ترویج دستاوردهای علمی و فناورانه یکی از سیاست‌هایی است که در جوامع توسعه‌یافته امتحانش را پس داده و به‌عنوان یک رویکرد کارآمد در مسیر توسعه شناخته می‌شود. چندی پیش، رئیس مرکز توسعه فناوری‌های راهبردی معاونت علمی ریاست‌جمهوری چندی پیش در افتتاحیه «تریبون نانو و صنعت» بااشاره به اهمیت ترویج دستاوردهای فناورانه نانویی گفت: مردم را باید در جریان قرار دهیم که پشت در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی و پژوهشگاه‌ها چه می‌گذرد و حاصل تلاش‌های جوانان این مرز و بوم به چه دستاوردهایی ختم می‌شود و این دستاوردها چگونه می‌توانند زندگی مردم این دیار را متحول کنند. این اطلاع‌رسانی یکی از مهم‌ترین وظایف ما است که امیدوارم این برنامه یک قدم موثر در این زمینه باشد.صمت در این گزارش در گفت‌وگو با فعالان حوزه نانو به اهمیت ترویج محصولات فناورانه پرداخته است.

لزوم ترویج محصولات فناورانه

سیدامیرحسین تقوی، فعال دانش‌بنیان در حوزه نانوفناوری که به تولید نانوفیلترهای جذب ذرات آلاینده می‌پردازد، در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اهمیت ترویج دستاوردهای نانویی به‌منظور ارتباط بیشتر با صنعت گفت: اکوسیستم فناوری در کشور رو به توسعه است و تولیدات و دستاوردهای زیادی به‌ویژه در حوزه نانو وجود دارد که می‌توان به کمک آنها به رفع چالش‌های صنعتی پرداخت. در این شرایط، برگزاری رویدادهایی نظیر نمایشگاه ایران‌نانو موجب می‌شود که بسیاری از فعالان صنعتی با اکوسیستم نوآوری بیش از گذشته آشنا باشند.

وی بااشاره به عدم‌شناخت کافی از دانش‌بنیان‌ها در صنایع افزود: متاسفانه وقتی صحبت از دستاوردهای فناورانه و تولیدات دانش‌بنیان می‌شود، دیدی که صاحبان صنایع نسبت به این دست از تولیدات دارند، ناشی از نگرشی محدود است و اغلب تصور می‌کنند که دانش‌بنیان‌ها مجموعه‌هایی نوپا هستند که دستاوردهای درخوری برای صنعت ندارند و معمولا در مقیاس دانشگاهی فعالیت می‌کنند.

به‌گفته تقوی، هدف یک شرکت دانش‌بنیان در کنار خدمت به جامعه، تولید محصول با نرخ تمام‌شده کمتر و ارتقای بهره‌وری است.

تقوی در ادامه بااشاره به مهم‌ترین دستاورد یک‌ساله در حوزه فناوری نانو گفت: خوشبختانه نمایشگاه نانوایران از کیفیت مطلوب‌تری نسبت به سال‌های گذشته برخوردار بود. مهم‌ترین اتفاق امسال این نمایشگاه، همزمانی با نمایشگاه صنعت تهران و کانمین بود که همین امر شرایط را برای همکاری‌های فناورانه بیش از گذشته فراهم کرد.

در بحث شناخت فناوری‌های جدید، دیده شدن در میان جامعه هدف اهمیت زیادی دارد، چراکه نگرش صاحبان صنایع به محصولات جدید هم، موجب رشد اکوسیستم دانش‌بنیان می‌شود.

وی افزود: برای برخی صاحبان صنایع به‌ویژه دولتی‌ها، نرخ محصولات دانش‌بنیان اهمیت بیشتری نسبت به کیفیت دارد، بنابراین طبیعی است که تمایلی به همکاری با آنها نداشته باشند.

این موضوعات باعث می‌شود تاحدی صاحبان صنایع عقبگرد کنند و به‌شکل شایسته‌ای از دانش‌بنیان‌ها حمایت نشود. برای مثال، معمولا نرخ محصولات نانو حدود ۲۰ درصد بیشتر از فیلترهای معمولی است. در این بین، رقابت ما با چند شرکت تولیدکننده فیلترهای غیرنانویی از جمله معضلاتی است که با آن مواجهیم.

فناوران، بازیگران اصلی اقتصاد

تقوی گفت: بی‌شک ارتباط دانشگاه با صنعت می‌تواند زمینه همکاری‌های موثر دانش‌بنیان‌ها با صنایع را رقم بزند و پیوند دانشگاه با صنعت، موجب رشد اکوسیستم نوآوری در هر کشوری می‌شود. خوشبختانه برخی شرکت‌های دانش‌بنیان، توانایی صادرات محصولات به کشورهایی را که صاحب فناوری نیز هستند، دارند. توسعه این اکوسیستم با عمل به حمایت‌های گفته‌شده از سوی دولت عملیاتی می‌شود و تنها با شعار، راه به جایی نمی‌توان برد. در نهایت، اقدامات عملی باید انجام شود. اگر به حمایت‌های گفته‌شده جامه عمل پوشانده شود، دانش‌بنیان‌ها بازیگران اصلی اقتصاد کشور در سال‌های آینده خواهند بود.

