حرکت به‌سمت رشد مثبت در آمار صادرات

عبدالامیر ربیهاوی، با ارائه گزارشی از عملکرد تجاری شش‌ماهه اول سال، از رشد مثبت صادرات به تعدادی از همسایگان مهم در منطقه غرب آسیا خبر داد.

مدیرکل دفتر غرب آسیای سازمان توسعه تجارت ایران بااشاره به وضعیت کلی صادرات کشور در شش‌ماهه نخست سال گفت: حجم کل صادرات کشور در این مدت با رشد منفی ۲ درصدی نسبت به دوره مشابه سال قبل مواجه بوده است. با این حال، نکته بسیار مهم اینجاست که این روند منفی در مقایسه با آمار پنج‌ماهه که منفی ۶ درصد ثبت شده بود، بهبود یافته است و ما شاهد کاهش محسوس رشد منفی هستیم.

به‌گزارش سازمان توسعه تجارت، وی تاکید کرد: این روند نشان می‌دهد که ما داریم به سرعت به‌سمت صفر و سپس رشد مثبت حرکت می‌کنیم. این یک خبر بسیارخوب و نویدبخش است و در ماه‌های آینده، شاهد مثبت شدن رشد کلی صادرات خواهیم بود.

مدیرکل دفتر غرب آسیا سازمان توسعه تجارت ایران به‌صورت مشخص به عملکرد مثبت دفتر تحت‌مدیریت خود در نیمه اول سال پرداخت و اعلام کرد: در شش‌ماهه امسال، ترکیه که شریک سوم تجاری ما است، شاهد رشد صادرات ۱۴درصدی بودیم. این دستاورد پس از یک دوره چندماهه از رشدهای منفی، بسیار حائزاهمیت است.

ربیهاوی در ادامه فهرست کشورهای حوزه غرب آسیا که صادرات به آنها رشد مثبت داشته را برشمرد و افزود: علاوه بر ترکیه، صادرات به قطر ۲۵ درصد، یمن ۳۳۸ درصد، عمان ۱۶ درصد، اردن ۳۱۷ درصد و بحرین ۲۵ درصد نیز در شش‌ماهه اول امسال رشد قابل‌توجهی داشته‌اند. این کشورها در حوزه تحت‌پوشش دفتر غرب آسیا، موتورهای محرک صادرات ما در نیمه اول سال بوده‌اند.

وی در ادامه به وضعیت واردات در شش‌ماهه نخست نیز اشاره کرد و گفت: در بخش واردات نیز از کشورهای شریکی مانند عمان، قطر و لبنان رشد مثبت داشته‌ایم که این امر در تراز کلی تجاری ما با این کشورها تاثیرگذار است.

مدیرکل دفتر غرب آسیا این آمار شش‌ماهه را نویدبخش خواند و اظهار امیدواری کرد: این روند مثبت به‌ویژه در حوزه صادرات به key markets منطقه، نوید بسیار خوبی است. ما انتظار داریم در ماه‌های آتی سال، این رشد تداوم یابد و نه‌تنها در صادرات، بلکه در تراز کلی تجاری کشور نیز به‌سمت ارقام مثبت‌‎تر حرکت کنیم تا بتوانیم خبرهای بهتری را به مردم و فعالان اقتصادی کشور ارائه دهیم.

ارزش‌افزوده صادرات در ایران نسبت به میانگین جهانی پایین است

«ارزش‌افزوده محصولات صادراتی در کشورمان پایین است، از این‌رو سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در زنجیره ممکن است موجه نباشند، ضمن اینکه سرمایه‌گذاری‌های نادرست، مازاد تولید، محدودیت‌های صادرات و وابستگی به بازارهای خارجی از جمله مشکلاتی است که باید موردتوجه قرار گیرد.»

این جملات بخشی از اظهارات محمدصالح اولیا، رئیس سازمان ملی بهره‌وری ایران است. وی بااشاره به چالش‌های زنجیره ارزش صادرات گفت: باوجود سهم بالای صادرات در تولیدات، ارزش صادرات ایران نسبت به میانگین جهانی پایین است و این موضوع خطرپذیری‌هایی مانند محدودیت‌های تحریم و نوسانات بازار را افزایش می‌دهد.

صالح اولیا بااشاره به دلایل پایین بودن ارزش‌افزوده صادرات در ایران گفت: ارزش‌افزوده صادرات در ایران به دلایل مختلف نسبت به بسیاری از کشورهای صنعتی پایین است. بخش بزرگی از صادرات ایران شامل نفت خام، گاز طبیعی، پتروشیمی و برخی مواد معدنی است که فرآوری پیچیده‌ای ندارند و ارزش‌افزوده کمی نسبت به نرخ فروش ایجاد می‌کنند. همچنین صادرات کالاهای صنعتی، ماشین‌آلات پیشرفته، الکترونیک یا محصولات دانش‌بنیان محدود است، در حالی که محصولات با فناوری بالا معمولا ارزش‌افزوده بیشتری ایجاد می‌کنند.

