تاثیرات مخرب نوسانات ارزی و بی‌ثباتی اقتصادی بر تولید برای کمتر کسی پوشیده است؛ افزایش نرخ کالاها در بازه‌های زمانی کوتاه‌مدت، علاوه بر التهاب بازار، سردرگمی ناخواسته‌ای را به تولیدکنندگان تحمیل می‌کند. در همین حال به‌طورقطع مسائل ارزی تاثیرات خوبی بر روند فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان نمی‌گذارد، با اینهمه در میان سایر بخش‌های اقتصادی، برخی معتقدند این شرکت‌ها کمترین چالش را با نوسان نرخ ارز متحمل می‌شوند و کمترین تاثیرپذیری را در تغییرات نرخ ارزی خواهند داشت. آنها بر این باور هستند که سیاست‌گذاری‌های دولت می‌تواند مسائل و مشکلات شرکت‌های دانش‌بنیان را برطرف سازد و نوسان نرخ ارز تاثیر کمتری بر فعالیت دانش‌بنیان‌ها به‌ویژه آن دسته از شرکت‌هایی دارد که در حوزه فناوری اطلاعات و دیجیتال فعالیت می‌کنند. این در حالی است که باتوجه به مشاهدات موجود، بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان به‌دلیل بی‌ثباتی اقتصادی و نوسان نرخ ارز به‌طورکامل متوقف و دچار سردرگمی شده‌اند.

دست رقیبان خارجی بسته‌تر می‌شود، اما...

امین شجاع پیله‌ورد، رئیس یک شرکت دانش‌بنیان در زمینه ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته معتقد است: اگر نگرش تک‌بعدی به فعالیت دانش‌بنیان‌ها داشته باشیم، نظر برخی مسئولان درباره تاثیر نرخ ارز بر دانش‌بنیان‌ها درست است؛ اینکه با افزایش نرخ ارز، نرخ تمام‌شده کالاهای وارداتی افزایش می‌یابند، امری واضح است. این روند شرایط را برای دانش‌بنیان‌ها که کالای تولیدی دارند، هموار می‌کند و دست‌شان در رقابت بازتر می‌شود، اما واقعیت داستان، حول محور سناریوی دیگری می‌چرخد.

با این شرایط، تولید توجیه اقتصادی ندارد

وی در گفت‌وگو با صمت گفت: واضح است که در دنیای درهم‌تنیده امروز، یک شرکت تولیدی صفر تا صد تولید یک کالا را برعهده ندارد، حال چه دانش‌بنیان باشد و چه نباشد. بنابراین، بی‌ثباتی اقتصادی و افزایش نرخ ارز تاثیر جدی بر فعالیت‌های دانش‌بنیان‌ها به‌ویژه در حوزه ماشین‌آلات می‌گذارد. از آنجایی که قیمت‌ها با افزایش نرخ دلار در هر بخشی از تولید افزایش پیدا می‌کند، به‌طورقطع دانش‌بنیان‌ها برای کالاهای تولیدشده باید هزینه زیادی را صرف کنند و شاید در بسیاری موارد تولید توجیه اقتصادی هم نداشته باشد.

همچنین زمانی که نرخ کالایی متناسب با نرخ دلار روز تعیین می‌شود، تثبیت نرخ جدید نیاز به چند ماه زمان دارد. در این فرآیند بی‌ثباتی اقتصادی، در عمل خریدها و سفارش‌های قبلی را با ضرر همراه می‌کند و باز هم از توجیه اقتصادی فعالیت در اکوسیستم دانش‌بنیانی می‌کاهد.

وی افزود: در شرایط فعلی، تاریخ اعتبار خریدها یک‌روزه است، آن هم در شرایطی که موفق به خرید مواد اولیه شویم؛ در بسیاری موارد مواد به 2برابر نرخ روز فروخته می‌شود؛ در کل، دانش‌بنیان‌هایی که در زمینه ماشین‌آلات فعالیت می‌کنند، برای خرید نهاده و مواد اولیه با معضل جدی کمبود مواجهند.

به‌گفته شجاع، از آنجایی که دانش‌بنیان‌ها در زنجیره تولید قرار دارند، اخلال در هر بخشی از این زنجیره به فعالیت آنها آسیب جدی می‌زند. بالا رفتن نرخ ارز برای دانش‌بنیان‌ها توجیه اقتصادی ندارد و بیشتر آنها ترجیح می‌دهند در سکون به‌سر ببرند تا پویایی.

این فعال دانش‌بنیان گفت: بنابراین تحلیل یک‌جانبه مدیران درباره تاثیر نرخ ارز بر مدیران صحت ندارد؛ چراکه باید فعالیت دانش‌بنیان‌ها را اکوسیستمی دید و آنها را به‌عنوان یک زنجیره در نظر گرفت.

