محیط‌زیست در حاشیه
پنجم ژوئن از سوی سازمان ملل روز جهانی محیط‌زیست نام‌گذاری شده است.
روز محیط زیست فرصتی را فراهم می‌کند تا شناخت مردم نسبت به حفاظت از محیط‌زیست ارتقا یابد و در همین حال، سیاستمداران تصمیم‌هایی برای حفاظت از زمین اتخاذ کنند. صنایع نیز بسته به نوع فعالیت خود و میزان رابطه ورودی و خروجی مواد و انرژی بر محیط‌زیست اطراف خود اثرگذار هستند. فعالیت در حوزه صنایع معدنی از عوامل اصلی رشد و توسعه اقتصادی کشورها به‌شمار می‌رود. با این وجود، این فعالیت‌ها در کنار مزیت‌هایی که به همراه دارند، می‌توانند تاثیرات مخربی هم بر منابع طبیعی و محیط‌زیست به‌جا بگذارند. فعالیت در حوزه صنایع معدنی با خطراتی برای اکوسیستم همراه است اما این نکته نباید فراموش شود که زمین امانتی در اختیار ما و حفظ آن ضرورتی برای تداوم نسل بشر است؛ بنابراین از صاحبان صنایع انتظار می‌رود در راستای مسئولیت‌های اجتماعی خود، حفظ و صیانت از زمین را جدی بگیرند و برای رعایت الزامات حوزه محیط‌زیست و کاهش و کنترل پیامدهای نامطلوب ناشی از فعالیت‌ها و خدمات خود تلاش کنند.
مخرب‌های محیطی
سعید برزگر، کارشناس صنایع معدنی در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: هر فرآیند صنعتی، ظرفیت قابل‌توجهی برای آلایندگی محیط‌زیست دارد. تولید در بخش معدن و صنایع فلزی و معدنی نیز بسته به فرآیندهای مورداستفاده، امکانی برای آلودگی طبیعت هستند. البته ظرفیت آلایندگی در برخی صنایع به‌مراتب بیشتر است یا حساسیت‌های ویژه‌تری درباره فعالیت‌های صنعتی در برخی از مناطق وجود دارد.
وی افزود: با این وجود در دنیای کنونی اقدامات موثری برای کاهش آلایندگی‌های صنایع اجرایی شده است. مفهوم تولید بدون خروجی نیز با هدف حذف انواع پسماندها و همچنین گاز خروجی صنایع توسعه یافته است. در ادامه نیز سهم محدود باقیمانده از خروجی‌های یک فرآیند تولیدی به‌عنوان محصولات جانبی یا بازیافتی مورداستفاده قرار می‌گیرد.
در نتیجه بهره‌گیری از این شرایط جدید، حتی امکان احداث صنایع در نزدیکی مناطق شهری نیز وجود دارد. کما اینکه در حال حاضر بسیاری از صنایع در سطح دنیا در مناطق شهری و همچنین محیط‌هایی که بارندگی بالا و پوشش گیاهی خاصی دارند، واقع شده‌اند و بدون ریسک و محدودیت‌های زیست‌محیطی در حال فعالیت پایدار هستند.
فناوری، ضامن حفظ محیط‌زیست
وی افزود: بهره‌گیری از فناوری‌های جدید به‌ویژه در زمینه بهینه‌سازی فرآیندهای تولید و استفاده از سیستم‌های کنترل آلودگی، امکان بهبود عملکرد زیست‌محیطی و حرکت در مسیر توسعه پایدار را توسط صنایع فراهم می‌کند. بر همین اساس از یک‌سو انتظار می‌رود مسیر توسعه صنایع نیز براساس خرید فناوری‌های نوین و دوستدار محیط‌زیست اجرایی شود و از سوی دیگر، صنایع قدیمی با جذب سرمایه برای بهبود شرایط تولید خود متناسب با نیازهای روز و برای بهبود شرایط تولید ضمن توجه به شاخصه‌های محیط‌زیستی، برنامه‌ریزی کنند.
برزگر گفت: البته بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و دوستدار محیط‌زیست در صنایع مختلف نیازمند جذب سرمایه و همچنین برقراری تعامل در سطح جهانی است. با این وجود به‌دلیل تحریم‌ها با مشکلات جدی در تعامل با دنیا برای خرید فناوری‌های نوین روبه‌رو هستیم. علاوه بر این، سرمایه لازم برای بازسازی و نوسازی صنایع در کشور وجود ندارد.
این کارشناس صنعتی افزود: برای رفع چالش‌ها و کمبودهای یادشده اصلاح سیاست‌های حاکم بر عملکرد صنایع ضروری با تکیه بر محیط‌زیست به‌نظر می‌رسد.