وی یکی دیگر از دلایل را ضعف در زنجیره‌های تولید و فرآوری داخلی دانست و گفت: بسیاری از کالاها به‌صورت نیمه‌تمام یا مواد اولیه صادر می‌شوند و فرآوری نهایی در داخل کشور انجام

 نمی‌شود. علاوه بر این، مشکلات اقتصادی و تحریم‌ها، محدودیت دسترسی به بازارهای جهانی و تکنولوژی‌های پیشرفته را ایجاد کرده و مانع توسعه صنایع با ارزش‌افزوده بالا می‌شود. هزینه‌های بالای تولید داخلی و محدودیت سرمایه‌گذاری نیز مانع ایجاد محصولات پیچیده می‌شود.

بسیاری از کارشناسان کمبود سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه (R&D) را نیز عامل مهمی در پایین بودن ارزش‌افزوده در صادرات ایران می‌دانند و معتقدند؛ نوآوری و فناوری نیازمند سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه است و سهم R&D در ایران نسبت به تولید ناخالص داخلی پایین است، بنابراین تولید کالاهای با فناوری بالا و ارزش‌افزوده زیاد محدود می‌شود.

 باتوجه به موارد یادشده به‌نظر می‌رسد؛ دلیل اصلی پایین بودن ارزش‌افزوده صادرات ایران، تمرکز بر مواد خام و فرآوری کم، ضعف در صنایع دانش‌بنیان و فناوری‌محور و محدودیت‌های اقتصادی و تحریمی است. بنابراین برای افزایش ارزش‌افزوده صادرات، کشورها و شرکت‌ها باید به‌سمت تولید کالاها و خدمات پیشرفته‌تر، فناوری‌محور و فرآوری‌شده حرکت کرده و زیرساخت‌های اقتصادی و صنعتی خود را تقویت کنند.

 مهم‌ترین راهکارها شامل تمرکز بر صنایع با فناوری بالا و دانش‌بنیان مانند الکترونیک، داروسازی، تجهیزات‌پزشکی، ماشین‌آلات پیشرفته، نرم‌افزار و فناوری‌های سبز است که با سرمایه‌گذاری در نوآوری و تولید محصولات پیچیده، ارزش‌افزوده بیشتری ایجاد می‌کنند.

 همچنین به‌جای صادرات مواد خام، باید محصولات نیمه‌تمام و نهایی تولید و صادر شوند، مانند تبدیل نفت خام به پتروشیمی‌ها یا فرآورده‌های نفتی با ارزش‌افزوده بالا.

ارزش‌افزوده صادرات به زبان ساده

ارزش‌افزوده صادرات به‌معنای افزایشی است که یک کشور یا شرکت بر ارزش کالاها یا خدمات خود ایجاد می‌کند، قبل از اینکه آنها را صادر کند. به‌عبارت ساده‌تر، این مفهوم نشان می‌دهد که یک محصول چقدر بیشتر از ارزش مواد اولیه و هزینه‌های تولید، ارزش اقتصادی برای کشور یا شرکت ایجاد می‌کند.

کشورهایی که صادرات با ارزش‌افزوده بالاتری دارند، معمولا ویژگی‌های مشخصی دارند. این کشورها معمولا صنایع پیشرفته و فناوری‌محور دارند؛ برای مثال آلمان، ژاپن، کره‌جنوبی و امریکا محصولات صنعتی، الکترونیک، خودرو و ماشین‌آلات صادر می‌کنند که فرآوری و فناوری بالایی دارند،بنابراین ارزش‌افزوده بیشتری نسبت به مواد خام ایجاد می‌کنند، همچنین اقتصاد این کشورها مبتنی بر دانش و نوآوری است و محصولاتی مانند نرم‌افزار، داروهای پیشرفته، تجهیزات‌پزشکی و فناوری‌های سبز ارزش‌افزوده بسیار بالایی دارند، مانند سوئیس در صادرات دارو و تجهیزات‌پزشکی و ایالات‌متحده در فناوری اطلاعات.

از سوی دیگر، کشورهایی که بیشتر صادرات‌شان مواد خام یا اولیه است، ارزش‌افزوده کمتری ایجاد می‌کنند. به‌عنوان‌مثال، کشورهای صادرکننده نفت خام یا مواد معدنی نسبت به کشورهایی که محصولات نهایی یا فرآوری‌شده صادر می‌کنند، ارزش‌افزوده کمتری دارند.

