زمینه سیاسی ـ اقتصادی و وضعیت فعلی مبادلات

روابط ایران و کوبا طی دهه‌های گذشته عمدتا در سطح سیاسی و نمادین شناخته شده است؛ 2 کشوری که هردو با تحریم‌ها و محدودیت‌های مالی بین‌المللی مواجهند و از نظر گفتمان سیاسی، هم‌پوشانی قابل‌توجهی دارند.  با این حال، حجم مبادلات تجاری واقعی میان دوطرف، در مقایسه با ظرفیت‌های صنعتی و کشاورزی هردو کشور، بسیار ناچیز بوده و در سطح چند ده میلیون دلار در سال نوسان کرده است؛ عددی که برای اقتصادی با اندازه و نیازهای کوبا و ظرفیت تولیدی ایران، عملا به‌معنای بهره‌برداری نشدن از فرصت‌هاست. در سال‌های اخیر، چند تحول موازی این تصویر را در حال تغییر نشان می‌دهد. از یک‌سو، کوبا در چارچوب اصلاحات اقتصادی خود به‌تدریج به‌سمت جذب سرمایه‌گذاری خارجی و احیای صنایع نیمه‌فعال حرکت کرده است؛ از جمله در بخش‌هایی مانند شکر، سیمان، معدن و انرژی که ستون‌های سنتی اقتصاد این کشور به‌شمار می‌آیند.  از سوی دیگر، ایران پس از تجربه توسعه صادرات به اوراسیا، امریکای‌جنوبی و برخی بازارهای افریقایی، به‌دنبال گسترش حضور در بازارهای «غیرمتعارف» است؛ بازارهایی که اگرچه ریسک بالاتری دارند، اما رقابت کمتری از سوی رقبای سنتی اروپایی و آسیایی در آنها وجود دارد. نمایشگاه بین‌المللی هاوانا و حضور هیات گسترده‌ای از فعالان اقتصادی ایرانی، در واقع نقطه تلاقی این دو روند است. کوبا با هدف جذب سرمایه و فناوری، سعی دارد مسیرهایی برای ورود شرکت‌های ایرانی در حوزه‌های صنعتی باز کند؛ در مقابل، ایران نیز این نمایشگاه را فرصتی برای «دیدن از نزدیک» ظرفیت‌ها و محدودیت‌های بازار کوبا و سنجش امکان‌پذیری پروژه‌های مشترک می‌داند. این مرحله، مرحله «آشنایی عمیق‌تر» است؛ جایی که اعداد، پروژه‌ها و مدل‌های همکاری در حال شکل‌گیری‌ هستند، اما هنوز به قراردادهای بزرگ و نهایی منتهی نشده‌اند.

