آب‌برترین درخت مقاوم؛ تناقض مرگبار در سیاست کشاورزی

درخت نخل برخلاف بسیاری از محصولات باغی، قدرت سازگاری بالا با گرما و شوری دارد، اما استمرار کم‌آبی، به‌ویژه در استان‌های جنوبی، توازن حیاتی آن را بر هم زده است.براساس بررسی‌های کارشناسان، افت سطح سفره‌های زیرزمینی، فرونشست خاک و کاهش رطوبت نسبی، 3 عامل همزمانی هستند که چرخه حیاتی نخل را مختل کرده‌اند. بسیاری از نخلستان‌های سنتی برپایه چاه‌های قناتی یا چاه‌های کم‌عمق شکل گرفته‌اند؛ اما با کاهش فشار آب زیرزمینی، حتی مقاومت سنتی این‌گونه باغ‌ها در حال فروپاشی است.مشکل اصلی اینجاست که سیاست‌های آبی کشور هنوز از منطق تولید بهینه تبعیت نمی‌کند. تصمیم‌ها نه برپایه مزیت اقلیمی، بلکه براساس سنت کشت تاریخی گرفته می‌شوند. همین رویکرد باعث شده است در مناطق تشنه، کشت ادامه یابد، بی‌آنکه نظام آبیاری ‌بروزرسانی شود.

تهدید رکود صادرات خرما

خشکی تدریجی نخلستان‌ها، صرفا مسئله‌ای محیط‌زیستی نیست؛ تبعات اقتصادی گسترده‌ای به‌همراه دارد. خرما در ایران علاوه بر تامین معیشت صدها هزار خانوار، در فهرست محصولات صادراتی غیرنفتی نیز جایگاه ویژه دارد. کاهش تولید مستقیم به‌معنای کاهش عرضه در بازارهای خارجی و از دست دادن سهم بازار است.در شرایطی که کشورهای رقیب، از عربستان تا تونس و مصر، سرمایه‌گذاری وسیعی در بخش فناوری فرآوری و بسته‌بندی کرده‌اند، ایران درگیر بحران پایه‌ای آب است. خام‌فروشی خرما اکنون با چالشی مضاعف روبه‌روست؛ محصولی که دیگر حتی در حجم خام نیز، پاسخگوی تقاضای صادراتی نیست.

آبیاری سنتی؛ میراثی پرهزینه در دوره خشکسالی

بخش عمده‌ای از نخلستان‌های ایران هنوز از الگوی سنتی آبیاری کرتی استفاده می‌کنند. در این شیوه، بخش زیادی از آب پیش از رسیدن به ریشه نخل، تبخیر یا جذب خاک سطحی می‌شود. فناوری‌های جدید مانند آبیاری قطره‌ای و زیرسطحی که در سایر کشورهای خرماخیز منطقه به مرحله صنعتی رسیده، در ایران با تاخیر و کندی اجرا می‌شود.کارشناسان می‌گویند؛ بدون تغییر فوری در الگوهای آبیاری، نخلستان‌های سنتی تا 2 دهه آینده در خطر نابودی کامل قرار خواهند گرفت. در حال ‌حاضر، بسیاری از باغداران از کمبود منابع مالی برای تجهیز شبکه‌های نوین آبیاری گلایه دارند. نبود خط اعتباری مشخص و هزینه‌های بالای سامانه‌های مدرن، مانع اصلی تحول است.

زنجیره‌ای که با کم‌آبی پاره می‌شود

بحران آب نه‌تنها به ریشه درخت ضربه زده، بلکه بر تمام زنجیره ارزش خرما سایه انداخته است. از افت کیفیت محصول تا افزایش هزینه نگهداری و ناتوانی در صادرات منظم، همه حلقه‌های مرتبط با بخش آب هستند. نخل ضعیف، بار سبک‌تری می‌دهد؛ بار سبک‌تر یعنی تولید کمتر، بازگشت ارز پایین‌تر و فشار بیشتر بر صادرکننده برای حفظ بازار.توقف تدریجی صادرات در برخی استان‌های جنوبی نشانه واضح این چرخه است. از سوی دیگر، کاهش حجم صادرات باعث شده است رقبای منطقه‌ای به‌راحتی بازارهای سنتی ایران را تصاحب کنند.تحلیلگران اقتصاد کشاورزی بر این باورند که نجات خرما در گرو دو اصلاح موازی است؛ «مدیریت آب» و «مدرن‌سازی واحدهای تولید».مدیریت آب یعنی شناسایی مناطق اولویت‌دار، ممنوعیت توسعه نخلستان‌های جدید در پهنه‌های بحرانی و تخصیص یارانه هدفمند برای تغییر روش‌های آبیاری.از سوی دیگر، نوسازی یعنی ورود فناوری‌های هوشمند، تقویت سیستم‌های فرآوری و ایجاد زنجیره صادراتی پایدار برای جلوگیری از خام‌فروشی.

