زور فرزین هم به دلار نرسید
در نیمه دوم سال افت ارزش پول ملی شدت گرفت و حتی تغییر رئیس کل بانک مرکزی و تلاش دولت برای جلوگیری از سقوط ارزش پول ملی‌کارساز نشد.
بنا بر آمار ارزش ریال ایران از سال ۲۰۱۸ تاکنون بیش از ۱۰ برابر کاهش یافته است. به اعتقاد کارشناسان از جمله عواملی که به ارزش ریال ضربه می زند، تداوم نارضایتی های داخلی، ادامه انزوای ایران در اقتصاد جهان و کم رنگ شدن امیدها برای احیای برجام است. کاهش ارزش پول ملی ایران در ماه های گذشته تبدیل به چالش بزرگ اقتصاد ایران شده و باید دولتمردان به طور جدی و ضرب الاجلی به پیگیری موضوع پرداخته و برای برون رفت از این بحران برنامه ریزی کنند. در همه جای دنیا نخستین وظیفه بانک مرکزی حفظ ارزش پول ملی است، اما متاسفانه این وظیفه خطیر به دلیل عدم استقلال بانک مرکزی و همچنین انتصاب های سلیقه ای در مهم ترین نهاد مالی ایران، باعث شده در غیاب تصمیم گیری های درست اقتصاد، ارزش پول ملی هر روز بیشتر از روز قبل کاهش یابد.صمت در این گزارش دلایل و پیامدهای اقتصادی کاهش ارزش پول ملی را بررسی کرده است.
ارزش پول ملی چقدر افت کرد؟
فقط یک ماه به پایان سال ۱۴۰۱ مانده است. ابتدای امسال دلار در بازار آزاد ۲۵ هزار تومان به صورت اسکناس فروخته می شد و اکنون در بازار آزاد نرخ این ارز شاخص به بیش از ۵۰ هزار تومان رسیده است. در واقع در این ۳۴۳ روز، روزانه ۶۶ تومان به نرخ برابری دلار به ریال اضافه شده و تا این مدت، ۹۰ درصد از ارزش پول ملی ایران در برابر دلار کاسته شده است.
از طرف دیگر، نرخ دلار سامانه نیما، پس از روی کار آمدن رئیس جدید بانک مرکزی در سطح ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومان «فریز» شد تا باتوجه به نرخ فعلی دلار آزاد، شکاف بین این دو نرخ به ۶۴ درصد افزایش پیدا کند؛ شکافی که زمینه ساز خلق رانت بزرگی شده و بخش اصلی دلالی ارز به عنوان یک کالای سرمایه ای را رقم زده است. شواهد حاکی از آن است که متغیرهای اساسی پول ایران در وضعیت مساعدی به سر نمی برند و به نظر می رسد بدون تحول در حوزه نقدینگی و چاپ پول، انتظار پایین آمدن تورم هم درست نیست.در اقتصادی که موتورهای تورم ساز آن مانند افزایش بدهی بانک ها به بانک مرکزی و حتی فشار به منابع پرقدرت پایه پولی همچنان در حال فعالیت اند، کنترل نرخ دلار کاری دشوار و شاید نشدنی باشد.
افت ارزش ریال نتیجه سیاسی کردن اقتصاد است
عباسعلی حقانی نسب، اقتصاددان و استاد دانشگاه در تشریح علل کاهش ارزش پول ملی به ویژه در سال های اخیر به صمت گفت: وضعیت امروز ریال نتیجه سیاسی کردن اقتصاد و جهت دهی به روند واقعی قیمت ها در کشور است. دولت به عنوان یک مهره قدرتمند در نظام اقتصادی هر کشور باید با سیاست گذاری های دقیق، شریان های اقتصادی کشور را کنترل و نشتی ها و تزریقاتی که به سیستم اقتصادی تحمیل می شود را رصد کند و آنها را به تعادل برساند.
این استاد دانشگاه در ادامه افزود: وظیفه تبیین سیاست های کلی اقتصادی کشور به ویژه حفظ ارزش پول با بانک مرکزی و وزارت اقتصاد است، اما به خاطر جریان های سیاسی کشور، بانک مرکزی از وظیفه خود دور شده است.
