موضوع فقرزدایی ورود کرده‌اند و نظام بانکی ما نیز باید در این راستا گام بردارد.

صمت در این گزارش به‌مناسبت «روز جهانی ریشه‌کنی فقر» نقش بانک‌ها در کاهش فقر در جامعه را از نگاه کارشناسان مورد بررسی قرار داده است.

تولد بنگاه‌ها و ایجاد اشتغال

بیش از ۳۰ سال است که تامین مالی خرد به‌عنوان راهکاری موثر در کاهش فقر و ایجاد اشتغال گروه آسیب‌پذیر مطرح شده و به موفقیت‌های چشمگیری در جهان دست یافته است. در همین راستا در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز سیاست‌های کلی اشتغال و برنامه‌های پنج‌ساله توسعه بر ایجاد اشتغال برای همه افراد جامعه از جمله طبقات محروم و روستاییان و حمایت‌های مالی و اعتباری برای نیل به این هدف تاکید می‌کنند. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به این سوال پرداخته که آیا شیوه تامین مالی خرد در ایران موفق بوده و چگونه می‌توان با روش تامین مالی خرد به تولد بنگاه‌ها و ایجاد اشتغال کمک کرد. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد تامین مالی خرد ایده خوبی است که در ایران ناقص اجرا شده و خلاف الگوی اصیل آن و نیز تجربیات موفق جهانی به‌شکل یک برنامه چندبعدی و دارای سازکارهای ابتکاری و متفاوت با بانکداری متعارف موردتوجه قرار نگرفته است. رویکرد نادرست دولت در اجرای طرح‌ها و برنامه‌های تامین مالی خرد نظیر اجرای برنامه‌های ناگهانی و یک‌باره که مانند شوک عمل می‌کنند و دسترسی پایداری به خدمات مالی را فراهم نمی‌کنند، آغاز طرح‌هایی با اهداف پوپولیستی بدون پشتوانه کارشناسی و مالی کافی که در عمل به‌سرعت متوقف می‌شوند یا اثربخشی لازم را ندارند، اعطای تسهیلات یارانه‌ای با اتکا به منابع دولتی بدون تاکید بر گردآوری پس‌انداز گروه‌های هدف که علاوه بر ایجاد رانت و انحراف تخصیص، نرخ بالای نکول وام‌ها را در پی دارد و عدم تشخیص یا انتخاب نادرست گروه هدف که موجب عدم تناسب میان مبلغ وام و نیاز وام‌گیرنده برای راه‌اندازی کسب‌وکار خرد می‌شود موجب ناکامی طرح‌های تامین مالی خرد در ایجاد اشتغال پایدار برای طبقات آسیب‌پذیر کشور شده است.

پرداخت اعتبارات خرد بهترین راهکار فقرزدایی است

غلامرضا مصباحی‌مقدم، عضو شورای فقهی بانک‌ها و نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی درباره نقش بانک‌ها در کاهش فقر به صمت گفت: پرداخت اعتبارات خرد یکی از راهکارهای مطرح‌شده در 2 دهه اخیر به‌منظور تسریع در فرآیند سرمایه‌گذاری و تقویت بنیادهای مالی و پس‌انداز در مناطق شهری و روستایی است که در نهایت منجر به توانمندسازی جوامع و فقرزدایی از طریق ارتقای بهره‌وری با تاکید بر بکارگیری اعتبارات خرد می‌شود. وی افزود: تامین منابع مالی خرد برای فقرا و نیازمندان نه‌تنها صدقه محسوب نمی‌شود، بلکه روشی برای توانمندسازی این گروه به‌شمار می‌رود. اعطای اعتبار خرد توسط بانک به متقاضیان نیازمند، فرصت‌های لازم برای اشتغال، راه‌اندازی کسب‌وکارهای کوچک و گسترش آموزش و بهداشت را فراهم می‌سازد.

آموزش، کلید فقرزدایی

مصباحی‌مقدم با اشاره به اینکه امروزه پرداخت تسهیلات خرد توسط بانک‌ها به فقرا و نیازمندان یکی از موفق‌ترین راه‌های موردقبول مبارزه با فقر در دنیا به‌شمار می‌رود، گفت: آموزش پس از اعطای وام نقش کلیدی در کاهش فقر مطلق در جامعه دارد. وی درباره جایگاه بانک‌ها و موسسات مالی در تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی با هدف کاهش فقر توضیح داد: بانک‌ها با هدایت منابع به سمت تولید و در نهایت ایجاد رشد اقتصادی به‌طور غیرمستقیم نقش بسزایی در کاهش فقر ایفا می‌کنند.

