ارز چندنرخی، آفت اقتصاد دانش‌بنیان
اغلب شرکت‌های دانش‌بنیان، به‌ویژه آنهایی که تازه‌تاسیس هستند، با چالش‌های بسیاری اعم از بیمه و مالیات دست‌وپنجه نرم می‌کنند؛ چالش‌هایی که بخش عمده آنها مرتبط با کمبود نقدینگی و نوسان نرخ ارز و روند تخصیص ارز دولتی در مسیر تامین مواد اولیه تا توسعه تولید است.
در واقع بی‌ثباتی اقتصادی حاکم بر جامعه یکی از اصلی‌ترین مشکلاتی است که همه بخش‌های تولیدی به‌ویژه فعالان حوزه دانش‌بنیان با آن دست به گریبان هستند. کم‌توجهی به تولید و کمرنگ شدن و محدود کردن حمایت‌هایی که قرار بود از دانش‌بنیان‌ها شود، باعث شده بسیاری از فعالان این حوزه به‌ویژه آن شرکت‌هایی که به‌تازگی تاسیس شده‌اند، باوجود دانش و فن لازم برای تولید محصول از چرخه اقتصاد خارج شوند. به‌اعتقاد بسیاری از کارشناسان، نوسان نرخ ارز و چندنرخی بودن آن آفت اکوسیستم دانش‌بنیان است. همچنین تخصیص ارز ترجیحی به برخی تولیدکنندگان که در اصل مونتاژکار هستند، باعث شده جیب دانش‌بنیان‌ها بیش از گذشته خالی و توان‌شان برای تولید کمتر شود.صمت در این گزارش به نظرخواهی از فعالان دانش‌بنیان درباره نقش نوسانات ارز و چالش‌های ناشی از آن بر فضای کسب‌وکار این حوزه پرداخته و در ادامه تخصیص ارز دولتی به تولیدکنندگان را مورد نقد و بررسی قرار داد.
نوسان ارز معضل اصلی اقتصاد نیست
امیرحسین عسکری‌راد، فعال دانش‌بنیان در زمینه تولید تجهیزات پزشکی در گفت‌وگو با صمت با اشاره به تاثیر چندنرخی بودن ارز بر فضای تولید کشور گفت: نرخ ارز از تورم داخلی و جهانی تاثیر می‌پذیرد و به‌طور طبیعی متناسب با این مولفه‌ها تعیین می‌شود؛ در واقع نرخ ارز را بازار تعیین می‌کند. حال دولتی که نرخ بازار را قبول نکند، خودش نرخی را برای ارز تعیین می‌کند که این امر موجب چندنرخی شدن ارز در کشوری می‌شود و آسیب‌های جدی برای اقتصاد به‌دنبال دارد.
به نام دانش‌بنیان به کام مونتاژ
وی افزود: تک‌نرخی شدن ارز برای تولید سودبخش‌تر از تخصیص ارز دولتی است، چراکه اصل رقابت در این شرایط چهره عادلانه‌تری به خود می‌گیرد. متاسفانه سال‌هاست درگیر ارز چندنرخی در کشور هستیم و نرخ ترجیحی و سوبسیدی موجب منتفع شدن برخی از واردکنندگان، نه دانش‌بنیان‌ها می‌شود. در واقع هر قدر هم تولیدکنندگان از دانش فنی برای تولید خود بهره بگیرند، برای تامین مواد اولیه باید ارز داشته باشند که طبیعتا ارز آزاد نرخ آن را تعیین می‌کند و این در نرخ تمام‌شده تولید بسیار اثرگذار است. روی دیگر سکه این است که آن دسته از تولیدکنندگانی که مونتاژکار هستند، از تخصیص ارز دولتی منتفع می‌شوند، چراکه نه هزینه و نه زمان کافی برای تولید یک محصول را بسان دانش‌بنیان‌ها صرف کرده‌اند. هر قدر که یک تولیدکننده برای ساخت قطعات و تامین مواد اولیه به خارج وابسته باشد و ارز ترجیحی دریافت کند، نرخ تمام‌شده پایین‌تری خواهد داشت و در این شرایط صنایع مونتاژکار که یارانه می‌گیرند، بیشتر تشویق به واردات می‌شوند تا تولید. عسکری‌راد شرایط فعلی ارزی کشور را عامل اصلی برون‌رفت بسیاری از دانش‌بنیان‌ها از چرخه اقتصادی دانست و گفت: روند فعلی در صنعت بهداشت و درمان و کالاهای مصرفی بسیار مشکل‌ساز خواهد بود و اغلب تولیدات داخلی که از اکوسیستم دانش‌بنیان بیرون آمده، خارج از چرخه اقتصاد قرار می‌گیرند؛ به این دلیل که نرخ تمام‌شده محصول دانش‌بنیان‌هایی که یک محصول را تولید می‌کنند با محصول آن واردکننده‌ای که سوبسید و ارز ترجیحی می‌گیرد، یکی نخواهد بود و این باعث می‌شود محصول دانش‌بنیان از دایره اقتصاد خارج شود. تک‌نرخی شدن ارز موجب پویایی اکوسیستم دانش‌بنیان می‌شود؛ در غیر این صورت روز به روز شاهد افول شرکت‌های دانش‌بنیان خواهیم بود.
