ایران، درگیر ماراتن فرار سرمایه
اقتصاد ایران در سالی که رو به پایان است، سراسر آغشته به شک و تردید بود.
اقتصاد ایران در سالی که رو به پایان است، سراسر آغشته به شک و تردید بود. شهروندان همواره به دلیل نوسانات افزایشی و مداوم نرخ دلار در مسیرهای خرید کالاهای سرمایه ای سرگردان بوده اند. در این میان عده ای نیز سرمایه خود را در قالب دلار از کشور خارج و به کشورهای با رشد اقتصادی بالاتر که دارای امنیت سرمایه گذاری بیشتری هستند، مهاجرت کردند. بانک مرکزی در جدیدترین گزارش، آمار «حساب سرمایه» را منتشر کرد که براساس این گزارش در نیمه نخست امسال حساب سرمایه به بیش از منفی ۱۳ میلیارد دلار رسیده است. این آمار به معنای خروج سرمایه از کشور است که اکنون با شدت بیشتری انجام می گیرد. در حالت کلی رقم دقیقی از میزان فرار سرمایه از کشور وجود ندارد، زیرا بخشی از فرار سرمایه زیرزمینی است، اما باتوجه به شرایط ایران و بی ثباتی اقتصادی گسترده از جمله تورم های بالا و رشدهای افسارگسیخته نرخ ارز که منجر به کاهش شدید ارزش پول ملی شده، فرار سرمایه باتوجه به عقلانیت اقتصادی اساسا چیز عجیبی نیست؛ باید دید از نگاه کارشناسان این افت ارزش پول ملی باعث جذب سرمایه خارجی هم خواهد شد؟صمت در این گزارش میزان تاثیر نرخ ارز در ورود و خروج سرمایه را بررسی کرده است.
حساب سرمایه منفی است
براساس تازه ترین بررسی های اتاق بازرگانی تهران، موازنه تراز پرداخت ها در 6 ماه اول امسال با بهبود ۲ . ۵ میلیارد دلاری همراه بوده که افزایش ۱۰ . ۷ میلیارد دلاری صادرات نفتی به عنوان عامل مسلط در این زمینه معرفی شده است. در نیمه نخست امسال، سهم صادرات نفتی از کل صادرات کالایی کشور به بالاترین میزان در 3 سال گذشته رسیده است؛ موضوعی که نشان می دهد شاهد افزایش سهم درآمدهای نفتی در عایدات ارزی و به عبارتی تقویت دوباره نقش نفت در اقتصاد ایران هستیم. کاهش ۴۲ درصدی سهم صادرات غیرنفتی از صادرات کالایی و همچنین افزایش ۲۰ درصدی کسری تراز کالای غیرنفتی نیز سنگین تر بودن وزنه صادرات نفتی در برابر صادرات غیرنفتی را تایید می کند.نکته مهم دیگر این گزارش منفی تر شدن حساب سرمایه در نیمه نخست امسال است؛ به طوری که رقم خالص حساب سرمایه کشور از منفی ۶ . ۳ میلیارد دلار نیمه نخست سال قبل به منفی ۱۲ . ۸ میلیارد دلار در نیمه نخست امسال رسیده است. این رقم از کل رقم خالص حساب سرمایه سال قبل که برابر با منفی ۱۲ . ۲ میلیارد دلار بود نیز کمتر است.درصورتی که بررسی میزان تامین نیاز ارزی کشور معطوف به عایدات ارزی غیرنفتی شود، مشخص می شود در تمامی سال ها همواره درآمد ارزی غیرنفتی کمتر از پرداخت های ارزی کشور بوده است.
طی بازه زمانی موردبررسی نیز حداکثر میزان تامین نیاز ارزی حساب جاری توسط درآمد ارزی غیرنفتی برابر با ۶۴ درصد در سال ۱۴۰۰ و کمترین نیز مربوط به سال ۱۳۹۶ و برابر با ۴۹ درصد بوده است.در نیمه ابتدایی امسال نسبت عایدات ارزی غیرنفتی به نیاز ارزی حساب جاری ۶۳ درصد بوده که به دلیل رشد تقریبا یکسان نیاز ارزی حساب جاری و درآمد ارزی غیرنفتی برابر با رقم مدت مشابه سال قبل است.