پرداخت یارانه تنها مسکنی موقت است

این عضو شورای فقهی بانک‌ها با اشاره به اینکه در حال‌ حاضر دولت به روش مستقیم سعی در کاهش فقر مطلق در جامعه دارد، اظهار کرد: دولت با پرداخت یارانه به‌صورت نقدی و غیرنقدی تا حدی در کاهش فقر مطلق موفق عمل کرده که البته این روش کافی نیست. شاید این پرداخت‌ها به‌صورت مقطعی مفید باشد، اما در بلندمدت ممکن است منجر به وابستگی مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان به این سیاست حمایتی شود و در مجموع این دست از حمایت‌ها کمکی به اقشار آسیب‌پذیر نمی‌کند.

وی با تاکید بر اینکه حذف بهره بانکی راهکار بسیار موثری برای کاستن فقر در کشور است، خاطرنشان کرد: حذف بهره بانکی، آن‌هم به‌طور واقعی می‌تواند به از میان رفتن فقر کمک کند. همچنین کارآیی کامل حذف بهره از سیستم بانکداری کشور، مبتنی بر اجرایی شدن صحیح سایر دستورات اسلامی در چرخه مالی کشور است. این بدان معناست که تنها اجرای بانکداری بدون ربا نیست که منجر به فقر زدایی می شود و سایر احکام اقتصادی نیز باید در این راستا اجرایی شوند.

امید به حذف فقر نسبی

این نماینده پیشین مجلس تصریح کرد: اگر ربانکداری اسلامی به‌طور کامل در سیستم بانکی پیاده‌سازی شود می‌توان امید داشت حتی فقر نسبی هم در جامعه از میان برود، اما وقتی بانکداری اسلامی، صرفا در حد حذف صوری ربا (بهره بانکی) اجرا می‌شود و همان کارکردهای قبلی نظام بانکی در شکل جدید تحقق می‌پذیرد، فقر هیچ گاه از جامعه رخت بر نخواهد بست.

پرداخت ضعیف تسهیلات ارزان

وی با تاکید بر اینکه وجود فقر به هیچ وجه زیبنده کشور اسلامی نیست گفت: ایران نسبت به برخی کشورهای اسلامی در زمینه فقرزدایی از چهره جامعه توسط شبکه بانکی در قالب پرداخت تسهیلات ارزان بسیار ضعیف عمل کرده است.

مصباحی‌مقدم وجود روابط ناسالم اقتصادی و شکاف طبقاتی میان اقلیت پردرآمد و اکثریت تهیدست را از جمله عوامل موثر در به‌وجودآمدن فقر مطلق دانست و توضیح داد: سرمایه‌گذاری نکردن بانک‌ها در تولید، اشتغال را کاهش می‌دهد و بر تورم می‌افزاید. همین مسئله ممکن است سرانجام اقتصاد کشور را فلج کند، زیرا هر یک از این آثار به‌نوبه خود موجب گسترش فقر در سطح جامعه خواهد شد؛ بنابراین بانک‌ها باید با جایگزینی سیستم بانکداری اسلامی جلوی پدیده فقر مطلق را بگیرند.

۱۰ میلیون مشکل‌گشا

این عضو شورای فقهی بانک‌ها درباره نقش پرداخت وام‌های خرد بدون کارمزد در کاهش فقر گفت: این مسئله تنها در ۲ بانک در حال اجرایی شدن است و امیدواریم این سنت پسندیده به سایر بانک‌ها تسری پیدا کند.

وی افزود: ۱۰ میلیون تومان وام بدون کارمزد برای ایجاد اشتغال بسیار پایین است، اما همین رقم برای حل بسیاری از مشکلات ناشی از فقر گره‌گشاست.

ریشه‌کنی فقر مطلق در گرو اشتغال پایدار است

حیدر مستخدمین حسینی، اقتصاددان و بانکدار سابق درباره نقش بانک‌ها در کاهش فقر به صمت گفت: بانک‌ها باید منابع مالی در اختیار را به مسیر رشد اقتصادی و تولید هدایت کنند تا با ایجاد اشتغال پایدار فقر مطلق در کشور کمرنگ شود.

وی افزود: بانک‌ها باید به‌جای بنگاهداری برای سودآوری شرکت‌های تابعه، منابع مالی را در قالب ایجاد کارگاه‌های کوچک سرمایه‌گذاری کنند تا هم برای بانک سودآوری داشته باشد و هم اینکه فرد نیازمند از منابع مالی داشتن شغل پایدار منتفع شود.

مستخدمین حسینی یادآور شد: پرداخت تسهیلات خرد بانکی بدون بهره و کارمزد برای اموری نظیر درمان، سیل‌زدگی، زلزله، ازکارافتادگی و... در تمامی کشورهای دنیا امری مرسوم است، اما متاسفانه ایران در این زمینه از کشورهای پیشرفته دنیا عقب است.