محورهای اصلی همکاری؛ از شکر و سیمان تا معدن، فولاد و دارو

براساس اخبار منتشرشده از دیدارهای اخیر هیات‌های اقتصادی 2 کشور، نقشه بالقوه همکاری ایران و کوبا چند محور مشخص دارد. نخستین محور، احیای صنعت شکر کوبا است؛ صنعتی که زمانی یکی از ستون‌های صادراتی این کشور بود، اما به‌دلیل سال‌ها کمبود سرمایه‌گذاری، فرسودگی تجهیزات و فشار تحریم‌ها، بخش‌های قابل‌توجهی از ظرفیت آن غیرفعال شده است. ایران با تکیه بر توان ساخت تجهیزات صنعتی، ماشین‌آلات فرآوری و تجربه مدیریت واحدهای کشت و صنعت، می‌تواند در احیای این زنجیره ـ از نیشکر تا شکر و حتی مشتقات صنعتی ـ نقش ایفا کند. محور دوم، احداث یا نوسازی کارخانه‌های سیمان است. واردات سیمان برای کشوری جزیره‌ای با منابع محدود ارزی، گزینه‌ای پایدار نیست و کوبا در پی آن است که با اتکا به سرمایه‌گذاری خارجی، ظرفیت تولید داخلی خود را افزایش دهد. ایران در حوزه احداث کارخانه سیمان، تکنولوژی و تجربه صادرات خدمات فنی و مهندسی در اختیار دارد و می‌تواند در قالب سرمایه‌گذاری مشترک یا قراردادهای ساخت، بهره‌برداری و انتقال، وارد این بازار شود. در کنار این دو بخش، حوزه معدن و صنایع معدنی یکی از جذاب‌ترین میدان‌های همکاری معرفی شده است. کوبا دارای ذخایر مهمی از جمله نیکل و کبالت است؛ فلزاتی استراتژیک که در زنجیره جهانی تولید فولاد آلیاژی و صنایع پیشرفته کاربرد دارند. براساس گزارش‌ها، طرف ایرانی آمادگی خود را برای مشارکت در اکتشاف، استخراج و فرآوری این مواد اعلام کرده و از طرف کوبایی نیز نشانه‌هایی مبنی بر اصلاح قوانین سرمایه‌گذاری و امکان بازگشت ارز سرمایه‌گذاران مخابره شده است. صنایع فولاد و آموزش نیروی انسانی، دارو و زیست‌فناوری، تجهیزات پزشکی، کشاورزی و کشت فراسرزمینی، و همچنین تامین کالاهای غذایی و مصرفی برای فروشگاه‌های زنجیره‌ای کوبا، دیگر محورهایی هستند که در مذاکرات اخیر مطرح شده‌اند. تصویر کلی نشان می‌دهد که همکاری احتمالی ایران و کوبا، فقط محدوده تجارت کالا را هدف نگرفته، بلکه در حال حرکت به‌سمت «سرمایه‌گذاری صنعتی مشترک» است.

پیش‌شرط‌های رسیدن به تجارت پایدار

باوجود چشم‌انداز امیدوارکننده، مسیر تبدیل این فرصت‌ها به قراردادهای واقعی و پایدار، بدون حل چند گره کلیدی امکان‌پذیر نیست. نخستین گره، مسئله چارچوب حقوقی و تضمین‌های سرمایه‌گذاری در کوباست. اخبار جدید حاکی از آن است که هاوانا در حال اصلاح قوانین برای حمایت از سرمایه‌گذاران خارجی و اجازه بازگشت سود و اصل سرمایه است؛ اما برای فعالان اقتصادی ایرانی، تجربه عملی این سازکارها و میزان ثبات آنها اهمیت حیاتی دارد. تا زمانی که نحوه تملک، مشارکت، حل اختلاف و خروج سرمایه به‌صورت شفاف و قابل‌‎پیش‌بینی تعریف نشود، انگیزه ورود به پروژه‌های چند ده یا چند صد میلیون دلاری محدود خواهد ماند. چالش دوم، محدودیت‌های مالی و بانکی است. هر دو کشور تحت تحریم‌های امریکا قرار دارند و این مسئله دسترسی به شبکه مالی بین‌المللی، تامین مالی پروژه‌ها و نقل‌وانتقال پول را پیچیده می‌کند. در چنین فضایی، استفاده از ارزهای ثالث، تهاتر کالا، ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک یا راه‌اندازی سازکارهای مالی دو یا چندجانبه، از ابزارهای محتمل برای دور زدن این محدودیت‌هاست. موفقیت در طراحی این ابزارها، تعیین‌کننده سرعت و مقیاس رشد تجارت خواهد بود.

سومین چالش، موضوع لجستیک و حمل‌ونقل است. فاصله جغرافیایی ایران و کوبا، نبود خطوط منظم کشتیرانی مستقیم و هزینه‌های بالای حمل، مانعی جدی برای تجارت پرحجم است.

 بدون طراحی راه‌حل‌های لجستیکی – مانند استفاده از بنادر واسط، قراردادهای بلندمدت حمل یا حتی سرمایه‌گذاری مشترک در زیرساخت‌های حمل‌ونقل، مزیت رقابتی ایران در برخی کالاها ممکن است در هزینه نهایی از بین برود.