توسعه پایدار
برزگر در ادامه اظهار کرد: محیط‌زیست بستری برای تداوم زندگی بشری است. در عصر کنونی بی‌توجهی به حفظ محیط‌زیست و آلودگی منابع طبیعی به چالشی جدی برای انسان‌ها بدل شده تاجایی که حیات بشری را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. در چنین شرایطی، مفاهیمی همچون توسعه پایدار با هدف حفظ محیط‌زیست همزمان با فعالیت‌های صنعتی موردتوجه قرار گرفته‌اند. در سایه توسعه پایدار امکانی برای استفاده از منابع بدون آسیب‌رسانی به طبیعت فراهم می‌شود.
وی گفت: در سده‌های گذشته این‌طور تصور می‌شد که محیط‌زیست بستری برای استفاده انسان یا به بیانی واضح‌تر استثمار آدم‌هاست. غلبه انسان بر طبیعت به‌عنوان اصلی مثبت موردتوجه بود.
این دیدگاه در سایه منفعت‌های نظام سرمایه‌داری و انقلاب صنعتی تقویت شد، تاجایی‌که بسیاری معتقد بودند جهان برای بشر ساخته می‌شود و نه بشر برای جهان. با این وجود، دیدگاه یادشده آسیب‌های غیرقابل جبرانی به محیط‌زیست وارد کرد. انسان به مرور زمان متوجه اشتباهات خود شد و درصدد اصلاح شرایط موجود برآمد.
وی گفت: پس از اصلاح تفکر انسان درباره محیط‌زیست، اصلاحاتی با هدف تغییر شرایط موجود اجرایی شدند. البته باید بپذیریم که ما هنوز در ابتدای این راه هستیم و با نقطه ایده‌آل فاصله بسیاری داریم. هرچند امید می‌رود مسیر اصلاح و بازگشت به شرایط ایده‌آل در کشور سرعت گیرد.
مسیر دشوار اصلاح
برزگر در پایان تاکید کرد: بسیاری از واحدهای فعال در صنایع معدنی کشور از شرایط ایده‌آل و توجه به شاخصه‌های محیط‌زیستی فاصله دارند. صنایع فولاد، سیمان و.. به سبب مصرف بالای انرژی جزو صنایع آلاینده قرار دارند. استحصال برخی فلزات همچون سرب، روی و طلا نیز به منزله ایجاد انواع آلایندگی‌ها برای محیط‌زیست است. با این وجود می‌توان این مشکلات را برطرف کرد.
چنانچه عزمی جدی از سوی مسئولان و سیاست‌گذاران برای اصلاح شرایط وجود داشته باشد، می‌توانند با اصلاح سیاست‌گذاری، گامی مثبت برای تغییر این شرایط بردارند.
تولید و حفظ زمین
نادر غفاری، فعال صنعت سیمان در گفت‌وگو با صمتو در پاسخ به سوالی مبنی بر میزان آلایندگی صنعت سیمان کشور و راهکارهای کاهش این آلایندگی گفت: فعالیت‌های صنایع و تولید در این بخش به منزله ایجاد آلودگی برای محیط‌زیست است. صنایع فلزی و معدنی نیز آلودگی‌های متعددی را به همراه دارند، با این وجود نمی‌توان به‌دلیل آلودگی، جلوی فعالیت صنایع را گرفت.
این فعال صنعت سیمان افزود: با این وجود نمی‌توان منکر اهمیت محیط‌زیست به‌عنوان بستر حیات انسانی شد. درنتیجه صنایع باید ضمن تداوم تولید، الزامات محیط‌زیستی را هم موردتوجه قرار دهند. کما اینکه مفهوم توسعه پایدار به‌دلیل پیامدهای منفی حاصل از عملکردهای توسعه‌طلبانه ازجمله فعالیت‌های صنعتی بر محیط‌زیست مطرح شد. در طول این سال‌ها بشر تلاش کرده اشتباهات گذشته خود را تکرار نکند و زمینه توسعه‌ای همه‌جانبه و متوازن را فراهم کند.
غفاری اظهار کرد: سازمان محیط‌زیست، استانداردهایی برای فعالیت صنایع تبیین می‌کند، در نتیجه واحدهایی که مجوز تولید دارند، حتما این استانداردها را رعایت می‌کنند. به‌عنوان مثال، عملکرد دودکش‌های صنایع سیمان کشور به‌صورت آنلاین توسط سازمان محیط‌زیست رصد و بررسی می‌شود.
تحریم به ضرر محیط‌زیست
غفاری در ادامه خاطرنشان کرد: در سال‌های اخیر، در صنایع سیمان کشور تکنولوژی‌هایی با هدف حفاظت از محیط‌زیست مورداستفاده تدوین شده‌اند و به‌ویژه در بخش غبارگیرها فناوری‌ها ارتقا یافته‌اند و بدین ترتیب به‌شدت از میزان آلایندگی این صنایع کاسته شده است.