خروج سرمایه بیش از ۱۳ میلیارد دلاری
حامد پاک طینت، اقتصاددان و استاد دانشگاه درباره میزان فرار سرمایه های دلاری از کشور به صمت گفت: آماری که در زمینه فرار ۱۳ میلیارد دلاری سرمایه در سال ۱۴۰۱ توسط بانک مرکزی منتشرشده مربوط به نیمه ابتدایی سال است که این مقدار 2 برابر مدت مشابه سال گذشته و بیش از 3 برابر 6 ماه نخست سال ۱۳۹۹ است. وی با اشاره به اینکه مبلغ دلاری قابل توجهی در بهار ۱۴۰۱ از کشور خارج شده، گفت: نکته ای که در این آمار وجود دارد این است که ۱۰ میلیارد دلار به تنهایی در بهار امسال از کشور خارج شده است؛ بنابراین می توان پنداشت در حال حاضر ایران بیشترین میزان خروج سرمایه دلاری در جهان را داراست و سرمایه ها در قالب ارز به سرزمین های امن اقتصادی مهاجرت می کنند.
افزایش خروج سرمایه ارزی
این اقتصاددان در تشریح علت افزایش خروج سرمایه دلاری در نیمه دوم سال گفت: اعداد اعلامی ازسوی بانک مرکزی درباره خروج سرمایه همگی قبل از شرایط ملتهب سیاسی در کشور و ماجراهای اعتراضات بوده است؛ بر همین اساس بی تردید حجم فرار سرمایه در نیمه دوم سال حداقل ۲ تا ۳ برابر بهار بوده است. این اقتصاددان خاطرنشان کرد: این تخمین فقط کیفی نیست. شواهد جهش نرخ ارز از ابتدای مهر تاکنون کاملا مستند و هویداست. وی بخشی از تضعیف حساب سرمایه را ناشی از افزایش سرعت خروج سرمایه از کشور و ناتوانی در جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی دانست و افزود: در حال حاضر خروج سرمایه خود را در افزایش رکود اقتصادی، فقر و نابرابری نشان داده است.
ایران بدهکار نیست
این استاد دانشگاه نقش بدهی های خارجی در خروج ارز از کشور را کم رنگ دانست و اذعان کرد: یکی از نکات قابل توجه این است که میزان بدهی های ارزی ایران در طول زمان رو به کاهش بوده است. بررسی ها نشان می دهد به دلیل کسب درآمدهای نفتی میزان تمایل و استفاده ایران از منابع ارزی خارجی در قالب ایجاد بدهی های خارجی، در مقایسه با سایر اقتصادهای درحال توسعه اغلب در سطحی پایین است. همچنین بررسی های آماری نشان می دهد روند عمومی بدهی های خارجی ایران طی سال های ۹۶ تا ۱۴۰۰ نزولی است. روند کاهنده مزبور طی نیمه نخست امسال نیز دیده می شود؛ بنابراین خروج سرمایه ارزی از کشور با تسویه بدهی های خارجی مرتبط نیست.
رشد اقتصاد، در گرو وجود سرمایه ارزی
پاک طینت با تاکید بر اینکه جریان سرمایه می تواند به رشد اقتصادی کشورها کمک کند، توضیح داد: انتقال دارایی برای هیچ اقتصاد و کشوری مطلوب نیست و همواره خروج سرمایه نامطلوب تلقی می شود، چون اغلب نتیجه بی ثباتی سیاسی یا اقتصادی است. فرار سرمایه زمانی اتفاق می افتد که سرمایه گذاران خارجی و داخلی دارایی های خود را در یک کشور خاص به دلیل ضعف درک شده در اقتصاد کشور و این باور که فرصت های بهتری در خارج وجود دارد، منتقل می کنند، اما در نقطه مقابل اگر کشور ثبات اقتصادی داشته باشد محیط امنی برای سرمایه گذاری فراهم می شود و همین جذب سرمایه به رشد اقتصادی می انجامد.
