مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه ایران که در راس هیاتی مرکب از نمایندگان سازمان بنادر و دریانوردی و مدیرعامل سازمان منطقه آزاد چابهار در این نشست شرکت، داشت؛ ضمن اعلام آخرین اقدامات و تسهیلات جمهوری اسلامی ایران برای تسریع در جابه ‌ جایی محموله ‌ ها در قلمرو کشور از اتصال چابهار به شبکه ریلی در آینده خبر داد. وی افزود: کریدور شمال-جنوب و بندر چابهار اقتصادی ‌ ترین مسیر اتصال هند به آسیای مرکزی و افغانستان است. شرکت ‌ کنندگان در این نشست با تاکید بر مزیت ‌ های کریدور شمال-جنوب و بندر چابهار، خواستار تکمیل زیرساخت ‌ های ریلی مورد نیاز و همچنین رفع موانع گمرکی، بانکی، بیمه ‌ ای و حمل ‌ ونقل ترکیبی در این کریدور شدند. چندی پبش نیز خبر پیوستن ازبکستان به جمع هم ‌ پیمانان چابهار منتشر شد. صمت در این گزارش به موافقتنامه چابهار، ‌ میزان پیشرفت این پروژه و دستاوردهای اقتصادی آن در آینده پرداخته است.

فرصتی برای ترانزیت در غرب آسیا

توافقنامه چابهار اواسط دهه ۹۰ تدوین و تصویب شد. در خرداد ۱۳۹۵ ، ایران، هند و افغانستان توافقنامه چابهار را امضا کردند و براساس آن مقرر شد بندر چابهار به مرکز منطقه ‌ ای ترانزیت، انرژی و تجارت تبدیل شود. بسیاری معتقدند باتوجه به موقعیت ژئوپلتیک ایران در منطقه، توسعه بندر چابهار فرصتی برای رونق تجارت و ترانزیت در غرب آسیا فراهم می ‌ آورد که می ‌ تواند منجر به جذب سرمایه ‌ گذار خارجی شود. از سوی دیگر، توجه کشورهای منطقه و محصور در خشکی به این بندر، نشان ‌ دهنده اهمیت استراتژیک چابهار است. چابهار به ‌ عنوان یکی از بنادر مهم و بزرگ ‌ ترین بندر اقیانوسی ایران و خارج از تنگه هرمز از موقعیت بسیار مناسب راهبردی در یک چهارراه جهانی قرار گرفته است که باوجود داشتن بندر، منطقه آزاد و متصل بودن به آب ‌ های آزاد اقیانوس هند می ‌ تواند موجب توسعه تجارت و حمل ‌ ونقل جنوب شرق کشور و سواحل مکران شود. همچنین چابهار به دلیل قرار گرفتن در ساحل دریای عمان و کوتاه ‌ ترین فاصله به مسیر تردد کشتی ‌ های خارج از تنگه هرمز با فاصله کوتاه زمینی به مرزهای افغانستان و پاکستان با سرمایه ‌ گذاری عظیم بخش دولتی و خصوصی در زیرساخت ‌ ها و تجهیزات بندری فرصتی بی ‌ بدیل برای سرمایه ‌ گذاری در حوزه ‌ های مختلف به ‌ ویژه پتروشیمی، فولاد، پالایشگاه و سایر واحدهای تولیدی بازارپسند ایجاد کرده که هر یک می ‌ تواند نقش بسیار مهمی در تولید، صادرات و اشتغالزایی داشته باشد. در بعد تجارت بین ‌ الملل نیز همجواری ۲ کشور پاکستان و افغانستان با استان سیستان و بلوچستان و از همه مهم ‌ تر وجود منطقه آزاد تجاری_ صنعتی چابهار فرصت بسیار مناسبی برای سرمایه ‌ گذاری است.

