روزگار سخت مردمان سالخورده

مقدمه گزارش تصویری این شماره صمت با تمرکز بر حضور سالمندان در شهر، چه در قامت سالمندان کارگر و چه در قامت سالمندان بازنشسته تنظیم شده است. در مردم‌نگاری شهری سالخوردگی و پیری گزاره‌ای مهم و موردمطالعه است. از این فرصت استفاده می‌کنم برای معرفی کتابی با عنوان «پیری» نوشته مهران حاجی‌محمدی از انتشارات علمی-فرهنگی، اثری مطالعاتی درباره سالمندان شهری و بیشتر در نوشتار و تصاویر پیش رو سالمندان شهر تهران. در مقدمه کتاب در توصیف سالمندان شهری آمده است: «منظور از سالمندان شهری، افراد سالخورده‌ای است که در بستر شدیدترین تحولات سیاسی، اجتماعی، جمعیتی، اقتصادی و فرهنگی سده اخیر ایران زندگی کرده‌اند و در واقع بخش قابل‌توجهی از سالمندان امروزی تهران، از سویی تجربه زندگی در روستاها و ایلات و شهرهای کوچکی را دارند که چه‌بسا سبک زندگی‌شان به هزاران سال قبل می‌رسد و از سویی دیگر همگام با شدیدترین موج‌های مهاجرت به تهران آمدند، در بستر وقایع مهمی مانند انقلاب و جنگ زیستند و چه‌بسا در آن نقش‌آفرینی کردند و هم‌اکنون نیز برای اولین بار در طول تاریخ ایران، دست به گریبان تجربه جدیدی از سالمندی در کلانشهر تهران شده‌اند. با مرور برخی از آمارها می‌توان تصویر بهتری از عمق تغییرات و تحولات به‌دست آورد که سالمندان امروزی در بستر آن زیستند. روستاییان در دهه ۴۰ شمسی حدود ۷۰ درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دادند که طی مهاجرت آنها به مناطق شهری، هم‌اکنون جمعیت روستایی به حدود ۳۰ درصد کاهش پیدا کرده است. از این رو می‌توان گفت سالمندان شهری حال حاضر همان مهاجرانی هستند که چندین دهه قبل به شهرها مهاجرت کردند و خود را در موقعیت جدید و متفاوتی نسبت به زادگاه‌شان یافتند. تجربه بازنشستگی نیز به‌نوبه خود تجربه جدیدی برای ایرانیانی است که سالمندان امروزی چه‌بسا اولین نفر از خاندان خود باشند که آن را تجربه می‌کنند. باوجود گسترش نظام بازنشستگی به‌عنوان منبع جدیدی از حمایت افراد در سالخوردگی، خانواده همچنان نقش بسیار مهمی در حمایت از سالمندان ایفا می‌کند. در حال حاضر -سال نشر کتاب «پیری» ۱۳۹۷- نزدیک ۵۰ درصد جمعیت سالمند ایران هیچ‌گونه مقرری بازنشستگی از جایی دریافت نمی‌کنند و باید به منابع دیگری مانند خانواده، کمک‌های اجتماعی و... متکی باشند. از سوی دیگر از میان همان ۵۰ درصدی که مستمری‌بگیر بازنشستگی هستند، مستمری دریافتی ۷۷ درصد بازنشستگان از سازمان تامین اجتماعی و ۲۳ درصد بازنشستگان صندوق کشوری نیز زیر خط فقر قرار می‌گیرند که مجموع این موارد چالش‌های پیش‌روی سالمندان و نیز نظام بازنشستگی را خاطرنشان می‌کند.» نوشتار مختصری که داخل گیومه قرار گرفته از متن کتاب برداشت شده است. آمارهای کتاب مربوط به سال‌های ۱۳۹۷ و قبل از آن است، اما مسئله بازنشستگی، سالخوردگی و معیشت و گذران زندگی سالخوردگان بخش مهمی از واقعیت اجتماعی و زیستی این قشر است. کافی است نگاهی به اطراف خود، خیابانی که از آن عبور می‌کنید، اتوبوسی که در آن نشسته‌اید و محله‌ای که در آن زندگی می‌کنید، بیندازید تا با واقعیتی تلخ با عنوان سالخوردگان شاغل مواجه شوید.