چرا معادن ایمن نمیشوند؟
هنوز هم زمانی که سخن از «سختترین کار دنیا» به میان میآید «معدن» آن هم با وجود مکانیزه شدن خودنمایی میکند. احتمال انفجار و ریزش از یک طرف و نفوذ ذرات به ریه کارگران که حتی عمر معدنکاران را اغلب به زیر ۵۰ سال رسانده از طرف دیگر، این شغل را به نوبه خود منحصر به فرد کرده است. با نگاهی به آمار رسمی میبینیم ایران با دارا بودن حدود ۶۸ نوع ماده معدنی (غیرنفتی)، ۳۷ بیلیون تن ذخایر کشف شده و ۵۷ بیلیون تن ذخایر بالقوه در میان ۱۵ قدرت معدنی جهان جای گرفته و یکی از کشورهای غنی از حیث داراییهای معدنی به حساب میآید. بر اساس آمار بیش از ۸ هزار معدن در کشور وجود دارد.
سلسله حوادث معدنی
با توجه به ظرفیت مثال زدنی معدنی کشور، از ۷۰ سال قبل ایران نخستین کشوری بود که تدریس رشته معدن و زمینشناسی را در بین کشورهای منطقه آغاز کرد و درحالحاضر بیش از ۵۰ هزار نفر مهندس و تکنسین در رشتههای معدن، متالورژی و کارشناس زمینشناسی تربیت کرده است. اما بین تمام این ذخایر و نیروهای متخصص جای خالی استاندارد در حوزه معادن کشور، به سیاه چالهای عظیم تبدیل شده است؛ سیاه چالهای که معادن و معدنکاران و کارگران را در خود میبلعد.
یکم مهر ماه معدن ذغال سنگ طبس منفجر شد؛ حادثهای که جان بالغ بر ۵۱ معدنچی را گرفت و آنچه که باقی گذاشت اظهارنظرات تکراری مسئولان مبنی بر نبود نظارت کافی بر وضعیت ایمنی معادن و حقوق ناچیز کارگران معدن بود؛ نکته دردآور آنکه این اظهارنظرات در حالی هر بار و بعد از هر حادثهای تکرار میشود که به نظر میرسد تا حادثهای رخ ندهد و جان عزیزی گرفته نشود مسئولان چه در دولت چه در مجلس اهمیتی به وضع نامطلوب کار در معادن نمیدهند. چه بسا که طی ۶ ماه نخست امسال حوادث زیادی در حوزه معدن رخ داده است که از جمله آنها میتوان به ریزش معدن شن و ماسه دهاقان اصفهان، ریزش معدن شن و ماسه شازند اراک، ریزش معدن ذغال سنگ آبنیل، حادثه در معدن قلعه شاهین کرمانشاه و حادثه در معدن گل گهر سیرجان اشاره کرد.
همچنین میتوان به حوادثی اشاره کرد که در رسانهها سر و صدای زیادی کردند؛ از جمله آنها باید به انفجار معدن یورت در سیزدهم اردیبهشت سال ۱۳۹۶ اشاره کرد که نتیجه آن مرگ ۴۳ کارگر و مهندس معدن بود؛ در آن زمان نیز شاهد مصاحبهها و اظهار تاسفهای زیادی از سوی مسئولان بودیم اما این اظهارات صرفا روی کاغذ ماند و جامه عمل نپوشید.
در نمونهای دیگر میتوان به حادثه معدن یال شمالی طبس در آذر ماه سال ۱۳۹۱ اشاره کرد که در نهایت منجر به کشته شدن ۸ معدنچی شد؛ در نمونه دیگری حادثه معدن باب نیروز زرند در فروردین ۱۳۸۸ جان ۱۲ معدنچی را گرفت.
دلیل ایمن نبودن معادن
متاسفانه همانطور که اشاره شد اگرچه طی سالهای اخیر حوادث بیشماری در معادن مختلف کشور رخ داده اما هنوز هم متولیان تمایلی به افزایش ایمنی معادن و استفاده از فناوری و تجهیزات نوین ندارند و به آن به چشم یک هزینه اضافی مینگرند به گونهای که به گفته کارشناسان، حدود ۸۰ درصد معادن ما تجهیزات لازم را ندارند و از تکنولوژی ۵۰ سال گذشته استفاده میکنند؛ حتی نگاهی به پیکر کارگران معدن طبس که فاقد تجهیزات ایمنی اولیه و استانداردهای پایه بود، بر این گزاره مهر تایید میزند.
این درحالیست که در کشورهای پیشرفته، معادن دارای سیستمهای هوشمند پایش و کنترل، روباتیک و اتوماسیون هستند اما در ایران هنوز از تجهیزات و روشهای قدیمی استفاده میشوددر کشورهای پیشرفته، معادن دارای سیستمهای هوشمند پایش و کنترل، روباتیک و اتوماسیون هستند اما در ایران هنوز از تجهیزات و روشهای قدیمی استفاده میشود.
بر همین مبنا نیز میتوان گفت که نامناسب بودن نظام آموزشی و فرهنگ ایمنی معادن، ضعف سیستم مدیریت ریسک در معادن ایران، کمبود منابع مالی برای بهبود ایمنی معادن، عدم استفاده از ماشینآلات پیشرفته و سیستمهای اتوماتیک، عدم بهره گیری از سیستمهای پایش محیطی پیشرفته و عدم اجرای قوانین در خصوص افزایش سطح ایمنی معادن از جمله مواردی است که تا امروز حل نشده و همچنان معادن ایران را تبدیل به یکی از بخشهای ناایمن و با ریسک بالا کرده است.
