ظرفیت معدن و فولاد در شمال افریقا

شمال افریقا با در اختیار داشتن ذخایر ارزشمند سنگ‌آهن و ظرفیت‌های معدنی قابل‌توجه، به‌عنوان یکی از مناطق مهم معدنی قاره شناخته می‌شود. در الجزایر، توسعه ذخایر سنگ‌آهن همزمان با هدف‌گذاری برای تامین بازارهای داخلی و گسترش صادرات در جریان است.

 موریتانی نیز به‌عنوان یکی از صادرکنندگان اصلی سنگ‌آهن در افریقا، برنامه‌هایی برای افزایش ظرفیت تولیدی خود در دست اجرا دارد. در مصر، اگرچه ذخایر سنگ‌آهن محدودتر است، اما عمدتا به مصرف صنایع فولاد داخلی می‌رسد. همچنین، مراکش و تونس به استخراج گسترده فسفات مشغول‌ هستند؛ اگرچه این ماده مستقیما در صنعت فولاد به‌کار نمی‌رود، اما نشان‌دهنده عمق و تخصص فعالیت‌های معدنی در منطقه است.

اقتصادهای شمال افریقا از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان فولاد در قاره محسوب می‌شوند و رشد تقاضا عمدتا ناشی از پروژه‌های زیرساختی و صنعتی گسترده است. مصر، با عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده و مصرف‌کننده فولاد در افریقا، نقش محوری در این عرصه دارد. کشورهای الجزایر و مراکش نیز از تقاضای بالای فولاد برخوردارند. باوجود تولید داخلی قابل‌توجه، ظرفیت فعلی پاسخگوی کامل نیاز بازار نیست. از منظر منابع انسانی، شمال افریقا در مقایسه با سایر مناطق قاره، از نیروی کاری نسبتا ماهر و تجربه صنعتی بیشتری برخوردار است. مصر، الجزایر و تونس دارای بدنه‌ای از مهندسان و تکنسین‌های آموزش‌دیده‌ هستند که بسیاری از آنها در حوزه‌های معدن، فولاد و متالورژی، تخصص دارند. سطح متوسط هزینه‌های نیروی کار و جمعیت جوان، زمینه مناسبی برای توسعه صنعتی فراهم کرده است.

دسترسی به انرژی نیز یکی از مزیت‌های کلیدی منطقه به‌شمار می‌رود. الجزایر و مصر دارای منابع غنی گاز طبیعی هستند. اگرچه مراکش و تونس عمدتا واردکننده انرژی‌ هستند، اما با سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر در حال تنوع‌بخشی به منابع انرژی خود می‌باشند. شبکه‌های برق قابل‌اتکا، به‌ویژه در نواحی صنعتی ساحلی، از صنایع سنگین پشتیبانی می‌کنند؛ گرچه در برخی مناطق، چالش‌هایی در تامین پایدار برق همچنان وجود دارد. از منظر ژئوپلتیک، شمال افریقا از موقعیت استراتژیک ممتازی برخوردار است. نزدیکی به اروپا و خاورمیانه، به‌ویژه از طریق کانال سوئز و مسیرهای دریایی مدیترانه، این منطقه را به یکی از گلوگاه‌های مهم تجارت فله‌ای و حمل‌ونقل محموله‌های صنعتی بدل کرده است، همچنین بهبود شبکه‌های ریلی داخلی، فرصت‌های بیشتری را برای اتصال و توسعه همکاری‌های منطقه‌ای فراهم می‌کند.

ظرفیت معدن و فولاد در غرب افریقا

غرب افریقا با دارا بودن ذخایر غنی سنگ‌آهن و مواد معدنی با عیار بالا، به یکی از کانون‌های اصلی منابع معدنی در قاره بدل شده است. فراتر از ذخایر مشهور در منطقه سیماندوی گینه، معادن قابل‌توجهی نیز در سیرالئون وجود دارد. افزون بر این، طلا، بوکسیت و منگنز نیز در این منطقه به‌وفور یافت می‌شوند. در حال ‌حاضر، چند پروژه بزرگ استخراج سنگ‌آهن در دست توسعه است که می‌تواند جایگاه غرب افریقا را به‌عنوان یکی از تامین‌کنندگان کلیدی مواد اولیه صنعت فولاد دگرگون کند.