 

                    

ظرفیت ۵ میلیارد دلاری خرمای ایران در سایه غفلت

صنعت خرمای ایران باوجود جایگاه استراتژیک در اقتصاد کشاورزی کشور، از یک شکاف عمیق میان ارزش واقعی و نرخ صادراتی رنج می‌برد. محمدصادق حمیدیان، رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی شیراز، با تحلیلی انتقادی از وضعیت موجود اعلام کرد؛ ظرفیت واقعی درآمد ارزی این محصول، حداقل 10برابر رقم فعلی ۵۰۰ میلیون دلاری است. به‌گفته او، یک ثروت ملی عظیم به‌دلیل فقدان یک استراتژی توسعه صنعتی مدون و ضعف‌های ساختاری در زنجیره ارزش، با قیمتی ناچیز به بازارهای جهانی عرضه می‌شود.

حمیدیان ریشه‌های این ارزش‌گذاری پایین را در دو حوزه کلیدی «تحقیق و توسعه» و «بازاریابی» جست‌وجو کرد و به صمت گفت: در زمینه اصلاح ژنتیکی و بهینه‌سازی کشت خرما، شاهد یک خلأ علمی جدی هستیم. آنچه امروز به‌عنوان تولیدات ما شناخته می‌شود، بیشتر حاصل انتخاب‌های سنتی و تطابق طبیعی با شرایط اقلیمی مناطق مختلف است تا یک برنامه علمی هدفمند. این ضعف در مبدأ تولید، به حلقه‌های بعدی زنجیره نیز تسری یافته است. به‌گفته این فعال اقتصادی، در حوزه بازاریابی و عرضه، با مجموعه‌ای از چالش‌ها از جمله فقدان برندینگ موثر، بسته‌بندی‌های غیراستاندارد، فرآوری ناکافی و سایر فعالیت‌های ارزش‌افزا روبه‌رو هستیم که اجازه نمی‌دهد محصول به جایگاه قیمتی واقعی خود دست یابد.

رئیس اتاق شیراز مشکل اصلی را «فقدان نقشه‌راه برای توسعه کیفی» این صنعت می‌داند و معتقد است؛ دولت به‌عنوان رگولاتور اصلی، باید یک برنامه جامع از مرحله تولید در نخلستان تا جلب رضایت مصرف‌کننده نهایی را طراحی و اجرا کند. نگاهی به رقبای جهانی، عمق این فاصله را بیشتر آشکار می‌سازد. حمیدیان بااشاره به این موضوع گفت: مصر یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان خرما در جهان است، اما این رژیم‌صهیونیستی است که با عرضه خرمای مجول با قیمتی بالغ بر ۲۵ دلار به‌ازای هر کیلوگرم، نبض بازار خرماهای لوکس را در دست دارد. این اختلاف فاحش، گواهی روشن بر این مدعاست که ما تا چه حد از بهره‌برداری از ظرفیت واقعی خود فاصله داریم.

وی همچنین بر مزیت‌های ذاتی و استراتژیک خرما تاکید کرد و افزود: خرما یکی از معدود محصولات طبیعی با خواص دارویی اثبات‌شده، از جمله ویژگی‌های ضدسرطانی و تقویت‌کننده سیستم ایمنی بدن است. از سوی دیگر، نخل خرما در برابر شوری آب و خاک مقاومت فوق‌العاده‌ای دارد. در شرایطی که کشور با بحران کمبود آب و افت کیفیت منابع آبی مواجه است، سرمایه‌گذاری بر توسعه نخلستان‌ها و اصلاح نژاد این درخت می‌تواند یک راهبرد هوشمندانه برای تولید محصولات صادرات‌محور و باکیفیت باشد.

