مرگ بی‌صـدا
خاک به‌عنوان بستر زندگی در کنار آب، نقش اساسی در استقرار و رشد جوامع بشری، جانداران و گیاهان دارد و باوجود قرار گرفتن در پایین‌ترین سطح هرم زنجیره غذایی اهمیت آن در این زنجیره بسیار زیاد است.
خاک به عنوان بستر زندگی در کنار آب، نقش اساسی در استقرار و رشد جوامع بشری، جانداران و گیاهان دارد و باوجود قرار گرفتن در پایین ترین سطح هرم زنجیره غذایی اهمیت آن در این زنجیره بسیار زیاد است. با این وجود این منبع عظیم خدادادی کمتر موردتوجه ساکنان زمین قرار گرفته است. یکی از مهم ترین عوامل فرسایش و از بین رفتن خاک مصرف زیاد و بی رویه کودهای شیمیایی است. امروزه مصرف بی رویه کودهای شیمیایی که حاوی عناصر سنگین نظیر کادمیوم، سرب و روی هستند علاوه بر مشکلات اقتصادی، خسارات زیادی را به محیط زیست وارد کرده است. مصرف بی رویه این کودها موجب تجمع آلاینده ها در خاک، منابع آب و افزایش آنها در گیاهان و زنجیره غذایی انسان ها و حیوانات می شود؛ از این رو تاکید بر آن است که کشاورزان خودسرانه و بدون آگاهی، از کودهای شیمیایی استفاده نکنند. به گفته کارشناسان صنایع غذایی تمام کودها ساختار غنی ندارند و می توانند در صورت استفاده نادرست و بیش از حد، به سلامت گیاه و خاک آسیب بزنند. صمت در این گزارش به مناسبت روز جهانی خاک که مصادف با ۱۴ آذر است به بررسی آسیب های ناشی از استفاده از سموم و کودهای شیمیایی پرداخت.
درست و غلط چیست؟
از سلامت غذایی همواره به عنوان یکی از شاخص های توسعه یاد می شود و برای پیشرفت در این شاخص تلاش های مختلفی صورت گرفته، اما در این میان استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی در بخش کشاورزی موجب شده موجی از نگرانی درباره سلامت غذایی در جامعه شکل گیرد. افزایش بی رویه استفاده از سم های مختلف و کودهای شیمیایی در سال های اخیر به یک تهدید جدی برای آب، خاک و سلامت غذایی تبدیل شده است. یکی از مهم ترین آسیب های استفاده بی رویه از کود و مواد شیمیایی در بخش کشاورزی، آلودگی های زیست محیطی است که در قالب آلودگی آب های زیرزمینی و خاک نمایان می شود. برخی از کارشناسان بر این باورند که ترکیب های سمی کودهای شیمیایی در خاک باقی می مانند و این مواد از طریق خاک یا آب به محصولات کشاورزی راه پیدا می کنند؛ از همین رو عده ای جلوگیری از استفاده از کودهای شیمیایی را ضروری می دانند. در عین حال برخی از کارشناسان بر این باورند که جانشین کردن کودهای بیولوژیکی به جای کود شیمیایی نمی تواند راه حلی برای کاهش آسیب های کودشیمیایی باشد، زیرا آنچه باعث آسیب به محیط زیست و سلامت انسان ها است ترکیب کودهای شیمیایی نیست؛ بلکه استفاده نادرست از کودها است.
صدای خاک را بشنویم
دلاور نجفی، کارشناس منابع طبیعی و فعال محیط زیست درباره آلودگی های خاک به صمت گفت: خاک یکی از اصلی ترین اجزای حیات و بستر اصلی رشد و نمو گیاهان و حرکت آب است. ارتقای کیفیت و کمیت محصول، مستلزم وجود مقادیر کافی و متعادل از عناصر غذایی، در خاک و گیاه است؛ به همین منظور کودها و سموم کشاورزی، اثر مهمی در تقویت گیاه، حاصلخیزی و باروری خاک و بهبود بخش کشاورزی و باغداری دارند. آلودگی خاک با مواد سمی به طور مستقیم بر زنجیره غذایی انسان تاثیرگذار است. به علاوه اینکه عوامل تهدید خاک و به تبع آن زنجیره غذایی تنها به استفاده از سموم و کودهای شیمیایی محدود نمی شود و فرسایش و قاچاق خاک نیز از عوامل تاثیرگذار دیگر در این مسئله هستند.
وی با اشاره به قاچاق خاک به عنوان عاملی برای از دست رفتن منابع زمینی اظهار کرد: براساس اخبار منتشر شده در ۲ دهه گذشته خاک ایران به کشورهایی قاچاق می شود که دارای خاک حاصلخیز و باکیفیت نیستند؛ در حالی که فروش خاک هیچ مجوزی ندارد و لازم است با این پدیده برخورد جدی شود. نجفی افزود: این سرمایه ملی عمدتا از راه دریا به کشورهای حاشیه خلیج فارس و برای ساخت جزایر مصنوعی قاچاق می شود. خاک ایران از غنای بالایی برخوردار است و در بسیاری از مناطق کشور به ویژه در محدوده زاگرس کیفیت بسیار خوبی دارد.