پیش ‌ شرط ‌ های توسعه چابهار محقق نشد

کیومرث فتح ‌ الله کرمانشاهی- معاون کل اسبق سازمان توسعه تجارت: موافقتنامه چابهار، در ابتدا یک توافقنامه سه ‌ گانه میان ایران، هند و افغانستان بود. براساس این موافقتنامه که در اواسط دهه ۹۰ خورشیدی به امضا رسید، قرار بود فعالیت ‌ های مشترکی در راستای اتصال کشورهای هند و افغانستان به آب ‌ های آزاد از طریق بندر چابهار انجام شود. در اصل موافقتنامه چابهار، برمبنای ظرفیت ‌ های این منطقه و استفاده از امکانات و تسهیلات موجود در بندر چابهار شکل گرفت. این بندر به ‌ دلیل متصل بودن به سرزمین اصلی، راه داشتن به آب ‌ های آزاد و همچنین قرارگیری در مسیر کریدور شمال ـ جنوب ایران، بندر چابهار را دارای مزیت مهمی کرده است. بنابراین، بهره ‌ گیری از بندر چابهار مزایای زیادی برای کشورهای حاضر در موافقتنامه چابهار رقم خواهد زد. باوجود مزیت ‌ ها و نقاط مثبت عنوان ‌ شده، هنوز آن ‌ طور که باید و شاید این موافقتنامه دستاوردی نداشته است و اخبار توسعه این بندر را نشنیده ‌ ایم. به ‌ طورکلی یکی از دلایل اصلی به ‌ ثمر نرسیدن توافقنامه ‌ های همکاری ایران با سایر کشورها، عدم ‌ پیگیری است. برای اجرایی شدن تفاهمنامه ‌ ها یا هر طرح همکاری مشترک، پیگیری و توجه طرفین برای پیشبرد اهداف لازم است. در صورتی که حتی یکی از طرفین، در رابطه با این برنامه ‌ ها اهمالکاری داشته باشد، هیچ پیشرفتی در اجرای توافقنامه ‌ ها رخ نخواهد داد. ایراد مهم بیشتر توافقنامه ‌ ها و تفاهمنامه ‌ های بین ‌ المللی ایران نیز همین عدم ‌ پیگیری و توجه به اهداف همکاری ‌ ها از سوی طرف ‌ های قرارداد به ‌ ویژه از طرف ایران است. در نگاهی کلان ‌ تر باید گفت؛ یکی از مشکلات مهم مدیریتی ایران طی دهه ‌ های اخیر، امضای توافقنامه ‌ های متعدد با کشورهای مختلف بدون پیگیری و توجه به ثمردهی آنها است. بنابراین برای بازدهی بیشتر تفاهمنامه ‌ ها و طرح ‌ های بین ‌ المللی، بهتر است تا برنامه ‌ ریزی ‌ های دقیق و کاربردی در راستای دستیابی به اهداف هر توافقنامه تدوین شود. براساس این برنامه ‌ ریزی ‌ ها، هریک از طرفین وظیفه خود را برای تحقق اهداف می ‌ دانند و باید سر موعد مقرر، درباره آن پاسخگو باشند. متاسفانه این نوع پیگیری طرح ‌ ها در ایران وجود ندارد و به این دلیل شاهد نتیجه ندادن توافقنامه ‌ های مختلف در عرصه ‌ های تجاری و اقتصادی هستیم. باید تاکید کرد تنها امضای معاهدات و توافقات کافی نیست و لازم است برای رسیدن به اهداف مدنظر، برنامه ‌ ریزی و پیگیری مستمر داشت. برای اجرای موفقیت ‌ آمیز موافقتنامه چابهار لازم بود تا شرکت ‌ های مشترک در حوزه ‌ هایی اعم از حمل ‌ ونقل، بانک، بیمه و سایر موارد این ‌ چنینی با مشارکت کشورهای هند و افغانستان در منطقه چابهار تاسیس شوند، اما هیچ ‌ یک رخ ندادند. از سویی دیگر، باید مفاد توافقنامه چابهار را به دقت بررسی کرد که برای هر طرف، چه وظایف و مسئولیت ‌ هایی در راستای تحقق چه اهدافی تدوین شده است. تا زمانی که این جزئیات و مسئولیت ‌ های هر کشور تبیین و تشریح نشود، نمی ‌ توان هیچ چشم ‌ اندازی از توافقنامه چابهار داشت.