نرخ ارز در نقطه اپتیمم

وی بااشاره به اهمیت نقطه اپتیمم نرخ ارز برای توسعه تولیدات و دانش‌بنیان‌ها گفت: همواره نرخ ارز دارای یک نقطه اپتیمم است؛ فرض کنید مانند چندین سال پیش نرخ دلار هزار تومان باشد، در این شرایط تولید، توجیه اقتصادی مطلوبی ندارد، چراکه تولیدکننده داخلی افزون بر هزینه‌های تولید، باید هزینه تحقیق و توسعه و حقوق و مزایا را بدهد. در این شرایط امکان رقابت با کالای وارداتی برای تولیدکننده داخلی وجود ندارد، بنابراین راهی برای ایجاد اشتغال و توسعه فعالیت دانش‌بنیان باز نمی‌شود. در واقع، این نوع ایستایی در تولید به‌دلیل نبود قابلیت کافی نیست، همان‌گونه که گفته شد، نرخ دلار به‌قدری پایین است که اصلا توجیه اقتصادی برای تولید کالا باقی نمی‌ماند،زیرا کالا با همان کیفیت، بلکه بالاتر و با قیمتی بسیار مناسب‌تر وارد می‌شود، نظیر چنین روالی را در برخی کشورهای حوزه خلیج‌فارس که ارزش پول‌شان از دلار بیشتر است، می‌توان دید.

یخ‌زدگی اقتصاد

شجاع افزود: در این شرایط، دلار باید به نقطه اپتیمم برسد، به این معنا که در نهایت، واردات و صادرات به‌گونه‌ای طراحی شوند که به کسب منافع ملی بینجامند. به‌عبارت روشن‌تر، نرخ دلار باید به نقطه‌ای برسد که تولید در داخل به‌صرفه‌تر باشد تا هم چرخ تولید بگردد و هم اقتصاد پویاتر باشد. به‌اعتقاد من، افزایش نرخ دلار تاثیر زیادی بر فعالیت دانش‌بنیان‌ها دارد و در شرایط فعلی بسیاری از دانش‌بنیان‌ها در یخ‌زدگی اقتصاد به‌سر می‌برند و در اصل توان قیمت‌گذاری و ادامه فعالیت ندارند.

نوسان نرخ ارز، تب مهاجرت را بیشتر می‌کند

در ادامه، سراغ یکی دیگر از فعالان اکوسیستم دانش‌بنیان در زمینه فناوری اطلاعات رفتیم. سید محسن سیدصالحی، رئیس یک شرکت دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت بااشاره به تاثیر نوسانات ارزی بر کاهش سرمایه انسانی شرکت‌های فعال در زمینه فناوری اطلاعات گفت: در حوزه فناوری اطلاعات، باتوجه به اینکه امکان مهاجرت فعالان به کشورهای دیگر بالا است، نوسان نرخ ارز باعث شده پیشنهادات خارجی‌ها برای نیروی انسانی فعال در داخل جذاب‌تر از قبل باشد و آنها هر روز درآمد ریالی خود را که روزبه‌روز کم‌ارزش‌تر هم می‌شود، با آن درآمدی که می‌توانند در کشورهای مقصد داشته باشند، مقایسه کنند.

وی افزود: از آنجایی که درصد هزینه تمام‌شده برای نیروی انسانی در حوزه فناوری اطلاعات بالا است، نوسانات ارزی بیش از هر موردی روی این مولفه اثر می‌گذارد، بنابراین بی‌ثباتی اقتصادی باعث می‌شود شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در زمینه فناوری اطلاعات، بیشتر نیروهای خود را به‌دلیل مهاجرت از دست بدهند، این در حالی است که نیروی انسانی پیشران اصلی تولید در این شرکت‌ها است و نوسان نرخ ارز و بی‌ثباتی اقتصادی به نرخ از دست دادن این نیروها تمام می‌شود.

اخلال در تامین تجهیزات شبکه

وی گفت: نوسان نرخ ارز و بی‌ثباتی اقتصادی بسیاری از شرکت‌های تولیدکننده ماشین‌آلات و تجهیزات یا تولیدات دارویی را نیز در تهیه و تامین نهاده، با مشکلات جدی مواجه می‌کند؛ کمااینکه همین حالا نیز دانش‌بنیان‌های فعال در این حوزه‌ها با مشکل روبه‌رو هستند. مشابه چنین روندی در شرکت‌های فناوری اطلاعات نیز وجود دارد.

وی افزود: در شرکت‌های فناوری اطلاعات، تامین تجهیزات جزو ملزومات کار است، این در حالی است که نوسان نرخ ارز و بی‌ثباتی اقتصادی بسیاری از این تجهیزات را در بازار ناموجود کرده و در نتیجه، این شرکت‌ها برای انجام تعهدات، با مشکلات جدی مواجه می‌شوند. به‌گفته سیدصالحی، برای ارائه برخی خدمات نرم‌افزاری، نیازمند خرید ملزوماتی هستیم که باید پرداخت ارز داشته باشیم. از طرفی هم، اگر بخواهیم با واسطه این کار را انجام دهیم، تاثیر غیرمستقیمی در نرخ تمام‌شده کالا و خدمات خواهد داشت. در کل، یک شرکت دانش‌بنیان فعال در فناوری اطلاعات ملزم به ارائه تعهدات بسیاری است که در هر مرحله آن، نوسانات ارزی و بالا و پایین شدن قیمت‌ها خود را نشان می‌دهد.