معضلی قدیمی
حقانی نسب با تاکید بر اینکه کاهش ارزش پول ملی مسئله ای تازه در اقتصاد ایران نیست، توضیح داد: ایران در ۴ دهه گذشته در بازه های زمانی هشت ساله همواره شاهد افزایش قابل توجه نرخ ارز بوده و در این زنجیره با کاهش ارزش پول ملی همواره نرخ تورم به شکل سرسام آوری بالا رفته است. اقتصاد ایران به دلیل مناقشات سیاسی با قدرت های بزرگ و همچنین تحریم های اقتصادی اعمال شده از سوی امریکا همواره با کاهش ارزش پول ملی درگیر بوده و همین امر باعث شده شاهد تغییرات زیادی در نرخ برابری ارز ملی با سایر کشورها به ویژه ارز شاخص باشد.
این اقتصاددان نخستین دلیل کاهش ارزش ریال در برابر دلار را کاهش قابل توجه ذخایر ارز خارجی ایران در سال های اخیر دانست و توضیح داد: یکی از مسائلی که در حال حاضر به عنوان چالش اصلی در نظام اقتصادی کشور مطرح است عدم بازگشت دلارهای صادراتی به نظام اقتصادی است.
دلار چندنرخی، عامل افت ارزش پول ملی
وی در ادامه افزود: موضوع دیگری که به کاهش ارزش پول ملی دامن زده، چندنرخی بودن دلار در سال های اخیر است. در حال حاضر دلار نیمایی، دلار سنایی، دلار سامانه ناخدا و دلار بازار آزاد در ایران معامله می شود که معمولا نرخ نهایی این ارز به سمت بالاترین نرخ در میان این سامانه ها میل می کند. برای مثال در روزهای اخیر شاهد رشد نرخ دلار در بازار آزاد بوده ایم که به شدت بر نرخ کالاها اثر گذاشته و خود به کاهش بیشتر ارزش پول ملی خواهد انجامید.
تورم داخلی
این استاد دانشگاه معتقد است یکی از مهم ترین عوامل کاهش ارزش پول ملی افزایش بی رویه تورم داخلی و کاهش توان خرید مردم است، این در حالی است که کاهش ارزش پول ملی تبعات اجتماعی جبران ناپذیری دارد. نرخ تورم ایران حدود ۵۰ درصد برآورد شده که البته مقدار واقعی آن بیشتر از این رقم هاست؛ بنابراین جو هیجانی حاکم بر بازار این روزهای ایران نتیجه افسارگسیختگی نرخ ارز است که باعث شده هیچ یک از کالاهای اساسی زندگی مردم نرخ ثابتی نداشته باشد. این موضوع امنیت اقتصادی جامعه را به خطر می اندازد و حباب قیمت ها سبب آشفتگی بازار و کاهش میزان عرضه و تقاضا خواهد شد. حقانی نسب ادامه داد: باید توجه داشت افزایش تورم و افسارگسیختگی قیمت ها منجر به کاهش ارزش پول ملی می شود که ادامه این فرآیند فجایعی مثل بی ثباتی قیمت ها را با خود همراه داشته و دارد.
افت ادامه دار ارزش ریال
این استاد دانشگاه در ادامه افزود: امروز وقتی می گوییم بخش قابل توجهی از جمعیت کشور فقیر شده اند، گوش شنوایی وجود ندارد و با این رویکرد طبیعی است که نمی توان قدمی برای اصلاحات و رسیدن به خواسته و فهم مشترک بین سیاست گذار و جامعه برداشت و تا زمانی که این شرایط ادامه دارد جامعه از آنچه که باید باشد، فاصله خواهد داشت؛ بنابراین باید منتظر افت بیشتر نرخ «ریال» در مقابل سایر ارزها باشیم.
تغییر رئیس کل هم افاقه نکرد
هاشم ذوالفقاری، کارشناس مسائل اقتصادی درباره علل کاهش ارزش پول ملی به ویژه در سال های اخیر به صمت گفت: براساس آمار رسمی منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران سرعت افزایش چاپ پول به صورت تصاعدی در حال افزایش است. از ابتدای امسال پایه پولی حدود ۱۸ درصد که معادل ۱۱۰ هزار میلیارد تومان است افزایش داشته، اما آنچه در اقتصاد ایران رخ می دهد خلق پول نیست؛ بلکه فاجعه ای بالاتر از خلق پول است.
وی افزود: دولت با هدف غلبه بر بحران ارزی، رئیس کل بانک مرکزی را تغییر داد. پیش از این نیز معاون ارزی بانک مرکزی تغییر کرد؛ با این حال حتی تغییر معاونت ارزی نیز نتوانست آرامشی در بازار ارز ایجاد کند. همین نااطمینانی باعث خلق فاجعه افت ارزش بی سابقه پول ملی در ۴ دهه اخیر شد.