وی به مهم‌ترین چالش‌های این شرکت اشاره کرد و گفت: در تولید محصولات با مشکل‌های زیادی مواجهیم که بی‌ثباتی قیمت‌ها از جمله آنهاست. یکی از مشکلات ما این است که مواد اولیه‌مان را از پتروشیمی‌ها تهیه می‌کنیم و نرخ پتروشیمی‌ها باتوجه به نوسانات نرخ دلار، مدام در حال تغییر است. نمی‌توانیم هر روز قیمت‌ها را برای مشتریان افزایش دهیم. معمولا با تغییر نرخ دلار، نرخ اجناس بالاتر می‌رود. پس از کاهش نرخ دلار، دیگر نرخ اجناس به حالت عادی برنمی‌گردد، این مسئله اکنون چالش بزرگی برای ما ایجاد کرده است.

وی افزود: پیش از این، تسهیلات به‌صورت ساده و روان در اختیار شرکت‌ها قرار می‌گرفت؛ اما به‌تازگی تسهیلات به بانک‌ها ارجاع داده می‌شود. در بانک‌ها تضامین و نرخ تسهیلات مطرح است که مشکلاتی برای ما ایجاد می‌کند. همین مسئله باعث شده است، برای دریافت تسهیلات سراغ بانک نرویم.

فرمولی برای پساب تمیزتر

در ادامه به معرفی یکی از دستاوردهای مهم نانوفناوری در اکوسیستم دانش‌بنیان پرداختیم. استفاده از نانوفیلتراسیون برای کاهش آسیب‌های محیط‌زیستی یکی از رویکردهای مهم دانشمندان در حذف آلاینده‌های زیست‌محیطی است. زینب سلحشور، عضو هیات‌علمی دانشگاه و پژوهشگر عرصه نانوفناوری در یک طرح پژوهشی توانست به یکی از فرمول‌های حذف آلاینده‌های آلی و معدنی از محیط‌های آبی با استفاده از غشاهای نانوفیلتراسیون دست یابد.

وی درباره این طرح به صمت گفت: در حال ‌حاضر و با رشد اقتصادی جهانی، نگرانی‌ها درباره بسیاری از مسائل زیستمحیطی افزایش یافته است. امروزه بحران آب در بسیاری از کشورهایی که برای برآورده کردن نیازهای آبی سالانه یا فصلی خود با کمبود آب مواجهند، به یک نگرانی بزرگ تبدیل شده است. در شرایط کاهش منابع آب، جست‌وجو برای منابع آبی جدید و نیاز به بازیافت آب، موضوع آلودگی آب به‌عنوان یک مشکل فراگیر مطرح است. بنابراین، استفاده از فناوری‌های تصفیه و استفاده مجدد از منابع آب غیرمتعارف یا شیرین‌سازی منابع آب شور و لب‌شور، نقشی کلیدی در حل بحران آب در آینده دارند.

سلحشور افزود: تاکنون تصفیه و استفاده مجدد از منابع آب غیرمتعارف به‌منظور تامین آب برای مقاصد مختلف از قبیل آبیاری، خنک‌کننده‌های نیروگاه‌ها، فرآیندهای صنعتی و تغذیه آب‌های زیرزمینی به کار گرفته شده است. همچنین، راه‌های مختلفی از قبیل لاگون‌های هوادهی، لجن فعال، برکه‌های تثبیت، استفاده از صافی‌ها، جاذب‌ها، نانوجاذب‌ها و روش‌های مختلف فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی دیگری برای تصفیه آب و فاضلاب وجود دارند. این روش‌ها به دلایلی مانند مشکل بودن فرآیند تصفیه، صرف انرژی زیاد، هزینه بالا، تولید ضایعات، اغلب با راندمان پایینی همراه هستند و موضوعات مربوط به سرنوشت و انتقال نانومواد در محیط‌های آبی هم دارای محدودیت‌هایی است. از طرفی، روش‌های سنتی تصفیه هم، قادر به حذف موثر آلاینده‌های نوظهور مانند داروها و مواد آرایشی و بهداشتی نیستند.

تصفیه غشایی آب، یک راه‌حل کارآمد

سلحشور در ادامه گفت: طی ۲ دهه اخیر، استفاده از فناوری‌های تصفیه غشایی موردتوجه پژوهشگران قرار گرفته است. از جمله مهم‌ترین مزیت‌های فرآیندهای غشایی می‌توان به راندمان بسیار بالا برای حذف انواع آلاینده‌ها، هزینه‌های راه‌اندازی و بهره‌برداری نسبتا پایین، عملکرد انتخابی و استفاده در طیف وسیعی از کاربردها اشاره کرد.

