تجربه برخی از کشورها در صادرات آب مجازی

برخی از کشورها نیز مانند ایران از تجارت آب مجازی بهره می‌برند. به‌عنوان‌نمونه ایالات‌متحده‌امریکا (USA): یکی از کشورهای صادرکننده خالص آب مجازی است. آلمان، چین و ژاپن از کشورهای واردکننده قابل‌توجه آب مجازی هستند. هند نمونه‌ای از کشورهایی است که صادرات کشاورزی آب‌بر دارند و در نتیجه مقدار زیادی آب مجازی صادر می‌کنند. اوکراین، کانادا و استرالیا هم به‌عنوان صادرکنندگان آب مجازی شناخته شده‌اند. ایتالیا و مکزیک نیز در صف کشورهای واردکننده بزرگ آب مجازی قرار دارند.

کشاورزی سردمدار صادرات آب مجازی

در ایران، بخش کشاورزی سهم اصلی در مصرف آب دارد و تقریبا ۹۰ درصد از آب مجازی صادر شده مربوط به این بخش است. بسیاری از محصولات صادراتی کشور، مانند گندم، برنج، مرکبات و میوه‌های دیگر، از جمله محصولات پرآب‌بر محسوب می‌شوند که مصرف آب بالایی دارند. این امر باعث می‌شود ایران به‌عنوان کشوری کم‌آب، بخشی از منابع ارزشمند خود را به‌صورت مجازی به دیگر کشورها منتقل کند.

 به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک مانند استان‌های یزد، خراسان‌جنوبی، هرمزگان و سیستان‌وبلوچستان، تولید و صادرات این نوع محصولات می‌تواند فشار قابل‌توجهی بر منابع آب زیرزمینی و سطحی وارد کند.

پیامدهای اقتصادی و زیست‌محیطی تجارت آب مجازی قابل‌توجه است. از نظر اقتصادی، بخش کشاورزی صادرکننده آب مجازی در بسیاری از موارد ارزش‌افزوده پایینی ایجاد می‌کند، یعنی مقدار آب مصرف شده برای تولید محصول، نسبت به درآمد حاصل از فروش آن، بازدهی مناسبی 

ندارد. از منظر زیست‌محیطی، ادامه تولید محصولات پرآب‌بر در مناطق خشک باعث کاهش ذخایر آب زیرزمینی، افت سطح آب‌های زیرزمینی و حتی فرونشست زمین می‌شود. بنابراین سیاست‌گذاران کشور تاکید دارند که برای کاهش فشار بر منابع آب، الگوی کشت بازنگری شود، محصولاتی با مصرف آب کمتر جایگزین شوند و تجارت محصولات پرآب‌بر محدود یا با واردات جایگزین شود.

تجارت محصولات پرآب‌بر

براساس یک مطالعات انجام‌شده، حدود ۸۹ درصد از آب مجازی صادرشده، مربوط به بخش کشاورزی است، در حالی‌که این بخش تنها حدود ۱۰ درصد از درآمد ملی را فراهم می‌کند.

در استان‌ها و مناطق خشک‌تر، مانند استان خراسان‌جنوبی یا هرمزگان، سهم «آب آبی» (blue water: آب سطحی + زیرزمینی) از مصرف آب بسیار بالا است و تقریبا بیشتر آب مصرف‌شده از منابع آبی سطحی یا زیرزمینی بوده است.

براساس مطالعات بخش کشاورزی نیز؛ 5 محصول آب‌بر از لحاظ حجم آب در واحد سطح شامل؛ نیشکر با نیاز حدود ۳۲ هزار و ۵۰۰ ، خرما با نیاز حدود ۱۹هزار ۳۰۰ ، انار با نیاز ۱۴ هزار و ۸۰۰ ، یونجه با نیاز ۱۳ هزار و ۳۰۰ ، چغندر با نیاز آبی ۱۱ هزار و ۶۰۰ و پیاز با نیاز ۱۰ هزار و ۶۰۰ مترمکعب در هکتار به‌ترتیب در رتبه‌های اول تا ششم قرار می‌گیرند. 5 محصول آخر شامل گندم با نیاز آبی 5هزار و ۱۰۰ ، جو 4هزار و ۹۰۰ ، سویا حدود 4هزار و ۸۵۰ ، هندوانه حدود 4 هزار و ۷۰۰، زعفران حدود 4 هزار و ۶۰۰ و نیاز آبی کلزا حدود 2 هزار و ۸۰۰ مترمکعب در هکتار هستند.