بهره‌محوری

وی با تاکید بر اینکه پرداخت وام‌های خرد بدون بهره یا حتی پرداخت وام بلاعوض در کاهش فقر مطلق موثر است، توضیح داد: در نظام بهره‌محوری، صاحبان پس‌انداز و موسسات پولی، گرفتن بهره و رباخواری را به امور سرمایه‌گذاری ترجیح می‌دهند، زیرا چه وام‌گیرنده سود ببرد و چه زیان بدهد، سود وام‌دهنده تضمین شده است.

این اقتصاددان در ادامه تصریح کرد: سرمایه‌گذاری بانک‌ها در بخش سودستانی از تسهیلات پرداختی باعث شده اولا وام‌ها به فعالیت‌های کوتاه‌مدت اختصاص یابد تا در صورت افزایش نرخ بهره بتوانند از آن استفاده کنند و ثانیا در مواقعی که نرخ بهره پایین است، قسمتی از پس‌انداز مردم در بانک‌ها راکد می‌ماند و به‌جای وارد شدن در رگ تولید راهی بازارهای پولی و سفته‌بازی می‌شود.

صعود خط فقر

این بانکدار سابق یادآور شد: تورم ۵۴ درصدی حال حاضر کشور باعث شده خط فقر به پله‌های بالاتری صعود کند و فاصله بین طبقه متوسط و قشر کم‌برخوردار به‌شدت کاهش یابد؛ بنابراین پرداخت وام‌های بدون کارمزد به‌نوعی یک ضرورت برای کاهش فقر در جامعه است.

وی با بیان اینکه سهم وام‌های بانکی در سبد خانوار ایرانی اندک است، گفت: در ایران تنها ۱۲ درصد خانوارها به تسهیلات بانک‌ها دسترسی دارند. در این میان سهم اقشار کم‌درآمد حدود ۳ درصد است که این رقم با استانداردهای بانکداری در جهان اختلاف فاحشی دارد. اگر سهم خانوارهای کم‌برخوردار از منابع بانکی همچنان کم بماند در آینده باید منتظر فقر دامنگیر در کشور باشیم.

مشارکت در سود و زیان

این اقتصاددان در ادامه تاکید کرد: کاهش ریسک سرمایه‌گذاری برای مشارکت سپرده‌گذار در ریسک نظام بانکی امری اجتناب‌ناپذیر است. به این ترتیب سپرده‌‌گذار باید در سود و زیان سرمایه‌گذاری شریک باشد بنابراین باید این رویه که نرخ سود سپرده‌ها ثابت باشد حذف شود و سپرده‌گذار در سود و زیان بانک سهیم باشد.

وی افزود: در روش یادشده سود پرداختی به سپرده‌گذار خلاف نظام بهره دارای نرخ ثابتی نیست و بستگی مستقیم به عواملی چون مدیریت صحیح، سرعت عمل و وجود بازار برای محصول دارد، به همین دلیل سبب تشویق طرفین به فعالیت بیشتر در جهت تحقق اهداف موضوع مشارکت خواهد شد.

سود شناور

این اقتصاددان خاطرنشان‌کرد: شناور شدن نرخ سود بانکی دو اثر مهم در اقتصاد کشور دارد که نقش آنها در پیشگیری از پیدایش فقر بسیار مهم است؛ اولی افزایش سطح اشتغال و دومی افزایش میزان تولید. وی ادامه داد: فراهم آوردن زمینه‌های اشتغال برای تهیدستانی که توان کار و فعالیت اقتصادی دارند نیز می‌تواند در بخش تسهیلات‌دهی بانک‌ها گنجانده شود تا زمینه‌های گسترش فقر در جامعه کاهش یابد. در این راستا باید الگوی فراگیری مالی از طریق سیستم بانکی در کشور نهادینه شود تا فاصله طبقاتی اقشار متقاضی وام بانکی از میان برود و عدالت مالی برقرار شود. مستخدمین حسینی افزود: برای فقرزدایی توسط شبکه بانکی تمامی اقشار جامعه باید از منابع مالی بانک‌ها در مواقع ضرورت به‌شکل یکسان بهره‌مند باشند.

سخن پایانی

به‌اعتقاد کارشناسان در ایران تنها ۱۲ درصد خانوارها به تسهیلات بانکی دسترسی دارند و دسترسی دهک‌های ثروتمند جامعه به خدمات بانکی بیش از 3 برابر دهک‌های فقیر است، چراکه هیچ گونه اجماعی در نظام بانکی و بانک مرکزی ایران برای فراگیری مالی و پیاده‌سازی الگوهای نوین بانکداری صورت نگرفته است. یکی دیگر از عوامل فقر افزایش افسارگسیخته نرخ تورم عنوان می‌شود و بسیاری از کارشناسان با تاکید بر ضعف نظام بانکی در کاهش فقر معتقدند با کاهش نرخ بهره تسهیلات و کاهش فعالیت‌های سفته‌بازی می‌توان توسط شبکه بانکی از گسترش فقر جلوگیری کرد.