مزایای الحاق چابهار به منطقه آزاد

طرح توسعه محدوده منطقه آزاد چابهار در دی ‌ ۱۳۹۸ از سوی مجلس شورای اسلامی تصویب و پس از تایید شورای نگهبان الحاق شهر چابهار به منطقه آزاد رسما اعلام و از سوی رئیس ‌ جمهور ابلاغ شد. اضافه شدن شهر چابهار به محدوده منطقه آزاد، در کنار معافیت این بندر از تحریم ‌ های امریکایی سبب می ‌ شود تا چابهار به عنوان دروازه توسعه جنوب شرق در اجرای ماموریت ‌ های اصلی خود در شکوفایی اقتصادی کشور قدرت و شتاب بیشتری بگیرد و علاوه بر تأثیرگذاری در منطقه، نقشی بین ‌ المللی در این زمینه ایفا کند.منطقه آزاد بنا بر تعریف بین ‌ المللی، منطقه و محدوده حراست شده بندری و غیربندری است که از بعضی مقررات جاری کشور خارج بوده و با بهره ‌ گیری از مزایایی نظیر معافیت ‌ های مالیاتی، بخشودگی سود و عوارض گمرکی، عدم وجود تشریفات زائد ارزی، اداری و مقررات دست و پاگیر و همچنین سهولت و تسریع در فرآیندهای صادرات و واردات، با جذب سرمایه ‌ گذار خارجی و انتقال فناوری به توسعه سرزمین اصلی کمک می ‌ کند. با اضافه شدن مناطق جدید، محدوده منطقه آزاد چابهار از ۱۴ هزار هکتار به ۸۰ هزار هکتار افزایش یافت؛ این الحاق شامل شهر چابهار، بنادر شهید بهشتی و شهید کلانتری، شهر جدید تیس، اراضی شرق چابهار و یک نقطه منفصل مرزی در ریمدان، مرز ایران و پاکستان است. ارتقای این منطقه و تبدیل آن به کانون اصلی حمل ‌ ونقل ترانزیت در چهارچوب توسعه محور شرق کشور، اتصال به شبکه ریلی و گاز، امکان ساخت صنایع پایین ‌ دستی با شروع به ‌ کار صنایع سنگین نظیر پتروشیمی، فولاد و ساخت فرودگاه بین ‌ المللی، از جمله فرصت ‌ های آینده بندر و منطقه آزاد چابهار است. در سال ۹۸ بهروز آقایی، مدیرکل وقت بنادر و دریانوردی سیستان و بلوچستان، نیز گفته بود ۹۰ درصد تجارت دریایی از تنگه هرمز عبور می ‌ کند و ۹۰ درصد صادرات نفتی نیز به این حوزه مربوط است، در حالی که سهم بندر چابهار در تبادلات کالایی فقط یک درصد است.

فرصت ‌ های بزرگ سرمایه ‌ گذاری

یکی از مهم ‌ ترین فرصت ‌ های پیش ‌ روی بندر چابهار، امنیت بالای شهرستان چابهار در مقایسه با رقیب اصلی این بندر یعنی بندر گوادر پاکستان است. اگرچه تاکنون کریدور پاکستان ـ چین از مبدأ بندر گوادر، مزیت ‌ ها و فرصت ‌ های زیادی، به ‌ ویژه برای پاکستان و چین به همراه داشته و خواهد داشت، اما باید توجه داشت که استفاده از فرصت ‌ های موجود در بندر گوادر در فضای باثبات سیاسی و امنیتی امکان ‌ پذیر است و ناپایداری سیاسی در داخل خاک پاکستان از یک ‌ سو و از سوی ‌ دیگر عبور کریدور چین ـ پاکستان از ایالت کشمیر به عنوان منطقه مورد مورد مناقشه هند و پاکستان، از مهم ‌ ترین موانع بر سر راه توسعه و موفقیت این بندر هستند که اگرچه برای بندر گوادر یک تهدید به شمار می ‌ آید، اما برای بندر چابهار می ‌ تواند به عنوان یک فرصت مطرح شود.

