یکی از اهداف مهم شکل‌گیری این فروشگاه‌ها را می‌توان تامین حداکثری نیازهای کالایی مردم با قیمت‌های مناسب عنوان کرد. این فروشگاه‌ها بیشتر به‌دلیل دارا بودن مزیت‌هایی مانند توانایی خرید کالاها به‌میزان زیاد و با قیمتی پایین‌تر، شرایطی بهتر از مغازه‌ها و واحدهای صنفی خرده‌فروشی و کوچک دارند و می‌توانند کالاها را با بهایی کمتر به‌دست مصرف‌کننده برسانند، اما مهم‌تر از عرضه با نرخ مناسب، حذف دست واسطه‌گران از نظام توزیع است. فروشگاه‌های زنجیره‌ای، کالا را از تولیدکننده بدون هیچ واسطه‌ای خریداری کرده و به‌طورمستقیم به مردم عرضه می‌کنند. همین دور زدن دلالان، باعث می‌شود تا هزینه تمام‌شده کالا بسیار کاهش یابد، اما به‌رغم تمام مزایای وجود این نوع فروشگاه‌ها، در چند مدت اخیر شاهد افزایش گلایه‌ها از عملکرد آنها بودیم. وجود قیمت‌های غیرواقعی و شبهه‌برانگیز یکی از این اعتراضات مهم، نسبت به فعالیت فروشگاه‌های زنجیره‌ای بود. صمت در این گزارش، در بررسی روند فعالیت فروشگاه‌های زنجیره‌ای در ایران و همچنین سهم آنها در نظام توزیع کالا، با کارشناسان و فعالان صنفی به گفت‌وگو پرداخته است.

گرانی کالا در فروشگاه‌های زنجیره‌ای

قاسم نوده‌فراهانی، نماینده وزیر صنعت، معدن و تجارت در هیات‌رئیسه اتاق اصناف ایران در گفت‌وگو با صمت، نسبت به عملکرد فعلی فروشگاه‌های زنجیره‌ای گلایه کرد و گفت: در ابتدا مناسب است به اهداف فعالیت فروشگاه‌های زنجیره‌ای و وظایف آنها در برابر مردم اشاره کرد. فروشگاه‌های زنجیره‌ای باید ضمن تامین کامل نیازهای مردم، کالاها را با قیمتی مناسب و پایین‌تر از سایر مغازه‌ها و فروشگاه‌ها به مردم عرضه کنند، چرا که این فروشگاه‌ها کالاها را به‌میزان زیاد خریداری کرده و نرخ تمام‌شده خرید اقلام برای فروشگاه‌های زنجیره‌ای بسیار کمتر از سایر مغازه‌ها است. مردم نیز توقع دارند فروشگاه‌ها به وظایف خود عمل کرده و بتوانند کالاها را با قیمت‌هایی مناسب از این فروشگاه‌ها خریداری کنند، اما در حال‌ حاضر چنین قاعده‌ای در رفتار فروشگاه‌های زنجیره‌ای دیده نمی‌شود. نوده‌فراهانی تصریح کرد: امروزه مردم شاهد هستند که نه‌تنها کالاها در فروشگاه‌های زنجیره‌ای ارزان‌تر نیست، بلکه گران‌تر از سایر مغازه‌ها و فروشگاه‌های خرد و مستقل در سطح شهر است؛ بنابراین مردم دیگر هیچ اشتیاق و حتی دلیلی برای خرید از این فروشگاه‌ها نداشته و ترجیح می‌دهند به‌جای صرف وقت و هزینه اضافی، کالاها را از مغازه‌های نزدیک محل زندگی خود تهیه کنند. بدیهی است، اگر فروشگاه‌های زنجیره‌ای به وظایف خود صحیح و کامل عمل کرده و اقلام را در شرایط مناسب با بهایی پایین‌تر از بازار به مردم عرضه کنند، تمایل افراد به خرید از این فروشگاه‌ها افزایش خواهد یافت.

