چاره‌جویی فناورانه برای تامین غذا
«دسترسی آحاد مردم به غذای سالم و کافی، برای داشتن یک زندگی سالم و فعال در همه زمان‌ها» تعریفی است که از عبارت امنیت غذایی در بیشتر متون علمی بیان شده است.
صدای بحران به گوش می رسد
طبق اعلام کارگروه ویژه سازمان ملل که برای بررسی ناامنی غذایی تشکیل شده است، بیش از ۶۰ کشور در سراسر جهان با مشکل واردات محصولات کشاورزی و بحران غذایی دست وپنجه نرم می کنند. طبق سندی که نشریه پولیتیکو به آن دست یافت، این کارگروه توجه خود را بر شماری از کشورهای سراسر جهان از جمله کلمبیا، مالاوی، پاکستان و میانمار معطوف کرده است. در سند فاش شده آمده؛ در سیرالئون، مصرف غذاهای مغذی افراد فقیرتر، در نتیجه افزایش قیمت ها رو به کاهش گذاشته و موارد مشابهی نیز از کلمبیا، کنگو، چاد، اکوادور، عراق، کنیا و مالاوی گزارش شده است. به اعتقاد پژوهشگران، در ایران توزیع مواد غذایی در دهک های مختلف، مشکلات عدیده ای دارد. در حقیقت، الگوی مصرف و تغذیه در قشر فقیرتر دچار بحران هایی است که این امر به طیف وسیع مواد غذایی و محصولات کشاورزی به لحاظ کیفی در کشور برمی گردد.صمت در این گزارش ضمن بررسی چالش های اساسی پیش روی امنیت غذایی در کشور به نقش دانش بنیان ها در رفع بحران های مرتبط با تامین غذا هم پرداخته است.
تعریف درستی از دانش بنیان ها ارائه نکرده ایم
محمد فاصله جهرمی، کارشناس اقتصاد کشاورزی در گفت وگو با صمت درباره محدود بودن نقش دانش بنیان ها در حل معضلات اساسی کشور نظیر امنیت غذایی گفت: متاسفانه تاکنون آن گونه که باید به دانش بنیان ها توجه نشده و توجه به این حوزه منوط به بخش های آکادمیک بوده است. آنچه از فعالیت دانش بنیان ها می توان برداشت کرد، این است که سرانجام فعالیت آنها به ارائه و انتشار چند مقاله منتهی شده و در عمل اتفاقی نیفتاده که منجر به ایجاد جریان کارساز باشد. در اصل آن تعریفی که از دانش بنیان در جهان وجود دارد، در ایران رشد و توسعه نیافته است.
چندین هزار به چه کارآید
وی افزود: نتیجه محدودیت ها در توسعه اکوسیستم دانش بنیانی این است که آن میزان از خروجی ریالی، صنعتی و اشتغالزایی که معمولا از فعالان این حوزه انتظار می رود، حاصل نمی شود. اگر خوب بررسی کنیم، درمی یابیم که چندین هزار شرکت دانش بنیان در 2 سال اخیر شکل گرفته اند، اما آن میزان خروجی اقتصادی و تولیدی موردانتظار حاصل نشده و تاثیر محسوسی در اشتغالزایی به وجود نیامده است. به اعتقاد من، چنین ضعفی در اکوسیستم دانش بنیان ناشی از جای خالی حمایت های دولتی است.
فاصله جهرمی در ادامه بااشاره به چالش های امنیت غذایی در کشور گفت: امروز با بحران غذایی روبه رو هستیم و بیشتر توجه مسئولان بر این موضوع استوار است که شکم مردم سیر باشد، اما اینکه چطور باید این روند اتفاق بیفتد، هنوز پاسخی به آن داده نشده است. در واقع، چگونه باید امنیت غذایی مردم را تا همیشه در ثبات نگه داشت. این مسئله یعنی نحوه تامین غذا در درازمدت، موضوعی است که در 10 سال آینده خود را نشان می دهد.
وی ادامه داد: ایران دارای اقلیم خشک و کم آب است؛ به همین دلیل، نحوه استفاده از منابع آبی اهمیت زیادی دارند. امروز معضل آب در کشور به مرحله بحرانی رسیده که ناشی از مدیریت نادرست ۴ تا ۵ دهه اخیر است.
به گفته این کارشناس، معضل جدی به لحاظ زمین و خاک در کشور دیده نمی شود و مولفه مهم در کمبود منابع آب، استفاده بهینه از این منابع است.
