افزایش چشمگیر قیمت کاغذ و دغدغه‌های ناشران
بهای کاغذ تحریر طی یک سال گذشته بیش از ۹۰ درصد افزایش یافته است؛ رشدی چشمگیر که به چالشی جدی برای ناشران تبدیل شده و بسیاری از آن‌ها را در آستانه توقف فعالیت قرار داده است.
قیمت کاغذ تحریر در یک سال گذشته بیش از ۹۰ درصد افزایش یافته و هر بند آن به دو میلیون و ۵۰۰ هزار تومان رسیده است. کارشناسان دلایل این جهش را در چند عامل می‌دانند؛ از جمله عدم تخصیص ارز برای واردات، نبود نظارت کافی بر بازار و سوءاستفاده دلالان. این شرایط ادامه فعالیت کسب‌وکارهای وابسته به کاغذ، به‌ویژه صنعت نشر را با دشواری‌های جدی مواجه کرده است.
صنعت نشر ایران که طی سال‌های اخیر با وجود فشارهای اقتصادی تلاش کرده سرپا بماند، اکنون حتی برای چاپ کتابی با شمارگان ۲۰۰ نسخه نیز با مشکلات متعدد روبه‌روست. فعالان این حوزه از ابتدای سال نسبت به افزایش قیمت و کاهش تیراژ کتاب هشدار داده بودند، اما به نظر می‌رسد نبود برنامه‌ریزی مشخص از سوی دولت بر پیچیدگی اوضاع افزوده است.
در حالی که سیاست دولت از ابتدا بر واردات کاغذ متمرکز بود، تخصیص ارز برای این واردات با تأخیری ۹ ماهه انجام شد. اکنون نیز با وجود رصد لحظه‌ای قیمت‌ها، هیچ نشانه‌ای از اقدام جدی وزارتخانه‌های مرتبط برای ساماندهی بازار دیده نمی‌شود.
نادر قدیانی، از پیشکسوتان حوزه نشر و مدیر انتشارات قدیانی، در گفت‌وگو با تسنیم، با اشاره به تأثیر افزایش قیمت کاغذ و ملزومات چاپ بر روند نشر کتاب‌های خود گفت: ما بعد از کرونا سالیانه با پرش‌های عجیب و غریب قیمت در بخش‌های مرتبط با چاپ از جمله مرکب، صحافی، زینک، دستمزدها، ویراستاری و تایپ و ... مواجه بودیم. کاغذ که از جمله مواد اصلی حوزه نشر است نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با افزایش قیمت‌های عجیب همراه بوده است.
بازار نشر قفل شده است
او ادامه داد: کاغذ تحریر طی 9 ماه با ثبات قیمت همراه بود، اما به‌یک‌باره در شش ماه گذشته از هر بند یک میلیون و 650 هزار تومان به دو میلیون و 500 هزار تومان رسیده است! این در حالی است که چاپ یک کتاب، تصمیمی خلق‌الساعه نیست که امروز تصمیم بگیرید چاپ کنید و فردا منتشر کنید، روندی است که زمان‌بر است و برای کارهای بزرگسال حدود یک سال برنامه‌ریزی و برای کارهای کودک و نوجوان گاه تا حدود سه سال زمان می‌برد تا به انتشار برسد. ناشری که از قبل برنامه‌ریزی کرده است و حالا می‌خواهد منتشر کند، با کدام سرمایه باید کار خود را به بازار برساند؟!
مدیر انتشارات قدیانی با بیان اینکه در دو ماه گذشته چاپ آثار خود را متوقف کرده است، اضافه کرد: انتشارات قدیانی سال گذشته یک‌هزار و 100 عنوان منتشر کرده بود، اما حالا این تعداد به 400 عنوان رسیده است. عمده آثاری که امسال منتشر کردیم، با مواد اولیه‌ای بوده است که در سال 1403 و یا ابتدای 1404 تهیه شده بود. توقف تولید کارهای انتشارات در حالی رقم خورده است که الآن فصل کار ناشران است و باید کارهای خود را به نمایشگاه برسانند.