مشارکت در فاز دوم طرح توسعه بندر شهید بهشتی، ساخت پایانه نفتی و پتروشیمی، ساخت انبار کالاهای خشک، ایجاد مخازن فرآورده ‌ های نفتی و خوراکی، انبار رو باز و محوطه پایانه و اسکله مسافری دریایی، مراکز رفاهی و خدماتی، محوطه ‌ های نگهداری لجستیک کانتینر، کارخانه کشتی ‌ سازی و اوراق کشتی، ایجاد مرکز خدمات ‌ رسانی به کشتی ‌ ها نظیر تعمیرات، آذوقه و سوخت ‌ رسانی و ایجاد صنایع کوچک پایین ‌ دستی پتروشیمی، از جمله فرصت ‌ های سرمایه ‌ گذاری کلان چابهار هستند که نیازمند حضور سرمایه و شرکت ‌ های بزرگ داخلی است. ساخت سیلوی غلات، خطوط انتقال فرآورده ‌ های نفتی و پتروشیمی، صنایع غذایی مرتبط با صنعت شیلات، صنایع جانبی محصولات کشاورزی، تولید انرژی، صنایع فلزی و فولاد، پردازش مواد معدنی و کانی، ایجاد پایانه ویژه ترانزیت و سوآپ فرآورده ‌ های نفتی، ساخت مجتمع ‌ های تخصصی و سردخانه ‌ ای به منظور صادرات و واردات کالای فاسدشدنی، خدمات بانکرینگ، ایجاد مرکز توزیع کالای صادراتی به کشورهای همسایه، مجتمع کارگاهی تعمیرات استراتژیک و غیراستراتژیک، جمع ‌ آوری مواد زائد و تصفیه آب کشتی ‌ ها، ساخت کارخانه آرد و کارخانجات ملزومات بسته ‌ بندی و خوراک دام و طیور، از دیگر فرصت ‌ های سرمایه ‌ گذاری در بندر چابهار است.

سخن پایانی

بندر چابهار با داشتن منطقه آزاد و ۲ بندر بزرگ شهید کلانتری و شهید بهشتی پس از تکمیل فاز نخست و افزایش ظرفیت تخلیه و بارگیری بندر شهید بهشتی به ۸ . ۵ میلیون تن در سال، مزیت ‌ ها و فرصت ‌ های سرمایه ‌ گذاری فراوانی را برای فعالان اقتصادی بخش خصوصی داخلی و خارجی فراهم کرده و می ‌ تواند به عنوان قطب تجارت و توسعه عمران و آبادانی را به شرق و جنوب شرق کشور هدیه کند. همچنین لایحه توسعه منطقه آزاد چابهار که از سوی دولت به مجلس ارائه شده بود در بهمن ۹۸ مورد تصویب قرار گرفت و محدوده این منطقه از ۱۴ هزار هکتار به ۸۲ هزار هکتار افزایش یافت.حال علاوه بر اتصال این منطقه به بندر شهید بهشتی، نقطه صفر مرزی با پاکستان نیز وارد آن شده که از این طریق فرصت دسترسی به کریدور اقتصادی پاکستان- چین و بندر گوادر پاکستان به وجود آمده است. از سوی دیگر بندر چابهار از مهم ‌ ترین بنادر ایران است و این بندر به دلیل دسترسی به آب ‌ های آزاد بین ‌ المللی از طریق اقیانوس هند از موقعیت استراتژیک در کریدورهای بین ‌ المللی برخوردار بوده و یکی از با صرفه ‌ ترین مسیرها برای صادرات، واردات و ترانزیت کالا به شمار می ‌ رود. با توجه به مشکلات و فرصت ‌ های بندرچابهار، امید است مسئولان امر برای بهره ‌ برداری از ظرفیت ‌ های عظیم این بندر برنامه ‌ ریزی لازم را داشته باشند و با ایجاد زیرساخت ‌ ها، شرایط را برای ورود سرمایه ‌ گذاران داخلی و خارجی به این بندر فراهم کنند تا شاهد رونق اقتصادی این منطقه باشیم.