مقایسه ایران با ترکیه، امارات و چین

برای درک بهتر موضوع، در ادامه مقایسه‌ای بین ارزش‌افزوده صادرات ایران، در مقابل ترکیه، امارات و چین انجام شده است. برای مثال، ترکیه در سال ۲۰۲۴ صادرات کالا به ارزش حدود ۲۶۱.۸ میلیارد دلار داشته است. باتوجه به این عدد، هدف ۷۵ میلیارد دلار برای ایران در مقایس ه با ترکیه بسیار محافظه‌کارانه‌تر است، چون ترکیه بیش از سه‌برابر این رقم را تنها در صادرات کالا ثبت کرده است. این همسایه شمال‌غربی نسبت به ایران دارای مزیت‌های ساختاری مانند ساختار صنعتی قوی، زنجیره تامین پیشرفته، بازار اروپای نزدیک و زیرساخت صادراتی قدرتمند است و در صورتی که ایران نتواند بخش تولید صادراتی را به سطح رقابتی ترکیه برساند، هدف ۷۵ میلیارد دلار ممکن است از نظر فزاینده بودن، چالش‌برانگیز باشد.

طبق گزارش‌ها، تجارت غیرنفتی امارات (non‑oil trade) در سال ۲۰۲۴ به حدود ۸۱۷ میلیارد دلار رسیده که از این مقدار، ۱۵۳ میلیارد دلار مربوط به «صادرات غیرنفتی» است. بنابراین، صادرات غیرنفتی امارات به‌مراتب بالاتر از هدف ۷۵ میلیارد دلار ایران است. اما باید توجه کرد که اقتصاد امارات مدل متفاوتی دارد. 

بخش بزرگی از تجارت امارات «ترانزیت / ری‌اکسپورت» است (امارات نقش هاب تجاری منطقه‌ای دارد) و بسیاری از کالاها فقط از آنجا عبور می‌کنند، نه اینکه ساخت داخل امارات صادر شود،بلکه به‌طورکامل.

امارات دارای زیرساخت لجستیک بسیار قوی (بندرها، فرودگاه‌ها)، موقعیت جغرافیایی به‌عنوان هاب منطقه‌ای، توافقات تجاری (مثل CEPAs) است که صادرات غیرنفتی را تقویت می‌کنند، بنابراین برای ایران، رقابت با امارات در بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی چالش‌برانگیز است، چون امارات در تجارت منطقه‌ای و ترانزیتی مزیت دارد، اما ایران می‌تواند بر بخش ارزش‌افزوده صادراتی تمرکز کند (صنایع‌معدنی، پتروشیمی و تولیدات خاص) تا جایگاه خود را در بازارهای جهانی تقویت کند.

و اما چین...

مجموع صادرات کالا (Goods) چین در سال ۲۰۲۴ به حدود ۳.۵۸ تریلیون دلار رسیده است. این عدد واقعا بزرگ است و نشان می‌دهد که چین یکی از قطب‌های صادرات جهانی است، بنابراین هدف ۷۵ میلیارد دلار برای ایران نسبت به مقیاس صادرات چین بسیار کوچک است. این کشور دارای اقتصاد صنعتی بسیار پیشرفته، زنجیره کامل تولید (از مواد خام تا کالاهای نهایی)، نوآوری تولیدی، فناوری بالا، بازارهای صادراتی متنوع در سراسر جهان است. باتوجه به این نقاط قوت برای ایران، مقایسه با چین در سطح کل صادرات کار سختی است؛ اما ایران می‌تواند در برخی حوزه‌های خاص (مانند پتروشیمی، مواد معدنی و فلزات) جایگاهی رقابتی داشته باشد؛ اگر این بخش‌ها را تقویت کند و بازارهای مناسب را هدف بگیرد.

باتوجه به مقیاس صادرات ترکیه و امارات، هدف‌گذاری صادرات غیرنفتی ۷۵ میلیارد دلار برای ایران قابل‌تحقق است، به‌شرط آنکه روی بخش‌هایی با ارزش‌افزوده بالا تمرکز کند. اما چالش بزرگ‌تری در این میان وجود دارد. رقابت با کشورهایی مثل ترکیه که زنجیره تولیدی و صادراتی پیشرفته دارند و همچنین توانایی امارات در جذب و ارسال کالا از طریق زیرساخت لجستیکی، برای ایران ریسک به‌همراه دارد.

سخن پایانی

هدف‌گذاری ۷۵ میلیارد دلار برای ایران در سال ۱۴۰۴، در قیاس با کشورهای قدرتمند صادراتی مثل ترکیه و امارات، یک هدف منطقی اما چالش‌برانگیز است. این هدف رقابتی بوده و نیازمند استراتژی روشن، سرمایه‌گذاری در تولید صادراتی با ارزش‌افزوده و بهبود توان لجستیکی و تجاری است.

بنابراین ایران باید صادرات غیرنفتی خود را به‌سمت محصولاتی با ارزش‌افزوده بیشتر ببرد، بازارهای صادراتی خود را متنوع کند (نه‌فقط همسایگان بلکه بازارهای دورتر)، و زیرساخت لجستیکی و تجاری را بهبود دهد تا در مقایسه با رقبا حضور قوی‌تر داشته باشد.