درباره هندوانه باید به مصرف حدود ۴هزار و۷۰۰ مترمکعب آب در هکتار در محصول هندوانه براساس ارزیابی‌ها اشاره کرد. به این ترتیب باتوجه به شاخص مقدار آب موردنیاز در واحد سطح، محصولی مثل هندوانه یک محصول آب‌بر به‌حساب نمی‌آید. بنابراین برخی معتقدند؛ هندوانه در بین ۳۵ محصول مورد مطالعه از نظر مصرف آب، جزو چند محصول ردیف آخر است. گندم، جو، سویا، هندوانه، زعفران و کلزا در ته لیست ۳۵ محصول آب‌بر قرار دارند. در عوض محصولی مثل نیشکر، خرما، انار، یونجه و چغندر از لحاظ آب‌بری در گروه پرآب‌خواه‌ها دسته‌بندی می‌شوند.

 با نگاهی دیگر به این محصولات و لحاظ کردن سطح زیرکشت، محصولی مثل گندم که بیش از یک میلیون و ۹۰۰ هزار هکتار سطح زیرکشت آبی آن است، در رتبه یک از لحاظ آب‌بری قرار می‌گیرد، اما این محصول استراتژیک است و ما حتما باید آن را تولید کنیم.

یونجه، خرما و پسته از منظر سطح زیرکشت در رده محصولات آب‌بر قرار می‌گیرند، در حالی که با لحاظ کردن سطح زیرکشت هندوانه، باز هم این محصول در گروه آب‌برها قرار نمی‌گیرد، زیرا کل آب آبیاری موردنیاز گندم یا برنج در کشور چیزی حدود ۱۰ میلیارد مترمکعب می‌شود، یونجه 7تا 8 میلیارد مترمکعب آب نیاز دارد، اما هندوانه برای کل سطح زیرکشت خود کمتر از نیم میلیارد مترمکعب آب نیاز دارد.

 مصرف آب برنج هم به نسبت هم سطحش زیاد است، ۶۰۰هزار هکتار سطح زیرکشت برنج است و از لحاظ مقدار آب آبیاری در واحد سطح حدود ۱۰ هزار مترمکعب یا کمی بالا و پایین آب‌بری دارد. حدود ۹ تا ۱۰ میلیارد کل آب موردنیاز تولید برنج در کشور است. سطح زیرکشت یونجه ۵۵۰ تا ۶۰۰ هزار هکتار است و نیاز در واحد سطح این محصول هم به نسبت زیاد است. به‌طورمتوسط در هکتار ۱۳ تا ۱۴ هزار مترمکعب آب نیاز دارد و کل نیازش در کشور ۷.۵ میلیارد مترمکعب می‌شود.

سود و زیان ارزآوری محصولات آب‌بر

امین محمودی، کارشناس حوزه کشاورزی و امنیت غذایی درباره مخالفت‌هایی که در رابطه با کشت محصولات آب‌بر می‌شود به صمت گفت: اساسا این موضوع یک آدرس غلط است که بیشتر رسانه‌ها وقتی با دوگانه آب و غذا مواجه می‌شوند، داد برمی‌آورند که نباید به‌سمت کشت محصولات کشاورزی به‌ویژه محصولات آب‌بر برویم.

وی بااشاره به دلایل ایجاد چالش کم‌آبی اظهار کرد: ایران کشوری با اقلیم خشک و نیمه‌خشک است که با تنش‌های آبی دست و پنجه نرم می‌کند. اما در حال‌ حاضر مشکل اصلی ما در تنش آبی آب صنعت، کشاورزی و آب شرب نیست، بلکه عدم‌توسعه عملیات آبخیزداری و آبخوانداری در کشور است.

این کارشناس حوزه کشاورزی افزود: کشور ما در حوزه آبخیزداری و آبخوانداری یکی از عقب‌افتاده‌ترین کشورهای دنیا است. در ۱۰ سال اخیر با بودجه‌های بسیار، تنها توانستیم کمی در حوزه آبخوانداری فعالیت کنیم.

وی افزود: آبخیزداری و آبخوانداری به این معنی است که آب را در زمان بارش از مبادی بارش به سفره‌های زیرزمینی هدایت کنیم که بهترین راهکار برای هدایت این آب نیز ایجاد پوشش گیاهی یعنی جنگل‌کاری، درخت‌کاری و اتفاقا کشاورزی است. چراکه جنس درخت و گیاه موجب نفوذ بهتر آب به سفره‌های زیرزمینی می‌شود. در واقع آبخیزداری به عملیاتی گفته می‌شود که آب ناشی از بارندگی‌های شدید را از مبادی بارش به سفره‌های زیرزمینی ببرد.

به‌گفته محمودی، در صورت این اقدام از وقوع سیلاب‌ها جلوگیری می‌شود و می‌توان در فصول گرم سال از آنها استفاده کرد که توسعه بخش کشاورزی را به‌همراه دارد. همچنین این اقدام می‌تواند با رطوبت‌رسانی به خاک از بروز ریزگردها جلوگیری کند. این در حالی است که متاسفانه ایران مانند افغانستان و پاکستان و برخی از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس برای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری هیچ کاری نکرده است. در مجموع با این راهکار چالش بزرگ کم‌آبی حل خواهد شد.