وی ادامه داد: تا زمانی که رویکرد دولت و وزارت نیرو در کشاورزی این باشد که به کشت محصولات آب بری چون هندوانه استمرار بورزند و به آن به عنوان یک محصول صادراتی نگاه کنند؛ دست کم در حال حاضر نباید این انتظار را داشت که مدیریت اصولی در حوزه توسعه و بهره برداری از منابع آب اتفاق بیفتد.
فاصله جهرمی بااشاره به لزوم خلق روش هایی برای افزایش بهره وری در منابع آبی افزود: باتوجه به محدودیت های نگران کننده منابع آبی، این منابع باید در تحت شرایط و اصولی مورداستفاده قرار بگیرند که بتوان حداکثر راندمان را از آن برداشت کرد. منابع طبیعی کشور به قدری محدود است که باید کشت محصولات استراتژیک در اولویت باشد و برای کشت های آتی منابع نگهداری شوند، نه آنکه مازاد آن صرف کشت محصولاتی شود که به بهای صادرات، آب و هزینه زیاد را صرف می کند. برای مثال، هندوانه محصول استراتژیک نیست؛ اما خوراک دام و علوفه یک محصول استراتژیک است که به شکل مستقیم به امنیت غذایی ارتباط پیدا می کند. به گفته این کارشناس، بی شک راهی جز بکارگیری روش های بهره وری از منابع آبی نداریم و تا زمانی که سیستم آبیاری کشور غیراصولی و غیرعلمی باشد، امنیت غذایی کشور در خطر است. برای مثال، غرقابی در کشور ما کشت غیراصولی و اشتباهی است. مدیران و مسئولان وزارتخانه ای دانش کافی در رویکردهای غلط دارند، اما هیچ گاه شاهد ارائه یا پیگیری راهکاری برای جلوگیری از روش های غلط نبودیم و چنین روالی در صنعت خودرو هم مشاهده می شود.
وی ادامه داد: کم پیش آمده است که از کارشناسان باسواد در امر بهره وری کشاورزی استفاده شود و معمولا افرادی سر کار هستند که شناختی از محیط جغرافیایی ندارند. قصورات انسانی در نهادهای وزارتخانه ای باعث شده است که خروجی مفید و قابل اتکایی در کشور حاصل نشود و ایران به لحاظ محصولات استراتژیک در خطر باشد. همچنین، فعالیت کارشناسان خبره تنها منوط به انتشار مقاله ها شده است و در اصل دخالتی در تصمیمات مهم ندارند.
فاصله جهرمی گفت: در بخش هایی از کشور نوعی از پوشش خاکی وجود دارد که ظرفیت ارزش آفرینی بالایی دارد و با بکارگیری فناوری محصولاتی تولید شود که به نفع امنیت غذایی باشد و به میزان 10 تا 100 برابر هم صادر شوند. در حالت معمول به جای اینکه خاک صادر شود، می توان با ایجاد زیرساخت مناسب محصولاتی تولید کرد که چندده برابر ارزآور و برای کشور سوددهی داشته باشند.
دولت هیچ گاه به صنایع کشاورزی، نگاه سرمایه گذاری و پشتوانه ای نداشته و اصلا توجه نشده است که صنعت کشاورزی ظرفیت پشتوانه ای برای دیگر صنایعی دارد که در ظاهر شاید بی ارتباط با یکدیگر باشند. از آن جایی که تمامی صنایع به صورت زنجیره عمل می کنند و از یکدیگر جدا نیستند، اما متاسفانه تاکنون در کشور شاهد این نبوده ایم که نیازهای خود را در یک سبد بریزند و با هم افزایی معضلات یکدیگر را مرتفع کنند.
وی ادامه داد: امروز زمان آن رسیده است که صنایع به صورت پشتوانه عمل کنند، شاید در ظاهر، برخی صنایع با یکدیگر بی ربط به نظر بیایند، اما دنیای امروز دنیای بهره وری و یکی از توانمندی های فناوری و تکنولوژی این است که می تواند منجر به این هم افزایی شود.دانش بنیان ها می توانند نقش آفرینی موثری در ارتباط میان صنایع داشته باشند و آنها را به یکدیگر وصل کنند. گفتنی است، راندمان اقتصادی تکنولوژی مثبت ارزیابی شده است.
فناوری مسیر رسیدن به غذای سالم را هموار می کند
توسعه فناوری های زیستی برای بهبود و ارتقای کیفیت مواد غذایی با استفاده از ظرفیت های دانش بنیان ها راهکاری است که از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با همکاری چند نهاد و سازمان مربوطه پیگیری شد که به دنبال آن ۲۷۰ پروژه برای ارتقای کیفیت محصولات غذایی و کشاورزی با فناوری زیستی تعریف شد.