افزایش تقاضا، عامل گرانی دلار
وی در ادامه یادآور شد: جلوگیری از خروج سرمایه و کنترل های محدودکننده دولتی برای فرار سرمایه به منظور جلوگیری از جریان خروج ارز انجام می شود. این امر معمولا برای پشتیبانی از سیستم بانکی انجام می شود که احتمال ناموفق بودن آن از موفقیت آن بیشتر است. این تصمیم برای این گرفته می شود که فقدان سپرده ممکن است بانک را به ورشکستگی بکشاند، اما با شرایط فعلی کشور که اقتصاد به شدت دچار بی ثباتی و ناامنی است، خروج سرمایه های دلاری هر روز بیشتر از قبل خواهد شد و همین امر تقاضا برای خرید دلار را بالا برده است.
مهاجرت سرمایه به جای امن و کم ریسک
هادی حق شناس، اقتصاددان و استاد دانشگاه درباره تاثیر افزایش نرخ دلار و افت ارزش ریال در جذب سرمایه گذاری خارجی به صمت گفت: افت ارزش پول ملی هر کشوری لزوما به معنای ارزانی آن کشور برای سرمایه گذار خارجی نیست، زیرا لازمه سرمایه گذاری در هر اقتصادی امنیت سرمایه گذاری است. اصولا سرمایه ترسو است و به جای امن و کم ریسک مهاجرت می کند.
وی افزود: از روش کنترل سرمایه اغلب در کشورهای در حال توسعه استفاده می شود. این امر برای محافظت از اقتصاد صورت می گیرد، اما در نمای بیرونی نشانه ای از ضعف است که وحشت داخلی ایجاد کرده و سرمایه گذاری خارجی را نیز متزلزل می کند.
آثار مخرب فرار سرمایه
این اقتصاددان متذکر شد: اثرات مخرب فرار سرمایه باعث می شود دولت ها و سیاست گذاران روش ها و راهبردهایی برای جلوگیری از وقوع این پدیده تدوین کنند. یکی از روش های جلوگیری از خروج سرمایه، ارائه سیاست های کنترل سرمایه است. با این حال، نهادینه شدن سیاست های کنترل سرمایه یکی از مواردی است که عملا می تواند باعث فرار سرمایه شود، اما در اقتصادی نظیر ایران که تورم از کنترل بانک مرکزی خارج شده و مراودات بین المللی و بین بانکی ایران با سایر کشورها بسیار محدود است، اعمال سیاست کنترلی خیلی کاربردی نیست، چون افسار کنترل اقتصاد کل از دست دولتمردان خارج شده است.
عوامل موثر بر فرار سرمایه
این استاد دانشگاه در ادامه یادآور شد: در اقتصادهایی مانند اقتصاد ایران فرار سرمایه از دو طریق اصلی رخ می دهد؛ یکی عدم جذب سرمایه است و دیگری خروج سرمایه های داخلی. در کشورهایی شبیه ایران اگر فرار سرمایه اتفاق بیفتد، معنایش بیشتر بودن نرخ استهلاک سرمایه نسبت به سرمایه گذاری مولد است، به همین دلیل رشد اقتصادی هم طی این سال ها برای ایران مطلوب نبوده و بر این اساس خروج سرمایه دلاری بیشتر از ورود سرمایه است.
حق شناس بر ضرورت تسهیل روند سرمایه گذاری به منظور ایجاد اشتغال پایدار تاکید کرد و گفت: باوجود تنگناهای اقتصادی، تحریم ها و مشکلات ساختاری در اقتصاد کشور نمی توان انتظار داشت سرمایه گذار خارجی تشویق به آوردن سرمایه خود به ایران شود.
در غیاب امنیت سرمایه...
وی افزود: مهم ترین رکن سرمایه گذاری وجود امنیت است. متاسفانه ساختار سیاسی و اقتصادی کشور به گونه ای است که ریسک سرمایه گذاری در آن بسیار بالا است؛ بنابراین به ایجاد اشتغال از راه جذب سرمایه در شرایط فعلی نمی توان امیدوار بود.