محمودی باتوجه به حجم بالای هدررفت آب بیان کرد: از ۱۰۰ درصد بارندگی‌هایی که در کشور انجام می‌شود، ۷۰درصد آن به‌وسیله تبخیر یا رودهای مرزی از کشور خارج می‌شود. یعنی با ۳۰ درصد بارندگی که در کشور انجام می‌شود، آب شرب جمعیت ۸۰ میلیون نفری، تولید ۱۲۷میلیون محصول کشاورزی و آب صنعت تامین می‌شود. در صورتی که اگر به آبخیزداری بپردازیم، آب به دل زمین می‌رود و دیگر تبخیر نمی‌شود.

این کارشناس حوزه کشاورزی و امنیت غذایی با بیان اینکه در رابطه با آب مجازی 2 نظریه در وزارت جهاد کشاورزی وجود دارد، افزود: در نظریه اول اعلام می‌شود که هندوانه اصلا محصول آب‌بری نیست.

وی افزود: بارها معاونت زراعی وزارت جهاد کشاورزی و معاونت آب و خاک جهاد کشاورزی نیزاعلام کردند که هندوانه محصول آب‌بری نیست. اما در عین حال برخی معتقدند؛ هندوانه محصولی آب‌بر است. همچنین حدود 0.5 درصد از صادرات محصولات کشاورزی تعرفه آب مجازی دریافت می‌شود تا به این واسطه بتوان میزان کشت این محصولات را کنترل کرد که البته تاکنون آنچنان موفق نبوده است. در واقع موضوع آب مجازی صرفا یک بازی رسانه‌ای برای ردگم‌کنی است.

محمودی با بیان دلایل ادامه کشت محصولات آب‌بر اظهار کرد: در حال حاضر کشور ما با بحران ارزی و چالش‌های نقل و انتقالات بانکی روبه‌رو است و در مقابل محصولات کشاورزی تحریم‌پذیری کمتر و ارزآوری بیشتری دارند. بنابر اطلاعات و آمار در سال ۹۱ حدود یک‌پنجم صادرات محصولات کشاورزی را محصولات آب‌بر تشکیل می‌دادند.

این کارشناس کشاورزی افزود: کشور ما هیچ‌گاه به‌سمت کاهش کشت محصولات آب‌بر نخواهد رفت، چراکه میزان ارزآوری این محصولات بسیار بالا است. از سوی دیگر، مزارعی که کشت محصولات آب‌بر در آن انجام می‌شود، محصولات دیگری در آن کشت نمی‌شود.‌ همچنین نباید این موضوع را نیز فراموش کرد که تمام محصولات آب‌بر به هندوانه و خربزه ختم نمی‌شود و محصولات جالیزی بسیاری را شامل می‌شود و دولت‌ها به‌دلیل ارزآوری زیاد به ادامه این موضوع اصرار دارند، چراکه این محصولات مشتریان پروپاقرصی مانند عراق، ترکیه و افغانستان دارد.

سخن پایانی

بسیاری از کارشناسان معتقدند؛ باتوجه به مشکلات امروز آب و سهم بخش کشاورزی در مصرف آب، باید بازنگری جدی و مدونی در الگوی کشت قرار گیرد. حتی پیشنهاد شده است از کشت غلات پرآب یا محصولات بسیار آب‌بر در مناطق خشک به‌سمت محصولاتی با مصرف آب کمتر یا با ارزش اقتصادی بیشتر حرکت شود. به‌عنوان‌مثال، در استان خراسان‌جنوبی پیشنهاد شده است که به‌جای کشت غلات، کشت سبزیجات افزایش یابند.

همچنین سیاست‌های تجارت محصولات کشاورزی باید اصلاح شود. در شرایطی که کشور دارای تنش آبی است، بهتر است در تولید و صادرات محصولاتی که مصرف آب‌شان بسیار زیاد است، بازنگری انجام گیرد یا به واردات آنها فکر شود. بهبود بازدهی آب نیز باید در دستور کار قرار گیرد. در این مسیر برنامه‌هایی مانند افزایش کارآیی آبیاری، کاهش هدررفت آب، استفاده از فناوری‌های نوین و انتخاب محصولات متناسب با اقلیم هر منطقه اجرایی شوند. همچنین برای دستیابی به نتایج مستند و قابل‌اتکا باید استفاده از شاخص‌های «آب مجازی» و «ردپای آب» در ارزیابی توسعه کشاورزی و صادرات مدنظر قرار گیرد. این کار به سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا بهتر بفهمند که کدام محصولات برای استان یا کشور از لحاظ آب «گران» هستند.