مصطفی قانعی، دبیر ستاد زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در گفت وگو با صمت، طرح توسعه فناوری های زیستی برای بهبود و ارتقای کیفیت مواد غذایی با استفاده از ظرفیت های دانش بنیان ها را در راستای نفوذ و بکارگیری فناوری های نوین داخلی در عرصه تولید مواد غذایی و کشاورزی دانست و گفت: باتوجه به توسعه فعالیت شرکت های دانش بنیان در حوزه فناوری های زیستی، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به منظور نفوذ و بکارگیری فناوری های جدید، برای حل بخش عمده مشکلات مربوط به تامین مواد و امنیت غذایی، اعلام آمادگی کرده و بر همین مبنا فراخوان راه اندازی ۲۷۰ پروژه منتشر شده است.
قانعی پیگیری راه حل های فناورانه را انتخاب مطمئنی برای حل معضلات مربوط به دستیابی به غذای سالم و امنیت غذایی دانست و گفت: کمابیش در بیشتر فناوری های این حوزه، طرح های تحقیقاتی ارائه شده که بخش زیادی از آنها ارزیابی و بخشی هم موردحمایت مالی قرار گرفته است. باید از راه حل های فناورانه به منظور دستیابی به غذای سالم برای همه بهره بگیریم و تولید را هم افزایش دهیم. از آنجایی که معضل اصلی در کشور ما عدم رسوخ و بهره برداری از فناوری های نوین در صنایع مختلف است، برای عملیاتی کردن این پروژه ها نیازمند همکاری و رایزنی میان بخشی هستیم؛ بر همین اساس، هماهنگی میان وزارت صمت، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان غذا و دارو و سازمان دامپزشکی انجام شد و قرار است دبیرخانه این پروژه ها در محل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری مستقر شود.به گفته قانعی، معضل اصلی در بهره گیری از فناوری به ویژه فناوری های زیستی، نبود آن نیست، بلکه ترویج و شناخت آن از سوی بازار هدف است. در واقع، ما در رسوخ فناوری دچار ضعف هایی هستیم که تلاش کردیم با همکاری های بین سازمانی در یک بستر استاندارد به ترویج آن بپردازیم. البته اجباری در بکارگیری این فناوری ها در عرصه تولید مواد غذایی و محصولات کشاورزی برای کشاورزان و تولیدکنندگان نیست، به همین دلیل بودجه و یارانه ای به آن تعلق نمی گیرد و ما این مسئله را به عنوان یک راهکار مطرح کردیم.
به استانداردهای جهانی نزدیک تر می شویم
وی بهره گیری از فناوری های زیستی در تولید انبوه محصولات کشاورزی را راهکار مطمئنی برای رسیدن به استانداردهای جهانی در استفاده از سم دانست و گفت: در استانداردهای جهانی این مسئله اهمیت دارد که نیترات و باقیمانده کودهای شیمیایی زیاد نباشد، در حالی که در فناوری های زیستی از بارورهایی استفاده می شود که نیترات را جذب خاک می کنند؛ بر همین اساس می توان از کود زیستی استفاده کرد و به استانداردهای جهانی نزدیک تر شد.
سخن پایانی
چند سالی است که شرکت های دانش بنیان و خلاق اثبات کرده اند ظرفیت بالایی برای پاسخ دادن به نیازهای صنایع و جامعه دارند و می توانند عقب ماندگی های صنعتی و علمی کشور را جبران کنند. این اتفاق به یک باور ملی و عمومی بدل شده است و صنایع مختلف کشور با روی آوردن به این توانمندی دانشی و تخصصی، در مسیر توسعه یافتگی قدم برداشته اند، اما در این میان برخی صنایع هنوز از این ظرفیت علمی بی بهره هستند و تعداد شرکت های دانش بنیان فعال در آنها بسیار کم و محدود است. صنعت کشاورزی که یکی از صنایع بزرگ و حیاتی کشور محسوب می شود و ارتباط تنگاتنگی با امنیت غذایی دارد؛ یکی از این صنایع است که هنوز تعداد شرکت های دانش بنیان فعال در آن ناچیز است، به همین دلیل در هیبت سنتی خود مانده و با مشکلات و مصائبی دست به گریبان است که بالا بودن میزان واردات محصولات، یکی از آنها است. بی شک اگر کشاورزی دانش بنیان شود، نقش دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی خیلی پررنگ خواهد بود و ما باید این دانش را به بخش کشاورزی وارد کنیم.