این پیشکسوت حوزه نشر با بیان اینکه «بازار نشر قفل شده است»، یادآور شد: قیمت کاغذ، مثل قیمت طلا شده است و هر لحظه یک قیمتی از آن عنوان می‌شود، با این شرایط باید گفت که کتاب هم دیگر جزو کالاهای لوکس شده است.
کاهش شمارگان کتاب زیر سایه افزایش قیمت کاغذ
بررسی تعداد شمارگان کتاب از سال 1361 تا 1403 نشان می‌دهد که تعداد شمارگان کتاب روندی نزولی در پیش گرفته تا در سال 1403 به کمترین حد خود در دو دهۀ اخیر رسیده است. در سال 1403 مجموعاً 116,754 عنوان کتاب در کشور منتشر شده است که بالاترین رقم در تاریخ نشر کتاب ایران محسوب می‌شود، این در حالی است که تعداد شمارگان کتاب طی سال‌های گذشته، روند نزولی داشته و در سال 1403 به 106,078,063 نسخه رسیده است.
قدیانی با اشاره به تأثیر افزایش ملزومات چاپ از جمله کاغذ بر ادامه کاهش شمارگان کتاب گفت: تیراژ کتاب با این تورم‌ها در بهترین حالت، 200 نسخه است؛ این در حالی است که تیراژ کتاب در دهه 60 و 70، 20 هزار نسخه بود؛ آن هم با جمعیت 35میلیونی، اما الآن با جمعیت 85میلیونی، تیراژ کتاب به 200 نسخه رسیده است؛ می‌توان گفت دیگر عملاً این زیراکس است.
شرایط ایجادشده در حوزه نشر که ریشه آن را باید در دهه‌های گذشته به این سو جست‌وجو کرد، سبب شده است برخی از ناشران از خیر چاپ کتاب بگذرند. عدم صرفه اقتصادی باعث شده است برخی از ناشرانی از گردونه نشر خارج شوند.
افزایش قیمت کاغذ به‌نفع چه‌کسی است؟
این موضوعی است که رضا حاجی‌آبادی، مدیر انتشارات هزاره ققنوس، به آن اشاره کرد و به تسنیم گفت: در زمان حاضر از بین 22 هزار ناشری که پروانه نشر دارند، دو گروه هستند که همچنان حضور دارند؛ نخست آنهایی که ماندند تا از رانت دولتی در سال‌های گذشته استفاده کنند؛ رانت‌هایی مانند کاغذ دولتی که در برهه‌ای توزیع می‌شد و یا رانت خرید کتاب توسط نهادهای مختلف مانند معاونت فرهنگی. دسته دوم، کسانی هستند که در این شرایط ایستاده‌اند تا کار فرهنگی انجام دهند.
او ادامه داد: این شرایط برای کسانی که کاغذ می‌خرند و بدون انجام کار فرهنگی، آن را پس از مدتی می‌فروشند و به‌اصطلاح «بده‌بستان کاغذی» دارند، و یا ناشرانی که در حوزه کتاب‌های کمک‌درسی و دانشگاهی فعالیت می‌کنند، صرفه اقتصادی دارد.
این ناشر با بیان اینکه واقعیت این است که «تولید فرهنگی» در کشور پایین آمده است، به عدم ساماندهی بازار اشاره و اضافه کرد: کاغذ، مقوله بین‌وزارتی است که در آن نهادها و مراکز مختلفی مانند ارشاد، صمت، گمرک، سازمان برنامه و بودجه و... دخیل هستند. ما دیگر خسته شدیم از بس شاهد عدم هماهنگی این وزارتخانه‌ها در امر آینده‌نگری بودیم. مشخص است که میزان تقاضای کاغذ در شش ماه دوم سال افزایش پیدا می‌کند، اما برنامه‌ای برای مدیریت قیمت وجود ندارد.