از بین رفتن جنگل ها
این کارشناس از فرسایش خاک نیز به عنوان عاملی دیگر در از بین رفتن منابع خاک یاد کرد و گفت: فرسایش خاک به دلایل مختلفی از جمله روش نادرست کشاورزی و شخم زدن خاک در جهت شیب زمین، ایجاد می شود. با اجرای برخی روش های غیرعلمی، خاک همراه با روان آب ها شسته می شود و به پایین دست می رود؛ بر همین اساس هشدارهای محیط زیستی خبر از فرسایش ۷ برابری خاک در ایران نسبت به میانگین جهانی می دهد و هنوز هم این آمار تلخ و جریان به خطر افتادن آینده محیط زیست و تامین مواد غذایی در ایران برخی مسئولان را برای برخورد قاطع با این مسئله از خواب غفلت بیدار نکرده است. موضوع فرسایش خاک موضوعی بسیار حائز اهمیت است، زیرا این مسئله باعث می شود ظرفیت رویشی خاک از بین برود که در این صورت گروه زیادی از گیاهان توانایی مستقر شدن در این گونه خاک ها را ندارند و به دنبال آن شاهد از بین رفتن جنگل ها خواهیم بود.
چرا پیشه بقیه را پیش نمی گیریم؟
نجفی با بیان اینکه در کشاورزی از کود برای افزایش باروری خاک کشاورزی و از سموم برای دفع آفات استفاده می شود، افزود: بسیاری از کودهای شیمیایی حاوی اسیدسولفوریک و هیدروکلریک هستند که در صورت استفاده بیش از حد آسیب جدی به جمعیت میکروارگانیسم ها وارد می کنند. برای مبارزه با آفات در کشورهای پیشرفته به سمت روش های بیولوژیک و بذرهای مقاوم به آفات رفته اند، اما متاسفانه در کشور ما به دلیل فرهنگ سازی نشدن برای استفاده از روش های بیولوژیک و همچنین تبلیغات مثبت ازسوی تولیدکنندگان کودهای شیمیایی، کشاورزان دیگر میلی به استفاده از روش های بیولوژیک ندارند. این در حالی است که خاک، پایه ای زیستی دارد و بستر کشت محصولات کشاورزی است. اگر خاک منطقه ای غیرقابل استفاده و آلوده شود، می تواند آلودگی محصولات کشاورزی را به دنبال داشته باشد. آلودگی خاک در چرخه غذایی ایجاد مشکل می کند و می تواند باعث آلودگی آب و محیط های دیگر شود.
با خاک چه کردیم؟
این کارشناس در بیان راهکاری برای رفع این چالش گفت: بهتر است فضایی را به عنوان مزارع نمونه ایجاد کنند تا با استفاده از روش بیولوژیک در این فضا، کشاورز با این روش آشنا شود و شاهد نتایج مثبت آن باشد؛ در غیر این صورت ممکن است آلودگی خاک به حدی افزایش یابد که به دنبال آن انسان ها و حوزه گیاهی و جانوری آسیب ببینند.
قسمت تأسف بار ماجرا این است که کار به جایی برسد که خاک دیگر ظرفیت مناسب برای رشد گیاه را نداشته باشد و در نتیجه حوزه کشاورزی به شدت دچار آسیب شود.
دولت چرا کاری نمی کند؟
محمدجواد اوستا، مدیرعامل یکی از شرکت های تولیدکننده فرآورده های بیوتکنولوژی به ویژه عوامل مبارزه بیولوژیک میکروبی با آفات خسارت زای گیاهی با اشاره به آسیب های ناشی از استفاده از سموم شیمیایی به خاک به صمت گفت: کشاورزان از کودهای ارزانقیمت تر مانند «کود اوره» در مزارع خود استفاده می کنند؛ در نتیجه هنگام آبیاری زمینه سفره های زیرزمینی ما آلوده می شوند. در واقع کود شیمیایی روی میکروارگانیسم های زنده موجود در خاک تاثیر می گذارد. اسیدی بودن کود شیمیایی تاثیر منفی بر PH خاک دارد و موجب تغییراتی در میکروارگانیسم های موجود در خاک می شود.
استفاده مداوم و طولانی مدت از این نوع کودها، جمعیت آفات را افزایش می دهد و میکروب های مفید خاک را از بین می برد.
