ساماندهی صنایع بازیافت
سعید مرادیکیا کارشناس پسماندهای شهری
درحالحاضر، روزانه حدود ۵۵ تا ۶۰ هزار تن پسماند شهری در کشور تولید میشود. در این میان، براساس آمار وزارت کشور حدود ۷۰ تا ۷۵ درصد از این پسماندها دفن شده و ۲۵تا ۳۰ درصد آنها بازیافت میشود. این مقدار، شامل بازیافت پسماندهای خشکی همچون انواع پلاستیکها، فلزات آهنی و غیرآهنی، کاغذ و مقوا، شیشه و همچنین تولید کمپوست از پسماندهای مواد غذایی است. سود اقتصادی سرشار ناشی از بازیافت پسماندهای خشک، بهویژه در شرایط اقتصادی فعلی، باعثشده بسیاری از شهرداریها، بخشهای خصوصی و سرمایهگذارها نسبت به ایجاد زیرساختهای نرمافزاری و سختافزاری لازم برای جمعآوری حداکثری این پسماندها اقدام کنند. در این میان، فعالیت رو به رشد عوامل غیرمجاز و زبالهگردی را میتوان بهعنوان نقطه تاریک این روند اقتصادی در نظر گرفت.
در بسیاری از کلانشهرها همچون تهران، مشهد، اصفهان، شیراز، قم و کرج، ظرفیت بالای تولید پسماندهای خشک باعث شده تعداد زیادی از صنایع کوچک بازیافت در حوزههای گوناگون بهصورت پراکنده و غیراصولی شکل بگیرند و باعث بروز مشکلات متعدد اجتماعی، فرهنگی و محیطزیستی برای شهروندان بهویژه در حومههای شهر شوند. براساس اطلاعات موجود بسیاری از صنایع بازیافت تاسیس شده در اطراف شهرها، غیرمجاز بوده و تجهیزات لازم برای کنترل و پالایش آلودگیها در آنها وجود ندارد. بهعنوان مثال در بسیاری از صنایع بازیافت پلاستیک فعال در حریم شهرها، سیستم تصفیه فاضلاب وجود نداشته و فاضلاب ناشی از شستوشوی پلاستیکهای کثیف، بدون هیچگونه نظارتی به درون رودخانهها، چاههای آب، زمینهای کشاورزی و حتی فاضلاب شهری وارد میشود.
با توجه به تجربیات موفق سایر کشورها و حتی برخی از کلانشهرهای کشور همچون مشهد و اصفهان، میتوان راهحل بهبود و ساماندهی وضعیت موجود را بهصورت ذیل برشمرد؛ برای شروع شهرداریها باید ضمن ساماندهی عوامل غیرمجاز جمعآوری پسماندهای خشک و تغییر نگرش سیستم از حالت صرفه اقتصادی به نگاه ترکیبی اقتصاد و محیطزیست، نسبت به بازبینی قراردادها و روش انجام فرآیند تفکیک پسماند خشک توسط پیمانکاران و بخش خصوصی اقدام کنند. در ادامه و پس از گذر از این مرحله- که میتوان آن را بهعنوان شاهراه حیاتی ساماندهی صنعت بازیافت در کشور برشمرد- نوبت به ساماندهی فیزیکی و نرمافزاری صنایع بازیافت خرد و کلان در سطح کشور میرسد. در بسیاری از کشورهای توسعهیافته صنایع بازیافت در مجاورت سایتهای دفع پسماند و بهطور متمرکز بنا نهاده شده است. این بدان معناست که پسماندهای خشک تفکیکشده در مبدأ و همچنین در سایتهای دفع پسماندها با کمترین هزینه و مصرف سوخت به صنایع بازیافت انتقال دادهشده و تمامی صنایع بازیافت در یک محوطه مشخص و تحت کنترل نهادهای بالادستی همچون سازمان محیطزیست، وزارت صنعت، معدن و تجارت و شهرداری قرار میگیرد. در این حالت، صنایع موردنظر برای کسب مجوز لازم، ملزم به رعایت تمامی استانداردهای زیستمحیطی و همچنین HSE بوده و بر این اساس، تمامی خروجیهای حاصل از این صنایع کنترلشده و بیخطر است. امروزه در کشور از این فرآیند با عنوان شهرکهای بازیافت نامبرده میشود. بهعنوان جمعبندی باید به این نکته ظریف نیز اشاره کرد که فاصله ایجادشده میان صنعت بازیافت و یا بهعبارت بهتر، اتحادیه صنایع بازیافت و شهرداریها باعث کاهش کیفی و کمی نظارت و ساماندهی همهجانبه صنایع بازیافت خرد و کوچک شده است. بنابراین باید با تشکیل کارگروههای مشترک و شناسایی موانع موجود نسبت به رفع مشکلات و نقایص قانونی و همچنین ایجاد زیرساختهای نظارتی و تعیینتکلیف صریح وظایف برای هر یک از طرفین اقدام کرد. بهعنوان مثال میتوان به اختلاف اتحادیه صنایع بازیافت و شهرداریهای کشور درباره توسعه و راهاندازیهای اپلیکیشنهای مخصوص جمعآوری پسماند خشک اشاره کرد. بدون شک نقش نهادهای بالادستی کلان همچون سازمان حفاظت از محیطزیست و وزارت صنعت، معدن و تجارت برای حل این اختلافات بسیار ضروری و مهم بوده و بدون دخالت آنها و میانجیگری حاکمیتی سازمانهای نامبرده مشکلات موردنظر همچنان به قوت خود باقی بوده و فرآیند ساماندهی صنایع خرد و کوچک بازیافت به سرمنزل مقصود نخواهد رسید.