رقابت بر سر رانت است، نه تولید
این فعال دانش‌بنیان با تاکید بر اهمیت عادلانه بودن تخصیص ارز به شرکت‌های تولیدی و دانش‌بنیان گفت: نوسان ارز تقریبا در همه جای دنیا وجود دارد که میزان آن به تولید ناخالص کشورها برمی‌گردد. اگر واردکنندگان و تولیدکنندگان تنها با یک نرخ به انجام مبادلات بپردازند، عرصه رقابت عادلانه‌تر خواهد بود، اما در شرایط فعلی نرخ ترجیحی باعث ایجاد و افزایش رانت شده و شرکت‌ها به‌جای اینکه توان خود را صرف افزایش کیفیت کنند، صرف دست یافتن به رانت می‌کنند، چراکه اگر این کار را نکنند، محکوم به نابودی و خارج شدن از چرخه اقتصاد هستند. وی افزود: دانش‌بنیان‌ها هر قدر هم که توان فنی و دانش کافی برای تولید یک محصول را داشته باشند، نمی‌توانند با رانت‌بازی مقابله کنند، چراکه در بازار نمی‌توان با کالاهایی که از کانال رانت و ارز ترجیحی وارد شده، در بحث قیمت رقابت کرد. در کل بهره‌وری و ارزش افزوده‌ای که دانش‌بنیان‌ها دارند، حریف چندنرخی بودن ارز نمی‌شود. به‌گفته عسکری‌راد، با تخصیص ارز که عاید دانش‌بنیان‌ها هم نمی‌شود، تولید محصولات مونتاژشده نسبت به تولید محصولاتی که دانش‌بنیان‌ها مواد خام آن را تهیه می‌کنند و می‌خواهند از صفر تا صد تولید کنند، به‌صرفه‌تر است؛ زیرا مونتاژکاران محصولات مصرفی خود را با ارز ترجیحی تهیه می‌کنند و زمان و هزینه کمتری را برای تولید یک محصول صرف می‌کنند، در حالی که دانش‌بنیان‌هایی که مواد اولیه می‌خرند، هم زمان و هم هزینه بیشتری را برای تولید یک محصول صرف می‌کنند، اما در نهایت محصولات مونتاژی در بازار فروش بیشتری خواهد داشت.
دولت طرفدار واردات است
وی شرایط فعلی تخصیص ارز به تولیدکنندگان را دلیل اصلی رشد رانت در کشور دانست و در این باره گفت: یک تولیدکننده ۸۰ درصد اقلام موردنیاز خود را از خارج تهیه می‌کند و برای آن ارز ترجیحی هم می‌گیرد، اما دانش‌بنیانی که بیشتر اقلام موردنیازش را خودش تهیه می‌کند و شاید ۳۰ درصد را وارد کند، سود کمتری نسبت به آن تولیدکننده می‌کند؛ بنابراین چندنرخی بودن ارز و تخصیص ارز ترجیحی، موجب تشویق شرکت‌ها به وابسته بودن می‌شود. در واقع دولت با این اقدام بیشتر موافق واردات است تا تولید.
ارز ترجیحی حذف شود
عسکری‌راد با اشاره به ضرورت حذف ارز ترجیحی گفت: حذف ارز ترجیحی شاید در ظاهر یک اتفاق منفی تلقی شود و حتی برخی از دانش‌بنیان‌ها از این شرایط ناراضی شوند، اما در واقع ضرری برای شرکت‌های دانش‌بنیان ندارد، زیرا دانش‌بنیانی که تنها ۳۰ درصد اقلام موردنیاز خود را با ارز ترجیحی از خارج وارد می‌کند، فقط درصدی می‌تواند نرخ تمام‌شده محصول خود را پایین بیاورد، اما آن تولیدکننده‌ای که ۸۰ درصد اقلام خود را از خارج تهیه می‌کند با دریافت ارز ترجیحی عملا گوی رقابت را از دانش‌بنیان‌ها می‌رباید و اجازه فعالیت به دانش‌بنیان‌ها در بازار داده نمی‌شود. به‌گفته وی، با ادامه این نوسانات و چندنرخی بودن ارز در نهایت این دانش‌بنیان‌ها هستند که بیش از هر فعال اقتصادی ضرر می‌کنند و رو به نابودی و متلاشی شدن می‌روند.