از سوی دیگر کودهای شیمیایی قابلیت انحلال بسیار زیادی در آب دارند؛ بنابراین بدون اینکه اثر مناسبی روی گیاه بگذارند وارد آب های زیرزمینی می شوند و مواد مغذی کمتری در دسترس گیاه قرار می گیرد. همچنین وقتی علوفه آلوده به کودهای شیمیایی توسط دام مصرف می شود به دام و در نهایت به انسان آسیب می زند.
وی با ابراز ناراحتی از روند استفاده از کودها و سموم شیمیایی اظهار کرد: استفاده غیرعلمی و نادرست کشاورزان از کود و سموم کشاورزی آسیب وارده به خاک و آب را چند برابر می کند؛ به عبارتی عوارض مصرف سموم شیمیایی در صورتی که بی رویه و غیراصولی باشد بسیار زیاد است و بیماری هایی برای کشاورز و مصرف کننده نهایی ایجاد
می کند.
بیابان زایی نکنیم
اوستا ضمن انتقاد از استفاده کشاورزان از کودهای شیمیایی اظهار کرد: در سال های اخیر نرخ سموم شیمیایی به طور قابل توجهی افزایش یافته، این در حالی است که در کل دنیا محصولات بیولوژیک از شیمیایی گران تر هستند، زیرا تولید آنها روندی خاص و پیچیده دارد؛ با این حال نرخ این محصولات در ایران نسبت به شیمیایی ها کمتر است. ما با استفاده از کودهای شیمیایی فرسایش ایجاد می کنیم و جان خاک را می گیریم. در نهایت حتی علف نیز در آن خاک رشد نمی کند و در واقع آن را تبدیل به بیابان می کنیم.
وی در پاسخ به چرایی استفاده نکردن کشاورزان از فرآورده های بیوتکنولوژی به جای کودهای شیمیایی افزود: متاسفانه تنها حدود یک درصد کشاورزان از این نوع کودها و سموم استفاده می کنند. تعداد کارخانه های تولیدکننده محدود است و از سوی دیگر کشاورزان هیچ آشنایی با این محصولات ندارند.
راهکار چیست؟
این تولیدکننده فرآورده های بیوتکنولوژی در بیان راهکاری برای حل این چالش تاکید کرد: یکی از پایه های اقتصاد کشور کشاورزی است و کشاورز به دلیل تجربه خود در استفاده از کودهای شیمیایی در برابر استفاده از کودهای جدید با آسیب کمتر، مقاومت می کند. در این زمینه فرهنگ سازی می تواند اصلی ترین راهکار باشد که باید به کمک دولت انجام شود. همچنین باید جهاد کشاورزی کارشناسانی برای راهنمایی کشاورزان داشته باشد تا به واسطه آنها فرهنگ سازی کند. در واقع یکی از وظایف جهاد کشاورزی باید ترویج محصولات غیرشیمیایی باشد.
همچنین راهکار دیگر حذف یارانه کود شیمیایی توسط دولت و ترویج استفاده از محصولات بیولوژیک است. کشاورزان باید محصولات بیولوژیک را امتحان کنند و در صورت نتیجه مثبت به استفاده از این نوع محصولات روی آورند. وقتی محصولات کشاورزی صادراتی ما به دلیل رعایت نکردن استانداردها برگشت می خورند باید به فکر چاره برای آن باشیم اما متاسفانه مسئولان علاقه ای به حل این مسئله
ندارند.
سخن پایانی
تداوم روند تبدیل خاک های مرغوب به خاک شور غیرقابل زراعت، بهره برداری نادرست از منابع خاک، آبیاری اراضی با استفاده از آب های ناسالم، ساخت وساز در اراضی کشاورزی، استفاده بیش از حد از سموم و نهاده های شیمیایی و فرسایش خاک از عوامل ایجاد بحران خاک است. به عقیده کارشناسان استفاده از سموم و کودهای شیمیایی آسیب زیادی به خاک وارد می کند، با این وجود نه تنها تدبیری برای جلوگیری از این اقدام اندیشیده نشده، بلکه دولت برای خرید آسان تر این محصولات یارانه نیز در نظر گرفته، این در حالی است که برخی از محصولات کشاورزی صادراتی ما ازسوی کشورهای دیگر به دلیل رعایت نکردن استانداردها برگشت می خورند. کشاورزان برای تولید محصولات بهتر مسیر را اشتباه می روند و با باوری غلط خاک را می کشند، این در حالی است که به عقیده برخی از کارشناسان مشکل خاک مهم تر از آب است. آب و خاک دو منبع مهم در زندگی مخلوقات جهان و حوزه کشاورزی هستند که اکنون هر دو در وضعیت بحرانی قرار گرفته اند.
به عقیده فعالان حوزه کشاورزی اگر خاک را از دست بدهیم، سایر برنامه های مدیریتی بخش کشاورزی، مدیریت تولید و مدیریت منابع آب نیز به مخاطره می افتد و با این بحران، امنیت غذایی کشور نیز زیر سوال خواهد رفت.