کاغذ در یک دهه گذشته کم‌وبیش به‌عنوان یکی از دغدغه‌های اهالی نشر مطرح بوده است. در دولت دوم روحانی؛ تهیه کاغذ برای بسیاری از ناشران حکم کیمیا را داشت. در حالی که هر بند کاغذ تحریر در ابتدای دولت روحانی، 70 هزار تومان بود، در پایان دولت دوم به 800 هزار تومان رسید. در آن زمان نیز رهاشدگی بازار کنار تصمیم قابل‌تأمل دولت در حذف ارز حمایتی برای واردات کاغذ، کلاف این بازار را پیچیده‌تر کرد.
در دولت سیزدهم و با روی کار آمدن شهید رئیسی، ساماندهی بازار کاغذ و نظارت بر آن، در دستور کار مسئولان قرار گرفت. پیگیری شخص رئیس جمهور از خط تولید کاغذ در کشور و اهتمام دولت برای حمایت از تولید داخل، دست‌کم این پالس را به بازار می‌داد که نظارت جدی بر این حوزه برقرار است.
نقطه پایان بر تولید کاغذ ایرانی؟
اما سیاست دولت چهاردهم در قبال کاغذ، 180 درجه با سیاست دولت قبل متفاوت است. محمدرضا عارف در بازدید از نمایشگاه کتاب، حمایت از "واردات" را سیاست کلی تعریف کرد و گفت که این امر، وعده نیست بلکه "الزام" است. سیاست دولت در حالی بر واردات محدود می‌شد که در آن زمان و حتی تا چهار ماه بعد، برنامه‌ای برای تخصیص ارز به‌منظور واردات نداشت. برخی از فعالان نشر بر این باورند که رها کردن خط تولید کاغذ ایرانی و محدود کردن همه فرصت‌ها به واردات، در نهایت منجر به آشفتگی فعلی بازار شده است.
حمید خلیلی، مدیر انتشارات شهید کاظمی، از جمله ناشرانی است که چندین سال آثار نشر خود را با کاغذ ایرانی منتشر می‌کرد. او در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم، درباره تصمیمات دولت در حوزه کاغذ، توجه صرف به واردات را از جمله سیاست‌های اشتباه خواند که منجر به حذف کاغذ ایرانی شده است. او دراین‌باره بیشتر توضیح داد و گفت: کاغذ ایرانی یک کمک به ناشر بود، ناشرانی مانند ما که برای چاپ کتاب‌های‌مان از کاغذ ایرانی استفاده می‌کردیم، می‌توانستیم از این طریق قیمت کتاب‌ها را کنترل کنیم.
او شرایط بازار را تحت تأثیر قیمت‌گذاری "مافیای" کاغذ خواند و افزود: دلار بالا می‌رود، قیمت کاغذ هم بالا می‌رود. دلار پایین می‌آید، اما قیمت کاغذ تغییر نمی‌کند و گاه بعضاً بالاتر هم می‌رود. به‌نظرم مافیایی در بازار کاغذ حضور دارد که قیمت‌گذاری می‌کند و حتی در برخی مواقع مانند جنگ 12روزه، توزیع کاغذ را هم محدود کرده بود، در آن زمان با وجود آنکه تاجران در انبارهایشان کاغذ داشتند، اما از فروش امتناع می‌کردند.
معمولاً برای ناشران شش ماه دوم سال، زمانی حیاتی برای چاپ آثار و آماده‌کردنشان برای عرضه در نمایشگاه اردیبهشت است. با توجه به شرایطی که کاغذ بر نشر تحمیل کرده است، انتظار می‌رود تکانه‌های آن را باید در ماه‌های پایانی سال و ابتدای سال آینده در کاهش شمارگان و افزایش قیمت‌ها شاهد باشیم.