نوسان ارز و شکست در مناقصه‌ها
علیرضا عطاری، از دیگر فعالان اکوسیستم دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت گفت: نوسانات نرخ دلار در بیشتر موارد موجب شکست شرکت‌های دانش‌بنیان در مناقصه‌ها می‌شود و این شرکت‌ها در اغلب پروژه‌های اقتصادی ضرر می‌کنند.همچنین نوسان نرخ ارز در بحث واردات ضررهای مالی بسیاری را به شرکت‌ها وارد کرده، زیرا در اغلب موارد مابه‌التفاوت نرخ حاصل از افزایش نرخ دلار، از جیب دانش‌بنیان‌ها پرداخت می‌شود. یک شرکت دانش‌بنیان هر قدر برای کسب سود و بهره اقتصادی از کانال تولیدات فناورانه تلاش کند، با این وضعیت نوسانات ارز و تخصیص ارزهای ترجیحی موفق نخواهد شد.
تخصیصی که رانت به‌دنبال دارد
وی با اشاره به رانت‌خواری برخی از شرکت‌های بزرگ تولیدی که تنها نام دانش‌بنیان را یدک می‌کشند، گفت: متاسفانه بعد از نوسان شدید ارزی در چند سال اخیر هیچ گاه شاهد تک‌نرخی شدن ارز نبوده‌ایم و این امر موجب افزایش رانت در نظام اقتصادی کشور شده است؛ به‌عبارت روشن‌تر تخصیص ارز ترجیحی که موجب چندنرخی شدن آن شده، شرایط را برای رانت‌خواری به‌ویژه آن دسته از شرکت‌های دانش‌بنیانی که فقط نام دانش‌بنیان را یدک می‌کشند.به‌گفته این فعال دانش‌بنیان، برخی شرکت‌ها که از عنوان «دانش‌بنیان» بهره می‌برند، هیچ نشانه‌ای از دانش‌بنیان بودن ندارند و تنها مونتاژکاران حرفه‌ای هستند که در این اکوسیستم و به نام دانش‌بنیان فعالیت می‌کنند.
عطاری گفت: در کل با شرایط فعلی نوسان ارز و روند تخصیص آن به شرکت‌هایی که اغلب مونتاژکار و در ظاهر تولیدی هستند، نمی‌توان اتفاق خوشایندی را برای حوزه اقتصاد متصور بود، چراکه اختصاص یک مزیت به گروهی خاص، نظیر تخصیص ارز ترجیحی تنها آورده‌ای که دارد، ایجاد رانت است و شرکت‌های دانش‌بنیان واقعی نمی‌توانند به فعالیت تولیدی به‌معنای واقعی بپردازند؛ زیرا فضای رانتی منجر به خروج تولیدکنندگان واقعی از چرخه اقتصاد می‌شود.
وی با تشریح اهمیت اقتصاد آزاد در رشد و توسعه اکوسیستم نوآوری گفت: راهی جز ایجاد اقتصاد آزاد برای رهایی از مشکلات فعلی نیست. اقتصاد آزاد اقتصادی است که در آن مالیات به‌درستی پرداخت شود و نرخ انرژی و گاز واقعی باشد و درآمدها هم براساس این نرخ‌ها، تعیین شود و با آن همخوانی داشته باشد. نرخ شاخص‌های اقتصادی ما باید همسو با نرخ‌های جهانی پیش برود؛ چه درآمد مردم و چه هزینه‌های آنها؛ نه آنکه یک‌سویه باشد، یعنی فقط هزینه‌ها مطابق نرخ جهانی افزایش یابد، اما درآمد به همان روال سابق عاید مردم شود.
به‌گفته عطاری واردات آزاد یکی از نشانه‌های اقتصاد آزاد است، این در حالی است که در ایران محصولات خریداری‌شده حتی چندین سال پشت درهای گمرک می‌ماند.