در کنار اینها، شناخت محدود فعالان اقتصادی ایران از بازار کوبا، مقررات داخلی آن و رفتار مصرف‌کننده، ریسک خطای تصمیم‌گیری را بالا می‌برد. به‌همین‌دلیل، تاکید بر شروع با پروژه‌ها و معاملات کوچک‌تر، برگزاری نشست‌های B۲B، تبادل اطلاعات و تهیه «فهرست فرصت‌های سرمایه‌گذاری» گامی ضروری برای کاهش ریسک و ساختن اعتماد دوطرفه است.

ایران دارای ظرفیت احیای صنعت تولید شکر در کوبا است

صمد حسن‌زاده، رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در جریان سفر هیات تجاری ایران به کوبا، در دیدار با آنتونیو کاریکارته کرونا، رئیس اتاق بازرگانی کوبا، برپایی نمایشگاه بین‌المللی کوبا را فرصت مناسبی برای توسعه مراودات تجاری کوبا دانست و گفت: اعتقاد داریم اتاق‌های بازرگانی در تمام دنیا دارای یک مسئولیت اجتماعی در قبال ملت‌ها هستند که باید این تکلیف را به‌درستی انجام دهیم.

رئیس اتاق ایران بااشاره به اینکه هر دو کشور و ملت ایران و کوبا سال‌هاست که تحریم‌های ظالمانه را تجربه کرده‌اند، تصریح کرد: جمهوری اسلامی ایران باوجود تحریم‌ها، دارای ظرفیت‌های بزرگی در حوزه خدمات فنی ومهندسی، فناوری‌های نوین کشاورزی، تولید صنایع‌غذایی و ماشین‌آلات صنعتی به‌دست آورده است. حسن‌زاده افزود: امروز ایران می‌تواند در بازسازی واحدهای تولیدی کوبا که بخاطر تحریم‌ها فعالیت نمی‌کنند، مشارکت کند و این واحدها را به تولید برساند. کوبا دارای سابقه بزرگی در زمینه کشت نیشکر، تولید شکر و صادرات شکر به کل دنیا است اما امروز این صنعت در کوبا رونق گذشته را ندارد. اعتقاد داریم جمهوری اسلامی ایران می‌تواند در احیای این صنعت در کوبا تاثیرگذار باشد.

رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در ادامه، جایگاه مخصوص کوبا در زمینه ظرفیت‌های پزشکی و همچنین توانمندی‌های ایران در تولید دارو و تجهیزات‌پزشکی را فرصتی برای توسعه همکاری‌های مشترک دو کشور دانست.

حسن‌زاده از گسترش تولید و تامین مایحتاج با اتکا به تولید ملی، به‌عنوان یکی از مولفه‌های پایداری اقتصاد کشورها نام برد و تاکید کرد: برای مثال، سیمان کالایی نیست که کوبا بخواهد از محل واردات به تامین آن بپردازد. فعالان اقتصادی ایران آمادگی دارند در یک شرایط و مقررات مشخص و با تضامین لازم، برای احداث چندین کارخانه سیمان در کوبا مشارکت کنند.

رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران از رئیس اتاق کوبا خواست تا فهرستی از کارخانجات راکد کوبا و همچنین نیازهای اولویت‌دار این کشور، برای آشنایی بیشتر فعالان اقتصادی ایران برای گسترش همکاری‌های تجاری با کوبا ارائه نماید.