وی افزود: باوجود اینکه ایران از نظر جغرافیایی در یک اقلیم خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته است، دسترسی به آب‌های آزاد خلیج‌فارس، دریای عمان و دریاچه لب‌شور خزر در کنار حجم عظیم منابع آب خاکستری، می‌تواند به‌عنوان فرصتی برای شیرین‌سازی و تصفیه منابع آب غیرمتعارف در راستای جبران این کمبودها تلقی شود.

سلحشور گفت: با افزایش جمعیت، افزایش مصرف سرانه آب و افزایش استانداردهای سطح زندگی و از طرفی، وجود مقادیر ثابت آب قابل‌دسترس، رویارویی با کم‌آبی امری اجتناب‌ناپذیر است. در ایران نیز، محدودیت منابع آب شیرین و خشکسالی‌های پی‌درپی، از مهم‌ترین چالش‌های فراروی مدیریت منابع آب است.

بنابراین، نیاز داریم مانند بسیاری از کشورها به راه‌حل‌هایی برای مقابله با کمبود آب بیندیشیم و آنها را عملی کنیم. هنگامی که منابع آب شیرین برای تامین تقاضا کافی نباشد، گزینه‌های جایگزین تامین آب باید در نظر گرفته و اتخاذ شوند؛ یکی از گزینه‌های امیدوارکننده، استفاده از فناوری شیرین‌سازی آب است.

وی گفت: در میان روش‌های مختلف شیرین‌سازی آب، فناوری فیلتراسیون غشایی به‌عنوان یک فناوری پیشگام در عرصه تصفیه و شیرین‌سازی آب، می‌تواند تا حد زیادی جوابگوی چالش‌های مربوط به آلودگی و کمبود منابع آب شیرین و جایگزینی برای فرآیندهای سنتی تصفیه باشد، زیرا عمدتا نیاز به انرژی برای تصفیه آب از طریق غشاها دارد و استفاده از زمین، نیروی انسانی و مواد شیمیایی به‌شدت کاهش می‌یابد.

به‌گفته این پژوهشگر، غشاهای اولترافیلتراسیون به‌عنوان یکی از فرآیندهای غشایی، به‌طورگسترده در بخش صنعتی و تصفیه پساب حاصل از کارگاه‌های تولیدی و کارخانه‌ها استفاده می‌شود و این توانایی را دارد که کلیه مواد آلی موجود در آب، ذرات کلوئیدی، روغن و هرگونه آلودگی را از پکیج تصفیه فاضلاب حذف کند.

وی افزود: در برخی از موارد، از اولترافیلتراسیون نیز در مرحله پیش‌تصفیه نمک‌زدایی استفاده می‌شود که حجم زیادی از مواد آلی، مواد زائد و آلودگی‌ها از آب حذف می‌شوند.

این پژوهشگر در ادامه گفت: نانوفیلترهای ساخته‌شده در این پژوهش، برای بهبود عملکرد غشاهای مورداستفاده در صنایع آب‌شیرین‌کن صنعتی و تصفیه پیشرفته آب و فاضلاب، کاربرد دارند. گفتنی است، کربن کروی توخالی با ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و الکترونیک خاص، مساحت سطح ویژه بالا، حجم بالای منافذ، از لحاظ شیمیایی خنثی هستند که پایداری مکانیکی خوب و ظرفیت بسیار بالایی دارند و همین امر می‌تواند جاذب کارآیی نیز در حذف آلاینده‌ها باشد.

سخن پایانی

تشریح مفاهیم و دستاوردهای علمی دانشمندان برای مردم، نیازمند اجرای فرآیندی است که به آن ترویج علم می‌گویند، در واقع، مفاهیم علمی، چه در کرسی دانشگاه‌ها برای دانشجویان و چه در میان مردم مفهومی ثابت است، اما بیان آن، مهارت شگرفی را می‌طلبد که مروجان علم از پس آن به‌خوبی بر می‌آیند. مفهوم جوان ترویج علم یعنی گشودن راهی برای ترجمان دستاوردهای دانشمندان برای مردم. در حقیقت، مروجان علم با کسب این مهارت، مردم را از فضای علمی و فناورانه جهان و کشورشان آگاه می‌کنند و همین آگاهی‌بخشی تاکنون تاثیرات محسوسی بر سبک زندگی داشته و سبب رونق اقتصادی در برخی عرصه‌ها شده است. امروزه ترویج علم در بسیاری از جوامع پیشرفته روندی معمول و مهم است که دولت‌ها را در قبال تصمیمات‌شان پاسخگو می‌کند. بی‌شک ترویج علم در بستر برنامه‌سازی‌های تلویزیونی، سینمایی، زیست‌محیطی و گردشگری همراه با آگاهی‌بخشی منجر به ایجاد صرفه‌های اقتصادی در راستای حفاظت از منابع نیز شده است.