نوسان ارز و شکست در مناقصه‌ها

علیرضا عطاری، از دیگر فعالان اکوسیستم دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت گفت: نوسانات نرخ دلار در بیشتر موارد موجب شکست شرکت‌های دانش‌بنیان در مناقصه‌ها می‌شود و این شرکت‌ها در اغلب پروژه‌های اقتصادی ضرر می‌کنند. همچنین نوسان نرخ ارز در بحث واردات ضررهای مالی بسیاری را به شرکت‌ها وارد کرده است. در اغلب موارد مابه‌التفاوت نرخ حاصل از افزایش نرخ دلار، از جیب دانش‌بنیان‌ها پرداخت شود. یک شرکت دانش‌بنیان هر قدر برای کسب سود و بهره اقتصادی از کانال تولیدات فناورانه تلاش کند، با این وضعیت نوسانات ارز و تخصیص ارزهای ترجیحی موفق نخواهد شد.

تخصیصی که رانت به‌دنبال دارد

وی بااشاره به رانت‌خواری برخی از شرکت‌های بزرگ تولیدی که تنها نام دانش‌بنیان را یدک می‌کشند، گفت: متاسفانه بعد از نوسان شدید ارزی در چند سال اخیر هیچ‌گاه شاهد تک‌نرخی شدن ارز نبوده‌ایم و این امر موجب افزایش رانت در نظام اقتصادی کشور شده است. به‌عبارت روشن‌تر، تخصیص ارز ترجیحی که موجب چندنرخی شدن آن شده، شرایط را برای رانت‌خواری به‌ویژه آن دسته از شرکت‌های دانش‌بنیانی که فقط نام دانش‌بنیان را یدک می‌کشند، نظیر ایران‌خودرو فراهم می‌کند؛ نه آن شرکت‌هایی که مراحل استارت‌آپی را طی کرده‌ و از دل دانشگاه بیرون آمده‌اند.

به‌گفته وی، برخی شرکت‌ها که از عنوان «دانش‌بنیان» بهره می‌برند، هیچ نشانه‌ای از دانش‌بنیان بودن ندارند و تنها مونتاژکاران حرفه‌ای هستند که در این اکوسیستم و به نام دانش‌بنیان فعالیت می‌کنند. عطاری گفت: در کل با شرایط فعلی نوسان ارز و روند تخصیص آن به شرکت‌هایی که اغلب مونتاژکار و در ظاهر تولیدی هستند، نمی‌توان اتفاق خوشایندی را برای حوزه اقتصاد متصور بود، چراکه اختصاص یک مزیت به گروهی خاص، نظیر تخصیص ارز ترجیحی تنها آورده‌ای که دارد، ایجاد رانت است و شرکت‌های دانش‌بنیان واقعی نمی‌توانند به فعالیت تولیدی به‌معنای واقعی بپردازند؛ زیرا فضای رانتی منجر به خروج تولیدکنندگان واقعی از چرخه اقتصاد می‌شود.

وی با تشریح اهمیت اقتصاد آزاد در رشد و توسعه اکوسیستم نوآوری گفت: راهی جز ایجاد اقتصاد آزاد برای رهایی از مشکلات فعلی نیست. اقتصاد آزاد اقتصادی است که در آن مالیات به‌درستی پرداخت شود و نرخ انرژی و گاز واقعی باشد و درآمدها هم براساس این نرخ‌ها، تعیین شود و با آن همخوانی داشته باشد. نرخ شاخص‌های اقتصادی ما باید همسو با نرخ‌های جهانی پیش برود؛ چه درآمد مردم و چه هزینه‌های آنها؛ نه آنکه یک‌سویه باشد، یعنی فقط هزینه‌ها مطابق نرخ جهانی افزایش یابد، اما درآمد به همان روال سابق عاید مردم شود.

به‌گفته عطاری، واردات آزاد یکی از نشانه‌های اقتصاد آزاد است، در حالی که در ایران محصولات خریداری‌شده حتی چندین سال پشت درهای گمرک می‌ماند.

وی افزود: باتوجه به شرایط یادشده، فعالیت دانش‌بنیانی در کشور تقریبا جزو محالات است، زیرا اکوسیستم نوآوری و دانش‌بنیان تنها در اقتصاد آزاد می‌تواند شکوفا شود. علاوه بر این تداوم نوسانات فعلی و تخصیص‌های بی‌حساب و کتاب دولت، فعالیت اقتصادی پویا را در کشور ناممکن می‌سازد.

سخن پایانی

به گفته کارشناسان نرخ ارز از مهم‌ترین فاکتورهای تعیین‌کننده ظرفیت اقتصادی کشور و مهم‌ترین عامل در تجارت خارجی است که نوسانات آن تأثیرات خیلی سریعی بر تولید داخلی کشور می‌گذارد. به همین دلیل نوسانات نرخ ارز و عدم ارزیابی مشکلات اقتصادی با رویه‌های منطقی و اقتصادی بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان را در آستانه ورشکستگی و توقف قرار داده است.