کوبا محدوده‌های معدنی قابل‌واگذاری را اعلام کند

قدیر قیافه، نایب رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران نیز در این دیدار گفت: ایران باوجود تحریم‌ها، از رشد قابل‌توجهی در بسیاری از حوزه‌های صنعتی برخوردار شده است. دو ملت ایران و کوبا به خوبی همدیگر را می‌فهمند. مردم کوبا بیش از ۶۵ سال‌هاست که تحت تحریم‌های یک‌جانبه یک کشور زورگو قرار دارد و ایران هم سخت‌ترین تحریم‌ها را تجربه کرده؛ اما تحریم‌ها باعث نشده است که از فعالیت و تلاش برای توسعه دست برداریم. قیافه از حوزه معدن و صنایع‌معدنی به‌عنوان یکی از بهترین زمینه‌های همکاری بین ایران و کوبا نام برد و بیان کرد: کوبا در حوزه معدن کشور جذاب و پرظرفیتی است و ایران نیز طی این سال‌ها به تجربیات بسیار بالایی و دانش فنی مناسبی در زمینه معدن و صنایع معدنی دست یافته است. نایب رئیس اتاق ایران افزود: در صورتی که وزارتخانه‌های مرتبط در کوبا بتوانند به فعالان و سرمایه‌گذاران معدنی ایران کمک کنند، می‌توانیم اتفاقات خوبی در کوبا رقم بزنیم. آمادگی داریم از اکتشاف، طراحی و استخراج معدن و فرآوری مواد معدنی تا تولید کبالت و نیکل در کنار کوبا باشیم. قیافه، امنیت سرمایه‌گذاری را مهم‌ترین محور برای حضور سرمایه‌گذاران خارجی در کشور میزبان دانست و افزود: وزیر تجارت داخلی کوبا اطمینان داد که قوانین جدید کوبا از سرمایه‌گذاران خارجی حمایت می‌کند و اجازه می‌دهد ارز حاصل از سرمایه‌گذاری خود را از کوبا خارج کنند. نایب رئیس اتاق ایران از رئیس اتاق کوبا خواستار شد تا محدوده‌های معدنی قابل واگذاری، در اختیار اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران قرار گیرد تا فعالان معدنی ایران با مطالعه قوانین و بررسی این محدوده‌ها، برای چگونگی ورود به اقتصاد معدنی کوبا برنامه‌ریزی نمایند. قدیر قیافه همچنین افزود: ایران تجربه‌های ارزنده‌ای طی ۶۰ سال اخیر در حوزه تولید فولاد و دستیابی به فناوری‌های تولید فولاد به‌دست آورده است و شرکت‌های مهندسی ایرانی آمادگی دارند برای آموزش مهندسین و نیروهای حرفه‌ای حوزه فولاد در کوبا برنامه‌ریزی و اقدام کنند تا هرچه سریع‌تر کارخانه تولید فولاد در کوبا راه‌اندازی شود. به‌طورمشخص، شرکت فولاد خوزستان که از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد است، برای همکاری و آموزش کارشناسان کوبایی اعلام آمادگی کرده است. نایب رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران با بیان اینکه دنیایی از فرصت در ایران و فرصت‌های زیادی در کوبا وجود دارد، گفت: در یک همکاری پرفایده می‌توانیم به افزایش درآمد سرانه دو کشور دست پیدا کنیم که این نیازمند ملاقات و ارتباط مستمر و بیشتر است.

سخن پایانی

تجارت ایران و کوبا در آستانه مرحله‌ای قرار گرفته که می‌تواند آن را از سطح مبادلات محدود و نمادین، به یک همکاری صنعتی ـ سرمایه‌گذاری چندلایه ارتقا دهد. همزمانی نیاز کوبا به احیای صنایع زیرساختی و نیاز ایران به تنوع‌بخشی بازارهای صادراتی، یک همپوشانی کم‌سابقه ایجاد کرده است؛ به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند شکر، سیمان، معدن، فولاد، دارو، زیست‌فناوری و تامین کالاهای مصرفی. با این حال، تجربه سایر بازارهای دوردست نشان می‌دهد که بدون 3 شرط کلیدی تضمین عملی بازگشت سرمایه، ثبات نسبی مقررات و طراحی راه‌حل‌های مالی و لجستیکی ویژه هرچند فرصت‌ها روی کاغذ جذاب به‌نظر می‌رسند، اما در عمل به قراردادهای بزرگ و پایدار تبدیل نمی‌شوند. اگر هاوانا در مسیر اصلاحات حقوقی و اقتصادی خود قاطعانه پیش برود و تهران نیز از ظرفیت بخش خصوصی و دیپلماسی اقتصادی برای طراحی مدل‌های خلاقانه همکاری استفاده کند، هدف‌هایی مانند افزایش تدریجی تجارت تا سطوح چند صد میلیون یا حتی یک میلیارد دلار در میان‌مدت، از یک «رویا» به یک سناریوی قابل‌تصور تبدیل خواهد شد.