این عضو هیات نمایندگان اتاق ایران، سیاست‌گذاری‌های کوتاه‌مدت دولت را یکی از جدی‌ترین موانع بر سر راه توسعه صادرات خرما برشمرد. به‌گفته وی، رویکرد فعلی دولت، توسعه‌محور نیست و صرفا بر مسائل مقطعی مانند بازگشت ارز حاصل از صادرات و وضع عوارض گوناگون متمرکز شده و این سیاست‌ها در عمل، قدرت مانور و توان توسعه بازار را از بخش خصوصی سلب کرده است. حمیدیان یادآور شد: در گذشته شاهد سیاست‌های حمایتی بودیم که به رشد صادرات کمک شایانی کرد، اما امروز دولت به‌دلیل نیازهای مالی، نه‌تنها از مسیر حمایت خارج شده، بلکه به مانعی برای رشد این صنعت تبدیل شده است.

به‌باور رئیس اتاق شیراز، برای رقابت در عرصه جهانی، عرضه خرمای ایران باید با ظاهری جدید و منطبق بر استانداردهای بین‌المللی انجام گیرد. بکارگیری روش‌های نوین بازارسازی، استفاده از بسته‌بندی‌های مدرن و خلق ارزش‌افزوده در تمام مراحل زنجیره تامین، از الزامات غیرقابل‌انکار است. متاسفانه صادرکنندگان ایرانی همچنان از ابزارهای مدرن جهانی در این حوزه‌ها بی‌بهره‌اند و همین امر موجب عقب‌ماندگی از رقبای منطقه‌ای شده است.

حمیدیان در پایان به نقش «انجمن ملی خرمای ایران اشاره کرد و گفت: در انجمن، تمام تلاش خود را به کار گرفته‌ایم تا هویت و ارزش واقعی خرمای ایران را در بازارهای جهانی احیا کنیم. همزمان، هدف ما این است که در بازار داخلی نیز این محصول را با کیفیتی در شأن مصرف‌کننده ایرانی عرضه کنیم؛ محصولی که بتواند رضایت و لبخند را برای مشتریان به ارمغان بیاورد.» او آرزوی نهایی فعالان این صنعت را این‌گونه توصیف کرد: «امیدواریم روزی خرما را از جایگاه سنتی خود در مراسم سوگواری خارج کرده و به نمادی از شادی در جشن‌ها و مهمانی‌های ایرانیان تبدیل کنیم. این محصول گرانبها شایسته حضور در بهترین لحظات زندگی مردم است.»

 

 

صنعت خرما در محاصره بروکراسی، سیاست‌های ارزی و بحران آب

پیام باقری، نایب‌رئیس اتاق بازرگانی ایران در همایش تخصصی خرما که همزمان با هفتمین نمایشگاه بین‌المللی این حوزه برگزار شد، با ترسیم یک چشم‌انداز جامع، از صنعت خرما به‌عنوان یک حوزه راهبردی و سرشار از ارزش‌افزوده یاد کرد که به‌شکلی نظام‌مند موردغفلت قرار گرفته است.

وی بااشاره به موقعیت ژئواکونومیک استان بوشهر به‌عنوان قطب انرژی، دروازه بازارهای بین‌المللی و محور توسعه اقتصاد دریامحور، تاکید کرد؛ توانمندی تولید خرما در این منطقه و سایر استان‌های جنوبی، یک مزیت استراتژیک است که معیشت جمعیت قابل‌توجهی از خانوارها به آن وابسته است و نباید از ظرفیت عظیم آن برای حضور در بازارهای جهانی چشم‌پوشی کرد.

به‌گفته باقری، قدرت رقابت‌پذیری تولیدکنندگان ایرانی به‌دلیل جهش هزینه‌های تولید به‌شدت تضعیف شده است. او راهکار عبور از این بحران را در خلق ارزش‌افزوده و افزایش سطح کیفی صادرات دانست و تصریح کرد: «این تحول نیازمند سرمایه‌گذاری است، از این‌رو، اتاق ایران به‌طورجدی پیگیری خواهد کرد تا یک خط اعتباری ویژه از محل منابع صندوق توسعه ملی برای تامین سرمایه در گردش موردنیاز این صنعت تعریف و تخصیص یابد.