رواج تخفیف‌های غیرمنطقی

نوده‌فراهانی در ادامه صحبت‌های خود، به‌ وجود درصدهای تخفیفی نامتعارف در برخی فروشگاه‌های زنجیره‌ای اشاره کرد. او وقوع چنین اتفاقاتی را مشخص نبودن نرخ تولید برای مصرف‌کنندگان عنوان کرد و در این‌باره گفت: همان‌طور که پیش‌تر تشریح شد، فروشگاه‌های بزرگ زنجیره‌ای در راستای آنکه کالاها را در ابعاد و مقادیر زیاد خریداری می‌کنند، نرخ تمام‌شده خرید برای آنها مقداری کمتر است. مردم نیز به‌همین دلیل انتظار دارند تا در این سود با فروشگاه‌های زنجیره‌ای شریک شده و بتوانند اقلام موردنیاز خود را در شرایطی بهتر تهیه کنند، اما تا چندی پیش، اتفاقات متعددی در رابطه با وضع تخفیف در فروشگاه‌های زنجیره‌ای رخ می‌داد که خارج از منطق بود. نماینده وزیر صنعت، معدن و تجارت در هیات‌رئیسه اتاق اصناف ایران تصریح کرد: یکی از خبرسازترین اتفاقات در روند فروشگاه‌های زنجیره‌ای، وجود تخفیف‌های نامعقول است، به‌عنوان مثال گفته می‌شد؛ فلان فروشگاه زنجیره‌ای اقلام خود را با ۴۰درصد تخفیف عرضه می‌کند که این رقم، عددی غیرمنطقی است. فروشگاه زنجیره‌ای از کالاها تا چه حد سود می‌کرد که تصمیم داشت ۴۰درصد تخفیف برای فروش آنها در نظر گیرد؟ این پرسش موضوعی بود که اماواگرهای زیادی پشت آن است. نوده‌فراهانی خاطرنشان کرد: شرایط فعلی که نرخ تمام‌شده تولید، درب کارخانه‌ها درج شده و سایر هزینه‌ها اعم از حمل‌ونقل، سود فروش و... به‌عنوان نرخ نهایی مصرف‌کننده روی کالاها ذکر می‌شود، سبب شده تا دیگر، فروشگاه‌های زنجیره‌ای مجالی برای انجام مجدد تخلف‌های قیمتی نداشته باشند؛ برای‌مثال نتوانند کالاها را با قیمت‌هایی غیرواقعی بفروشند یا تبلیغاتی گسترده با عنوان تخفیف‌های غیرمعمول انجام دهند.

حال نظام توزیع، خوب است

نماینده وزیر صنعت، معدن و تجارت در هیات‌رئیسه اتاق اصناف ایران، نظام توزیع در ایران را موثر و کارآمد معرفی کرد و گفت: در حال ‌حاضر توزیع کالاها در سراسر کشور به‌ شکل مویرگی است و خوشبختانه توانسته‌ایم چه در مراکز استان‌ها و چه شهرستان‌ها و روستاهای بزرگ، نیاز کالایی مردم را به‌خوبی تامین کنیم. کارآمدی این نظام توزیع نیز در زمان کرونا بیشتر خود را نشان داد. در شرایطی که بسیاری از کشورها درگیر کمبودهای کالایی بودند، ایران به‌دلیل دارا بودن شبکه توزیع مویرگی، با این مشکل مواجه نشد، از این‌رو یکی از مزیت‌های شکل‌گیری فروشگاه‌های زنجیره‌ای را می‌توان وجود کالاها به‌میزان کافی در تمامی بخش‌های جامعه معرفی کرد، اما باوجود تمام ویژگی‌های مثبت تاسیس فروشگاه‌های زنجیره‌ای، می‌توان گفت در حال ‌حاضر به‌دلیل گران‌تر بودن کالاها در این فروشگاه‌ها، کارآیی مناسب خود را از دست داده‌اند.

نوده‌فراهانی تاکید کرد: بخش‌هایی از جمله بازرسی اتاق‌های اصناف، وزارت صنعت، معدن و تجارت و همچنین جهاد کشاورزی، می‌توانند نظارتی مهم و موثر در فرآیند و عملکرد فروشگاه‌های زنجیره‌ای داشته باشند.