وی افزود: باتوجه به شرایط یادشده فعالیت دانش‌بنیانی در کشور تقریبا جزو محالات است، زیرا اکوسیستم نوآوری و دانش‌بنیان تنها در اقتصاد آزاد می‌تواند شکوفا شود.
عطاری تاکید کرد: علاوه بر موارد یادشده، تداوم نوسانات فعلی و تخصیص‌های بی‌حساب و کتاب دولت، ممکن است فعالیت اقتصادی پویا در کشور با مشکلاتی مواجه شده و حتی ناممکن شود.
نوسان نرخ ارز تب مهاجرت را بیشتر می‌کند
در ادامه، سراغ یکی دیگر از فعالان اکوسیستم دانش‌بنیان در زمینه فناوری اطلاعات رفتیم. سید محسن سیدصالحی، رئیس یک شرکت دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت با اشاره به تاثیر نوسانات ارزی بر کاهش سرمایه انسانی شرکت‌های فعال در زمینه فناوری اطلاعات گفت: در حوزه فناوری اطلاعات باتوجه به اینکه امکان مهاجرت فعالان به کشورهای دیگر بالا است، نوسان نرخ ارز باعث شده پیشنهادات خارجی‌ها برای نیروی انسانی فعال در داخل جذاب‌تر از قبل باشد و آنها هر روز درآمد ریالی خود را که روزبه‌روز کم‌ارزش‌تر هم می‌شود، با آن درآمدی که می‌توانند در کشورهای مقصد داشته باشند، مقایسه کنند.
وی افزود: از آنجایی که درصد هزینه تمام‌شده برای نیروی انسانی در حوزه فناوری اطلاعات بالا است، نوسانات ارزی بیش از هر موردی روی این مولفه اثر می‌گذارد؛ بنابراین بی‌ثباتی اقتصادی باعث می‌شود شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در زمینه فناوری اطلاعات، بیشتر نیروهای خود را به‌دلیل مهاجرت از دست بدهند، این در حالی است که نیروی انسانی پیشران اصلی تولید در این شرکت‌ها است و نوسان نرخ ارز و بی‌ثباتی اقتصادی به قیمت از دست دادن این نیروها تمام می‌شود.
اخلال در تامین تجهیزات شبکه
وی گفت: نوسان نرخ ارز و بی‌ثباتی اقتصادی بسیاری از شرکت‌های تولیدکننده ماشین‌آلات و تجهیزات یا تولیدات دارویی را نیز در تهیه و تامین نهاده، با مشکلات جدی مواجه می‌کند؛ کما اینکه همین حالا نیز دانش‌بنیان‌های فعال در این حوزه‌ها با مشکل روبه‌رو هستند. مشابه چنین روندی در شرکت‌های فناوری اطلاعات نیز وجود دارد. وی افزود: در شرکت‌های فناوری اطلاعات، تامین تجهیزات جزو ملزومات کار است، این در حالی است که نوسان نرخ ارز و بی‌ثباتی اقتصادی بسیاری از این تجهیزات را در بازار ناموجود کرده و در نتیجه این شرکت‌ها برای انجام تعهدات، با مشکلات جدی مواجه می‌شوند.
به‌گفته سیدصالحی، برای ارائه برخی خدمات نرم‌افزاری، نیازمند خرید ملزوماتی هستیم که باید پرداخت ارز داشته باشیم. از طرفی هم، اگر بخواهیم با واسطه این کار را انجام دهیم، تاثیر غیرمستقیمی در نرخ تمام‌شده کالا و خدمات خواهد داشت. در کل، یک شرکت دانش‌بنیان فعال در فناوری اطلاعات ملزم به ارائه تعهدات بسیاری است که در هر مرحله آن نوسانات ارزی و بالا و پایین شدن قیمت‌ها خود را نشان می‌دهد.
سخن پایانی
به‌گفته بسیاری از کارشناسان در ماه‌های اخیر متاسفانه نوسانات ارزی باعث شده ما به یکباره با افزایش چندبرابری نرخ تجهیزات و مواد اولیه مواجه شویم. این موضوع برای شرکت‌های دانش‌بنیانی که در ابتدای راه هستند و نوپا محسوب می‌شوند تقریبا چندین برابر مشکل‌سازتر از شرکت‌های دانش‌بنیان بزرگ است. نوسانات ارزی اخیر موجب شده دستگاه‌ها و تجهیزاتی که تا پیش از این نرخ ثابتی داشتند اکنون افزایش نرخ بیش از 3 برابری پیدا کنند و این مسئله بار مالی زیادی را به شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا تحمیل کرده است.