نایب‌رئیس اتاق ایران، حرکت به‌سمت هوشمندسازی و مدرنیزاسیون نخلستان‌ها را برای افزایش بهره‌وری امری حیاتی خواند و بر لزوم تکمیل زنجیره ارزش پیشین و پسین این محصول تاکید کرد. وی با انتقاد از وضعیت فعلی اظهار کرد: «در حالی که نزدیک به ۸۰ درصد محصول خرمای کشور به‌صورت فله‌ای و با حداقل ارزش‌افزوده روانه بازار می‌شود، باید این رویه زیانبار را از طریق سرمایه‌گذاری هدفمند تغییر دهیم. تنها در صورت تکمیل این زنجیره، می‌توان به توسعه پایدار صادرات امیدوار بود.» به‌باور او، قرار گرفتن محصول در یک زنجیره ارزش جهانی، به‌تدریج سهم آن را در بازارهای هدف افزایش می‌دهد و در این میان، تشکیل کنسرسیوم‌های صادراتی نقشی کلیدی ایفا می‌کند؛ امری که نیازمند هم‌افزایی و حمایت تمام ارکان اقتصاد، از جمله دولت، مجلس و اتاق‌های بازرگانی در کنار فعالان اقتصادی است.

باقری در بخش دیگری از تحلیل خود، انگشت اتهام را به‌سوی «نظام بروکراتیک دولت» نشانه رفت و آن را مانع اصلی تولید دانست. او گفت: بدنه سنگین دولت به‌جای ایفای نقش تسهیلگری، خود به یک ترمز برای رشد تبدیل شده است. باید این موتور خلق بخشنامه‌های متعدد و متناقض را متوقف کنیم تا تولید نفس بکشد. همچنین، شفاف‌سازی آمارها برای از بین بردن اختلافات آماری یک ضرورت است، زیرا همین عدم‌شفافیت به خطاهای فاحش در تصمیم‌گیری‌ها منجر می‌شود.

چالش بزرگ دیگری که از سوی این مقام مسئول مطرح شد، بحران آب و حکمرانی ناکارآمد در این حوزه بود. وی تصریح کرد: مدیریت ناکارآمد، منابع آبی کشور را به یک چالش امنیتی تبدیل کرده و کیفیت پایین حکمرانی اقتصادی، بحران‌ساز شده است.

 باقری همچنین سیاست‌های ارزی را عاملی برای دلسردی صادرکنندگان دانست و افزود: شاهد هستیم که یک صادرکننده نمونه به‌دلیل رویه‌های غلط ارزی، فعالیت صادراتی خود را متوقف می‌کند. این سیاست‌ها باید به‌سرعت اصلاح شوند. صنعت خرما تنها یک مصداق است و باید تمام فرآیندهای تولید تا صادرات در کشور چابک‌سازی شوند.

نایب‌رئیس اتاق ایران با هشداری جدی نسبت به آینده نخلستان‌ها گفت: کیفیت و کمیت منابع آبی به‌شدت آسیب دیده و اگر راهکاری نیندیشیم، به‌زودی شاهد نابودی نخلستان‌ها خواهیم بود. باید فورا به‌سمت روش‌های نوین آبیاری مانند زیرسطحی و قطره‌ای حرکت کنیم.

 او در پایان با اشاره به حضور رقبای قدرتمند در بازار جهانی خرما، تاکید کرد که هرگونه غفلت به‌معنای از دست رفتن بازارهای صادراتی خواهد بود و اعلام کرد: اتاق ایران آماده است تا یک گفتمان ملی و جدی را پیرامون صنعت خرما شکل دهد و از تمامی متولیان این حوزه دعوت می‌کنیم تا با مشارکت در این گفت‌وگو، راهکارهای عملیاتی را شناسایی کرده و برای اجرای آنها گام‌های موثری بردارند.

 

 

سخن پایانی

خشکی نخلستان‌ها زنگ هشدار فروپاشی یکی از معدود مزیت‌های صادراتی غیرنفتی ایران است. کمبود آب که سال‌ها تنها در قالب گزارش‌های محیط‌زیستی مطرح می‌شد، اکنون تهدیدی مستقیم برای تراز تجارت کشاورزی کشور شده است.

 

 

 

اگر در کوتاه‌مدت برنامه احیای منابع آبی، اصلاح شیوه‌های کشت، و رفورم در سیاست‌گذاری صادراتی آغاز نشود، جنوب ایران نه‌تنها نخل، بلکه بخشی از هویت اقتصادی و فرهنگی خود را از دست خواهد داد.