افزایش استقبال عمومی

عبدالحسین کولجی، رئیس اتحادیه بنکداران قزوین و عضو اتاق اصناف قزوین در گفت‌وگو با صمت، به تشریح نقش فروشگاه‌های زنجیره‌ای در نظام توزیع پرداخت و گفت: به‌طورکلی تاثیر وجود فروشگاه‌های زنجیره‌ای به 2 دلیل، برای بررسی حائزاهمیت است. فروشگاه‌های زنجیره‌ای، هم بر اقتصاد کلان کشور تاثیرگذار بوده و هم می‌توانند نظام توزیع را دستخوش تغییرات کنند. در رابطه با جایگاه فروشگاه‌های زنجیره‌ای در نظام توزیع و دستیابی به اهداف در این زمینه می‌توان گفت فروشگاه‌های مذکور به‌دلیل افزایش حضور و مواجه شدن با اقبال عمومی، نقشی مهم را در نظام توزیع بازار ایفا می‌کنند. آن‌طور که از شواهد پیدا است، بنا به دلایل مختلفی مانند جامعیت یا تبلیغ برای فروش همراه با تخفیف، مردم استقبال خوبی از آنها کرده‌اند. بدیهی است، در چنین شرایطی این فروشگاه‌ها می‌توانند جایگاهی اثرگذار در بازارهای کالایی داشته باشند. وی ادامه داد: در رابطه با بحث تاثیر فروشگاه‌های زنجیره‌ای در اقتصاد کلان کشور، باید اذعان کرد این فروشگاه‌ها تاکنون عملکرد رضایت‌بخشی نداشته و آثار مثبتی را برای بخش‌های مختلف اقتصادی شاهد نبودیم. پرداختن به این موضوع همواره حواشی متعددی به‌همراه داشته، از این‌رو بسیاری از کارشناسان و فعالان صنفی تمایل دارند تا از ابعاد و نتایج منفی فروشگاه‌های زنجیره‌ای صحبت نکنند، بنابراین تنها به‌طورخلاصه می‌توان گفت فعالیت این فروشگاه‌ها، در کنار مزایای خود، تاکنون آثار مخربی برای اقتصاد ایران به‌همراه داشته‌اند، اما نتایج منفی، مربوط به ذات وجود فروشگاه‌های زنجیره‌ای نیست و عملکرد آنها همواره موردتوجه است.

مولفه‌های اقتصادی تاثیرگذار هستند

کولجی در ادامه، یکی از دلایل نبود نتایج رضایت‌بخش از عملکرد فروشگاه‌های زنجیره‌ای را مربوط به شرایط اقتصادی حاکم بر کشور معرفی کرد و گفت: همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد، فروشگاه‌های زنجیره‌ای به‌دلیل ساختارهای تکنیکی و ماهیت فعالیت‌هایی که دارند، در بحث عرضه کالا در بازار، مهره موثری شناخته می‌شوند، اما از نظر اقتصاد کلان، این فروشگاه‌ها در حال ‌حاضر نتایج مثبتی را برای کشور نداشته‌اند. دلیل این موضوع را می‌توان موارد متعددی عنوان کرد که یکی از آنها شرایط تورمی حاکم بر بازارها است. فروشگاه‌های زنجیره‌ای به هدف ساماندهی نظام توزیع و همچنین معادل‌سازی اقتصاد شکل گرفتند، اما به‌سبب نقص در فاکتورهای مهم اقتصادی مانند تضعیف روزبه‌روز پایه پولی، نه‌تنها مشکلاتی در روند فروشگاه‌های زنجیره‌ای ایجاد شد، بلکه تمامی بخش‌های فعال در بازار هم دچار اختلالات جدی شد. این فعال صنفی در ادامه به فرآیند فعالیت‌های فروشگاه‌های زنجیره‌ای در بحث تامین و عرضه نیاز بازار اشاره کرد و گفت: فروشگاه‌های زنجیره‌ای همواره به‌دلیل تامین بخش مهمی از نیازهای بازار، موردتوجه مخاطبان و عموم مردم جامعه قرار گرفته‌اند. در رابطه با تشریح روند فعالیت فروشگاه‌های زنجیره‌ای، باید به اهداف شکل‌گیری این بنگاه‌های اقتصادی توجه داشت. فروشگاه‌های زنجیره‌ای با هدف حذف واسطه از روند نظام توزیع تاسیس شده و قرار بود کالاها را از درب کارخانه یا به‌عبارتی، به‌طور مستقیم از تولیدکننده دریافت و به بازار عرضه کنند. در این شرایط ضمن کمرنگ شدن نقش دلالان، هزینه‌های اضافی که بر نرخ نهایی کالاها تا پیش از این افزوده می‌شد، کاهش خواهد یافت. وی تصریح کرد: امروز هم فروشگاه‌های زنجیره‌ای در ایران؛ یا از طریق تولید یا واردات به‌طورمستقیم، کالاهای موردنیاز خود را تهیه و در شعبه‌های خود به مردم عرضه می‌کنند.

