آمارهای منتشر شده توسط اداره آمار ترکیه نشان می‌دهد که مبادلات تجاری ایران و ترکیه در سه ماه نخست ۲۰۲۴ به یک میلیارد و ۳۶۴ میلیون دلار رسیده است. براساس این گزارش مبادلات تجاری دو کشور در این دوره نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش ۱۶ درصدی داشته است. در سه‌ماهه نخست سال میلادی گذشته یک میلیارد و ۶۳۵ میلیون دلار کالا بین دو کشور مبادله شده بود. افت مبادلات تجاری دو کشور در این دوره مربوط به افت واردات ترکیه از ایران بوده است. ترکیه در ماه‌های ژانویه تا مارس سال میلادی گذشته ۹۳۴ میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده بود؛ این رقم با افت ۴۱ درصدی در سه‌ماهه نخست امسال به ۵۴۷ میلیون دلار رسیده است.

در عین حال صادرات ترکیه به ایران در سه‌ماهه نخست امسال با رشد ۱۶ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل مواجه شده و به ۸۱۷ میلیون دلار رسیده است. ترکیه در سه‌ماهه نخست سال قبل ۷۰۱ میلیون دلار کالا به ایران صادر کرده بود.

بر اساس این گزارش مبادلات تجاری ایران با این کشور در سال ۲۰۲۳ به ۵ میلیارد و ۴۹۰ میلیون دلار رسیده بود. ترکیه در این سال ۳ میلیارد و ۳۱۰ میلیون دلار کالا به ایران صادر و ۲ میلیارد و ۱۸۰ میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده بود.

جزئیات تجارت ایران و ترکیه

مطابق با آمار گمرک ترکیه، کل مبادلات تجاری ایران و ترکیه در سال ۲۰۲۲ حدود ۵.۴ میلیارد دلار بوده که حدود ۳ میلیارد دلار آن متعلق به صادرات و ۲.۴ میلیارد دلار آن را نیز واردات تشکیل می‌دهد. طی ۱۲ سال منتهی به سال ۲۰۲۲ تراز تجاری بین دو کشور، به جز دو سال ۲۰۱۶ و ۲۰۲۰ به نفع ایران بوده است.

صادرات ایران به ترکیه را اغلب مواد اولیه خام تشکیل می‌دهد؛ به گونه‌ای که مطابق با آمارهای گمرک ایران «گاز طبیعی مایع شده» مهم‌ترین کالای صادراتی ایران به ترکیه بوده و سهم حدود ۴۱ درصدی از کل ارزش صادرات بدون نفت خام ایران به ترکیه را به خود اختصاص داده است.

«آلومینیوم» و «سایر اوره حتی به صورت محلول در آب» پس از گاز طبیعی، حدود ۱۷ درصد از ارزش صادرات بدون نفت خام ایران در سال ۱۴۰۱ را تشکیل می‌دهند. به طور کلی بررسی کالاهای صادراتی ایران به ترکیه در سال ۱۴۰۱ نشان می دهد که ۱۰ قلم کالای عمده صادراتی ایران به این کشور حدود ۷۹ درصد از کل ارزش صادرات کالایی آن را تشکیل می دهند.

همچنین آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد مهم‌ترین کالای وارداتی ایران از ترکیه، ۳۴۹ هزارتن «روغن دانه آفتابگردان، روغن گلرنگ یا زعفران کاذب، خام» به ارزش ۶۷۱ میلیون دلار بوده که سهم حدود ۱۱ درصد از کل ارزش وار دات ایران از این کشور را تشکیل می‌دهد و پس از این کالا «تراکتورهای جاده‌ای برای نیمه تریلرها» و «ذرت دامی» به ترتیب با سهم حدود هشت درصد و چهار درصد، عمده کالاهای وارداتی از ترکیه هستند.

جایگاه ایران در بازار کالای ترکیه

با این حال گزارش‌های منتشر شده از سوی اتاق بازرگانی ایران نشان می‌دهد طی دهه گذشته بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۲، علیرغم اینکه ترکیه سومین شریک تجاری مهم ایران محسوب می‌شود، اما جایگاه ایران در بازار کالای ترکیه به گونه‌ای بوده که از رتبه ۷ در میان مبادی وارداتی ترکیه در سال ۲۰۱۳ به رتبه ۲۳ در سال ۲۰۲۲ رسیده است.

سهم ایران در بازار ترکیه نیز از ۴ درصد از کل ارزش واردات این کشور در سال ۲۰۱۳ به حدود ۰.۹ درصد در سال ۲۰۲۲ کاهش یافته که یکی از علل این کاهش را می‌توان جایگزین کردن روسیه به جای ایران در واردات نفت و گاز و همچنین کشف منابع جدید گازی در ترکیه عنوان کرد.

از سوی دیگر کشور ترکیه طی سال‌های گذشته از شرکای مهم تجاری ایران محسوب شده به گونه‌ای که مطابق با آمار منتشر شده توسط گمرک ایران، این کشور طی ۱۰ سال گذشته همواره جزو پنج کشور نخست در عمده مبادی وارداتی ایران بوده است و از سال ۱۳۹۵ توانسته در صادرات هم جایگاه خودش را در پنج مقصد مهم صادراتی ایران تثبیت کند. پس از آن نیز از سال ۱۳۹۸ تا ۵ ماهه نخست ۱۴۰۲ همواره سومین شریک تجاری ایران پس از چین و امارات متحده عربی بوده است.

سخن پایانی

دلایل گوناگونی منجر به کاهش تجارت ایران با ترکیه شده که از جمله آنها می‌توان به ظهور بازارهای جدید برای صادرات محصولات پتروشیمی ایران و همچنین به وجود آمدن تغییراتی در نیازهای بازار ترکیه اشاره کرد که در واقع تولید صادراتی مناسب با بازار ترکیه شکل نگرفته است.  یکی دیگر از دلایل کاهش تجارت ایران به ترکیه طی سال‌های اخیر را می‌توان به جایگزین شدن روسیه به جای ایران در بازار واردات گاز به این کشور نسبت داد که جنگ روسیه و اوکراین این عامل را تشدید کرد؛ زیرا در حال حاضر روسیه گاز خود را به قیمتی پایین‌تر به ترکیه عرضه می‌کند و امتیازات ویژه‌ای برای صادرات به این کشور در نظر گرفته است.

عدم موفقیت موافقت‌نامه تجارت ترجیحی ایران و ترکیه و همچنین بحران‌های جهانی طی سال‌های گذشته نظیر همه‌گیری کووید -۱۹ را می‌توان به عنوان دلایل دیگر از مشکلات تجارت ایران با این کشور بیان کرد.