این اقتصاددان یکی از موانع جدی در جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی را وجود محیط کسب وکار نامناسب در کشور اعلام کرد و توضیح داد: فضای نامساعد کسب وکار باعث افزایش هزینه های عملکرد بنگاه های اقتصادی می شود. علاوه بر آن از بین رفتن اعتماد و انگیزه سرمایه گذاران خارجی برای سرمایه گذاری منتج به عقب نگه داشتن تولید کشور از رقیبان جهانی خود خواهد شد. همین مسئله عرصه را برای اشتغالزایی از طریق جذب سرمایه تنگ کرده است؛ بنابراین افت ارزش ریال در مقابل دلار نمی تواند عامل اصلی جذب سرمایه خارجی باشد.
دلایل خروج سرمایه از کشور
اخیرا دولت برای کنترل تورم نرخ سود گواهی سپرده را به ۲۳ درصد افزایش داد. نکته قابل توجه اینکه با افزایش نرخ سود سپرده بانکی توسط بانک ها به شدت مخالفت می شود و حتی بانک مرکزی تعدادی از شعب برخی بانک ها را که اقدام به پرداخت سود بالا برای جذب سرمایه کرده اند تعطیل و آنها را تحت عنوان متخلف شناسایی کرده است. با توجه به شرایط تورمی سنگین و پایین بودن نرخ سود همین امر خود قطعا موجب فرار سرمایه از کشور خواهد شد، زیرا ارزش پولی ملی شدیدا کاهش پیدا کرده و سرمایه ها در قالب حساب بانکی بازدهی چندانی نخواهند داشت و این نرخ سود حتی نیمی از تورم موجود در کشور را پوشش نمی دهد.باتوجه به رکود تورمی در اقتصاد، تورم بالای ۵۰ درصدی و نیز شرایط تحریمی و انزوای اقتصادی ایران باید این سوال را مطرح کرد که چرا سرمایه نباید برای کسب بازدهی بیشتر به خارج از کشور حرکت کند؟ مقاومت در برابر این پدیده اقتصادی و انکار خروج سرمایه از جانب مقامات اقتصادی و بانکی هیچ توجیهی ندارد و حتی اگر رقم دقیق فرار سرمایه موجود نباشد، باید بر فرار سرمایه از کشور آن هم با حجم بسیار بالا مهر تایید زد.شرایط چندماهه اخیر در کشور و به موازات آن قطع و محدودیت گسترده اینترنت یکی از دلایلی است که پدیده فرار سرمایه را تقویت خواهد کرد و این موضوع به ویژه در حوزه شرکت های دانش بنیان و استارت آپ ها بیشتر صدق می کند. در واقع سرمایه هایی که در مسیر تاسیس شرکت های دانش بنیان یا استارت آپ ها حرکت می کنند اکنون راه خود را به خارج از کشور از جمله ترکیه، امارات، عراق و حتی کانادا کج کرده اند. برخی از کارشناسان نیز تلویحا این موضوع را تایید کرده و از استقرار تیم فنی شرکت ها در کشورهای دیگر صرفا به دلیل محدودیت گسترده اینترنت خبر داده اند که به نوعی مهر تاییدی بر مهاجرت استارت آپ هاست.
سخن پایانی
عطش خرید درشور بالا رفته و این عطش هر ساعت نرخ ارز شاخص را افزایش می دهد. این افزایش به گونه ای است که ابزارهای کنترلی بانک مرکزی هم در برابر آن کاملا ناکارآمد شده است. افراد برای از بین نرفتن دارایی های شان آن را به دلار تبدیل می کنند، اما در این میان هستند کسانی که کل دارایی یا مازاد دارایی را به سرمایه دلاری تبدیل و در کشوری باثبات اقتصادی سرمایه گذاری می کنند. افت ارزش ریال در مقابل دلار را نمی توان عامل جذب سرمایه گذاری خارجی و ایجاد تولید و اشتغال پایدار دانست، زیرا به باور کارشناسان سرمایه ها به محیط امن و باثبات سیاسی و اقتصادی مهاجرت می کنند. همین موضوع باعث شده تقاضا برای خرید دلار و سرمایه گذاری در کشورهای امن توسط ایرانیان بنا به اذعان بانک مرکزی افزایش یابد.