رقابت‌های شانه‌به‌شانه

رئیس اتحادیه بنکداران قزوین در ادامه صحبت‌های خود به تاثیر فروشگاه‌های زنجیره‌ای بر عملکرد بنگاه‌های خرد در بازار اشاره کرد و گفت: در چند سال اخیر با رشد چشمگیر فعالیت فروشگاه‌های زنجیره‌ای در کل کشور، فعالیت مغازه‌های خرد و کوچک که در بحث عرضه کالاها به بازار فعالیت دارند، تحت‌تاثیر قرار گرفت. با وجود برخی مزیت‌ها در کنار تبلیغات گسترده، افکار عمومی به‌سمت فعالیت فروشگاه‌های زنجیره‌ای جلب و به‌تدریج خرید خود از این فروشگاه‌ها را نسبت به مغازه‌های خرد افزایش دادند و در این شرایط، صاحبان بنگاه‌ها، فروشگاه‌های کوچک و متوسط درگیر چالش‌های جدی شدند. کولجی ادامه داد: فروشگاه‌های زنجیره‌ای کالاهای خود را به حجم انبوهی خریداری کرده و به‌طبع نرخ تمام‌شده برای آنها نسبت به مغازه‌های کوچک‌مقیاس کمتر است. این مسئله رقابتی جدی را در زمینه نرخ عرضه کالا در بازار میان فروشگاه‌های زنجیره‌ای و مغازه‌دارها شکل داده است، اما باید خاطرنشان کرد بنگاه‌های کوچک در حال تطابق خود با شرایط بوده و حتی در برخی موارد، بهای کالا در فروشگاه‌های زنجیره‌ای و مغازه‌های کوچک در سطح شهر، تفاوتی با یکدیگر ندارند، بنابراین نمی‌توان وضعیت بنگاه‌های کوچک و متوسط را با وجود فروشگاه‌های زنجیره‌ای، بحرانی تلقی کرد.

سهم فروشگاه‌های زنجیره‌ای در توزیع

کولجی در ادامه صحبت‌های خود، آینده فعالیت فروشگاه‌های زنجیره‌ای را مثبت ارزیابی کرد. او در این‌باره توضیح داد: طبق برنامه ششم توسعه، سهم فروشگاه‌های زنجیره‌ای در توزیع کالا باید از ۸درصد به ۲۰درصد می‌رسید. در طول سال‌های اجرایی شدن برنامه ششم توسعه، نقش فروشگاه‌های زنجیره‌ای در نظام توزیع و بازار کالایی افزایش یافت و رشد مناسبی را در این مدت تجربه کردند، اما هنوز سهم فروشگاه‌های زنجیره‌ای در توزیع کالا به ۲۰درصد نرسیده و پیش‌بینی می‌شود تا پایان امسال، این عدد محقق شود، بنابراین می‌توان آینده روشن و روبه‌رشدی را برای فروشگاه‌های زنجیره‌ای ترسیم کرد. این عضو اتاق اصناف قزوین، نبود اطلاعات دقیق و جامع از عملکرد هریک از فروشگاه‌های زنجیره‌ای را دلیل ناتوانی در تخمین مجموع سهم این فروشگاه‌ها در نظام توزیع کالا عنوان کرد. او همچنین به تفاوت فروشگاه‌های زنجیره‌ای ایران با سایر کشورها اشاره کرد و توضیح داد: باید اذعان کرد تفاوت‌های فاحشی میان فروشگاه‌های زنجیره‌ای در ایران و سایر کشورها وجود دارد. نخستین تفاوت، مقیاس فعالیت این فروشگاه‌ها است. فروشگاه‌های زنجیره‌ای در سایر کشورها، در ابعادی بزرگ و جامع فعالیت دارند، اما در ایران؛ بیشتر این فروشگاه‌ها از سوپرمارکت‌های معمولی کمی بزرگتر هستند. باید تاکید کرد تفاوت‌های اساسی در تعریف ماهیت فروشگاه‌های زنجیره‌ای کشورهای توسعه‌یافته یا حتی همسایه با فروشگاه‌های حاضر در ایران وجود دارد. براساس تعاریف سایر کشورها، فروشگاه‌های زنجیره‌ای در ایران تنها واحدهای صنفی محله‌ای محسوب می‌شوند، بنابراین می‌توان گفت اختلاف زیادی میان فروشگاه‌های زنجیره‌ای ایران با سایر کشورهای جهان وجود دارد.

سخن پایانی

برخی کارشناسان معتقدند تقصیر بخشی از گرانی کالاها به‌ویژه اقلام اساسی، بر گردن فروشگاه‌های زنجیره‌ای است. طبق نظر آنها، فروشگاه‌های زنجیره‌ای با دستکاری کردن قیمت‌ها، برچسب‌های غیرواقعی بهای کالاها و همچنین دیگر تخلف‌های این‌چنینی، سبب نبود تعادل در بازار شده‌اند.