این مشکلات در معادن ذغال سنگ حادتر هستند چراکه به دلیل نرخ پایین ذغال سنگ در کشور، معادن هیچ گاه استراتژی مدون برای توسعه و تجهیز خود در بخش ایمنی نداشتند و پیمانکاران بیشتر به فکر حفظ شرایط تولید و جلوگیری از تعطیلی معادنشان بودند بنابراین ایمنی در سرمایهگذاری افراد در معادن اولویت نبوده است.
محمدرضا بهرامن رئیس خانه معدن ایران در این ارتباط میگوید: در سال ۱۳۹۶ اعضای کمیته زغالسنگ خانه معدن ایران به این نتیجه رسیدند که وضعیت ایمنی معادن ذغال سنگ کشور پایین و از استانداردهای مرسوم خارج بوده و در واقع وضعیت ایمنی و سلامت کارگران در معدن ذغال سنگ کشور در بدترین حالت خود قرار گرفته است. به گزارش دنیای معدن، درباره وضعیت ایمنی و تجهیزات معادن، بارها هشدار داده و اعلام کرده بودیم که جان دهها کارگر، تکنسین و مهندس از یک سو و سرمایههای دولت و بخش خصوصی از سوی دیگر در خطر است و اگر حادثهای رخ دهد، خسارتهای جبران ناپذیری را به بخش معادن کشور وارد میکند.
به گفته او، اکنون معادن با کمترین بهرهوری مشغول فعالیت هستند و این مهم علاوه بر اینکه موجب اتلاف وقت و توان نیروی انسانی مجرب و متخصص کشور میشود، از بهرهوری معادن ذغال سنگ نیز به شدت میکاهد. اما موضوع مهم آن است که در کشوری که ذخایر معدنی آن در دنیا زبانزد است، بهره برداران خصوصی و دولتی هیچ الزامی به رعایت این استانداردها که بر مبنای قوانین رایج در دنیا و مطابق با شرایط اقلیمی کشور بومیسازی شده است، ندارند.
از سویی دیگر آنطور که سید ابوالفضل اشرف منصوری، عضو شورایعالی حفاظت ایمنی وزارت کار گفته «در بررسیهای به عمل آمده در جلسه و گزارشی که به طور فشرده از حادثه معدن ذغال سنگ معدنجوی طبس مطرح شد، به موضوع عدم آمادگی پرسنل و مدیران برای کار اشاره شد. مثلا این موضوع در حوزه آموزش و آمادگی نیروی کار مطرح شد که در میان فوتیها افرادی بودند که نخستین روز کاریشان بوده است! آنان با این وجود در بخش خطرناک بخش داخل معدن به کار گرفته شدند.» این در حالیست که در اغلب معادن بزرگ دنیا افراد تازه کار در دورههای یک تا ۳ ماهه برای پستهای مختلف معدنی آموزش میبینند. ضمن اینکه بعد از دیدن آموزشها حتما سرپرست و ناظرین متعددی بر فعالیت این افراد تازه کار نظارت دارند تا در صورت بروز اشکال راهنماییهای لازم را داشته باشند.
۷۷ درصد معادن حتی واحد ایمنی ندارند
از سویی دیگر بر اساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران با عنوان «وضعیت بهداشت و ایمنی معادن در حال بهرهبرداری کشور طی سالهای ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰» در سال ۱۴۰۰ تنها ۲۳ درصد (۱۴۰۷ معدن) از ۶ هزار و ۲۵ معدن در کل کشور، واحد بهداشت، ایمنی و محیطزیست (HSE) داشتهاند. همچنین در سال ۱۳۹۶ از ۵۳۵۳ معدن فعال در کشور، ۱۴.۲ درصد از آنها واحد HSE داشتهاند که این میزان در سال ۱۴۰۰ به ۲۳.۴ درصد رسیده است. طی سال ۱۴۰۰ از بین ۱۴۰۷ معدن دارای واحد HSE، معادن شن و ماسه با ۱۹ درصد سهم، سنگ تزئینی ۱۵ درصد، سنگ آهک ۱۵ درصد، سنگ لاشه ۹ درصد، سنگ آهن ۸.۸ درصد و سایر معادن ۳۳ درصد بیشترین سهم را داشتهاند. همچنین از نظر نسبت معادن دارای واحد HSE به کل معادن در هر فعالیت، معادن سنگ طلا با ۸۰ درصد، استخراج نیکل، آنتیموان و تیتانیوم با ۶۶.۷ درصد و زغالسنگ با ۶۳.۴ درصد در رتبههای اول تا سوم میان دیگر گروهها قرار دارند.
سخن پایانی
باتوجه به حوادث صورت گرفته در معادن کشور، نیاز است تا با آسیب شناسی و ریشههای ایمن نبودن معادن، موارد ایمنی پیگری شود تا کم تر شاهد حوادث ناگوار برای معدنکاران عزیز کشورمان باشیم. نیاز است تا استانداردهای لازم جهت ایمن بودن معادن قبل از شروع فعالیت، توسط کارشناسان بررسی شود.