عدم اعتماد مردم به مدیران اقتصادی
این کارشناس مسائل اقتصادی خاطرنشان کرد: بی تردید مدیریت نامطلوب دولت و عدم اعتماد مردم به مدیران اقتصادی منجر به ایجاد شرایط اقتصادی ناامن شده است؛ به گونه ای که مردم شاهد بی ثباتی در تصمیم های اقتصادی دولت هستند، بنابراین مشاهده می کنیم آنچه که دولت در حوزه اقتصاد بیان می کند، یا از مردم می خواهد مردم دقیقا عکس آن عمل می کنند. به طور مثال رئیس کل بانک مرکزی در ماه گذشته بارها درباره متعادل سازی نرخ ارز سخن گفته، اما سخنان وی هیچ تاثیری در بازار نداشته، زیرا مردم اعتمادی به حرف های دولت ندارند؛ ضمن اینکه نرخ ارز دائم در حال افزایش بوده و همین موضوع سبب کاهش بی سابقه ارزش پول ملی در ۱۱ ماه اخیر شده است. طی این دوره ۱۱ ماهه ارزش پول ملی بیشتر از هر زمان دیگری کاهش داشته است.
پیشگیری از سقوط
ذوالفقاری در پاسخ به این پرسش که چگونه بانک مرکزی می تواند جلوی سقوط ارزش ریال را بگیرد، اظهار کرد: بانک مرکزی باید وظیفه اصلی خود را به منصه ظهور برساند و سیاست های پولی را به کار بگیرد و نقدینگی را کنترل کند تا بتواند جلوی سقوط ارزش پول ملی را بگیرد. البته جلوگیری از سقوط ارزش ریال فقط با تحت کنترل درآوردن میزان نقدینگی امکان پذیر است. بانک مرکزی می تواند با اختیارات خود مانع خلق پول توسط بانک ها شود. همچنین اعتباردهی و پرداخت تسهیلات بانکی به تسهیلات گیرندگان را تحت مراقبت شدید قرار دهد؛ به این معنا که تسهیلات فقط به سمت تولید هدایت شود، یا به بخشی از اقتصاد که ارزش افزوده بالایی ایجاد می کند.
وی افزود: بحث نظارت نقطه ضعف نظام بانکی است؛ بنابراین نظارت بر عملکرد بانک ها نیز مسئله بسیار جدی است. از سوی دیگر لازم است دولت برای تامین کسری بودجه به دنبال افزایش پایه پولی نباشد. بکارگیری موارد ذکرشده مانع کاهش ارزش پول ملی و وارونه کردن معادله به نفع افزایش ارزش پول ملی می شود.
این کارشناس مسائل اقتصادی متذکر شد: دولت و بانک مرکزی واقعا باید متوجه خطرات کاهش ارزش پول ملی باشند. متاسفانه در حال حاضر پول ملی ما در سطح جهانی ارزشی ندارد، در حالی که در مقطعی ارزش ریال آنقدر بالا بود که جزو ۱۵ ارز معتبر جهان بود. بانک مرکزی باید جوابگو باشد که چرا ارزش پول ملی ما تا این اندازه کاهش یافته که اینک ریال جزو یکی از بی ارزش ترین پول ها قرار گرفته است. وظیفه اصلی رئیس کل بانک مرکزی حفظ ارزش پول ملی است و اگر نمی تواند ارزش واحد پول ملی را حفظ کند حتما باید جای خود را به یک مدیر کاردان بدهد، چراکه این موضوع یک مسئله و وظیفه ملی و میهنی است.
سخن پایانی
ایجاد انتظارات تورمی در جامعه باعث شده سیاست های انقباضی مانند عدم پرداخت تسهیلات خرد یا کاهش سقف پرداخت های نقدی در بانک ها به مردم نتواند سپر دفاعی محکمی برای کاهش نرخ تورم باشد. به اعتقاد کارشناسان، بانک مرکزی بیشتر از هر زمانی به استقلال رای و عملکرد نیاز داشته دارد، زیرا وظیفه اصلی بانک مرکزی حفظ ارزش پول است، اما به دلیل عدم استقلال این نهاد از بدنه دولت این بانک مجبور است جور ناکارآمدی دولت را هم بکشد و در بخش هایی با دستور دولت ناچار به خلق پول باشد که این موضوع باعث کاهش هر چه بیشتر ارزش ریال می شود. بر همین اساس بانک مرکزی باید استقلال لازم را داشته باشد تا بتواند به وظایف اصلی خود یعنی حفظ ارزش پول و کنترل تورم بپردازد. افت ارزش ریال تبعات جبران ناپذیری در اقتصاد دارد و می تواند سفره معیشت خانوار را کوچک و در بخش هایی نابود سازد.