با این وجود، همچنان از استانداردهای روز دنیا در توجه به مسائل محیط‌زیستی فاصله داریم. البته واحدهای جدید که از تکنولوژی‌های روز استفاده می‌کنند، در حفاظت از محیط‌زیست، عملکردی برابر استانداردهای خارجی دارند، اما بسیاری از صنایع ما قدیمی هستند و درنتیجه از شرایط ایده‌آل دنیا فاصله دارند. اصلاح شرایط تولید و آلایندگی این صنایع نیازمند سرمایه‌گذاری است. با این وجود، متاسفانه صنایع سیمان کشور در طول سال‌های گذشته به‌دلیل سیاست‌های اشتباه دولت‌ها و سرکوب قیمتی این محصول ساختمانی پرمصرف، از بازسازی و نوسازی باز مانده‌اند. این فعال صنعت سیمان افزود: در طول سال‌های گذشته هزینه تولید سیمان به‌شدت افزایش یافته است.
هزینه انرژی، مواد اولیه، حمل‌ونقل، تجهیزات و قطعات یدکی و ... همگی رشد قابل‌توجهی داشته‌اند. با این وجود، دولت بی‌توجه به رشد هزینه تمام‌شده تولید در این صنعت، مانع افزایش قیمت این محصول می‌شود. طبیعتا در چنین شرایطی فعالان این صنعت توانی برای توجه به شاخصه‌های توسعه پایدار یا الزامات محیط‌زیستی ندارند. غفاری گفت: تحریم و نبود تعاملات میان ایران و سایر کشورها نیز مسیر اصلاح خطوط تولید صنایع را دشوار می‌کند.
عموما در چنین شرایطی، محیط‌زیست به حاشیه رانده می‌شود. وی افزود: با وجود تمام مشکلات یادشده نمی‌توان منکر اهمیت محیط‌زیست شد.
چنانچه مسئولان و سیاست‌گذاران به این اهمیت واقف باشند، ضمن اصلاح شرایط، فضایی برای کاهش آلایندگی ایجاد می‌کنند. به‌عنوان مثال، می‌توان ضمن حذف قیمت‌گذاری دستوری که بر عملکرد صنعت سیمان کشور سایه افکنده، از یک‌سو فشار تحمیلی به این تولیدکنندگان را محدود کرد و از سوی دیگر، این صنایع را موظف کرد به ازای تسهیل شرایط، اقدامات ویژه‌ای برای نوسازی خطوط تولید و توجه ویژه به محیط‌زیست اجرایی کنند.
این فعال صنعت سیمان در پاسخ به سوالی مبنی بر سوخت مصرفی در صنایع سیمان کشور و تاثیر آن بر آلایندگی هوا، گفت: گاز به‌عنوان سوختی پاک در صنایع سیمان کشور استفاده می‌شود. با این وجود، طی سال‌های گذشته و به‌دنبال ناترازی تولید و مصرف گاز در کشور، در ماه‌های سرد سال شاهد قطع سوخت‌رسانی به صنایع هستیم.
در چنین شرایطی، از مازوت به‌عنوان سوخت جایگزین صنایع استفاده می‌شود که به‌منزله ایجاد آلایندگی هواست. اما نباید صنایع را مقصر این شرایط دانست، چراکه خود صنعتگران نیز به سبب هزینه بالا و کیفیت پایین این سوخت، تمایلی به استفاده از مازوت به‌جای گاز ندارند.
غفاری در پایان تاکید کرد: اغلب صنایع سیمان کشور خارج از شهر احداث شده‌اند و درنتیجه خطرات محیط‌زیستی این واحدها بر زندگی مردم به حداقل کاهش خواهد یافت. با این وجود انتظار می‌رود با اجرای سازکاری دقیق و تمرکز بر توسعه زیرساخت انرژی، این‌گونه مشکلات و کمبودها برطرف شوند.
سخن پایانی
صنایع پس از شبکه حمل‌ونقل، دومین منبع انتشار آلاینده‌های محیط‌زیستی هستند؛ بنابراین توجه به حفاظت از محیط‌زیست صرف‌نظر از الزامات قانونی، زیربنای ادامه فعالیت اقتصادی و توسعه پایدار است. البته در این زمینه در کشور همچنان فاصله زیادی تا وضعیت مطلوب داریم و همچنان صنایع موظف هستند نسبت به حفظ محیط‌زیست تلاش کنند. حفاظت از محیط‌زیست به الزاماتی از جمله سرمایه‌گذاری نیاز دارد. فعالان صنعتی ضمن تاکید بر کمبود سرمایه و همچنین چالش‌های حاکم بر ورود فناوری‌های حافظ طبیعت، معتقدند در فضای حاکم بر اقتصاد ما، محیط‌زیست در حاشیه قرار دارد.