افزایش تقاضای فولاد در غرب افریقا، عمدتا ناشی از رشد جمعیت و نیازهای فزاینده زیرساختی در این منطقه است. به‌طورمثال، تقاضای فولاد نیجریه سالانه به میلیون‌ها تن می‌رسد، در حالی که ظرفیت تولید داخلی این کشور تنها حدود ۶.۵ میلیون تن است؛ امری که وابستگی گسترده به واردات را ناگزیر کرده است. کشورهای دیگری نظیر غنا، ساحل عاج و سنگال نیز با بخش ساخت‌وساز پررونق، عمده فولاد مصرفی خود را وارد می‌کنند. فولادسازی بومی در غرب افریقا هنوز در سطح حداقلی است و عمدتا به کارخانه‌های نورد مجدد در مقیاس کوچک متکی است که از قراضه استفاده می‌کنند. این فاصله چشمگیر میان عرضه و تقاضا، غرب افریقا را به بازاری راهبردی برای صادرات فولاد ایران و بستری مناسب برای سرمایه‌گذاری در تولید فولاد داخلی تبدیل کرده است. در حوزه منابع انسانی، منطقه از جمعیت جوان و فراوانی برخوردار است؛ اگرچه مهارت‌های صنعتی هنوز نیاز به توسعه دارند. کشورهای پیشرو مانند نیجریه، غنا و سنگال دارای جمعیتی از فارغ‌التحصیلان مشتاق به آموزش‌های فنی هستند. پایین بودن هزینه نیروی کار در کنار ظرفیت بالقوه برای آموزش و مهارت‌آموزی، امکان پرورش نیروی کاری توانمند برای پروژه‌های معدنی و صنعتی را فراهم کرده است.

زیرساخت‌های انرژی در غرب افریقا در حال بهبود است، اما همچنان با چالش‌هایی همراه است. نیجریه با دارا بودن ذخایر گسترده نفت و گاز، مزیتی ویژه دارد. غنا و ساحل عاج نیز از شبکه‌های برق نسبتا پایداری برخوردارند و در صورت توسعه ظرفیت، می‌توانند میزبان صنایع انرژی‌بر باشند. با این حال، کشورهای کوچک‌تر همچنان به ژنراتورهای دیزلی یا واردات برق متکی هستند که این مسئله هزینه‌های صنعتی را افزایش می‌دهد. سرمایه‌گذاری مشترک در حوزه تولید برق، از جمله توسط شرکت‌های ایرانی، می‌تواند در کنار پروژه‌های فولاد و معدن به‌عنوان راه‌حلی پایدار در نظر گرفته شود. از منظر جغرافیایی، بنادر غرب افریقا در حاشیه اقیانوس اطلس، امکان اتصال به تجارت جهانی را فراهم کرده‌اند. با این حال، ضعف در شبکه‌های حمل‌ونقل داخلی از جمله جاده‌ها و خطوط ریلی یکی از موانع اصلی توسعه لجستیک منطقه است. طرح‌هایی برای احداث کریدورهای حمل‌ونقل منطقه‌ای در جریان است که می‌تواند جابه‌جایی کالاها را تسهیل کند. صادرات سنگ‌آهن یا واردات فولاد به منطقه از ایران، مستلزم عبور از مسیرهای طولانی دریایی از جنوب قاره یا دماغه امید نیک خواهد بود. این مشکل می‌تواند با تمرکز بر فرآوری محلی و تولید فولاد برای مصرف منطقه‌ای، به‌جای صادرات مواد خام، کاهش یابد.

در نهایت، اجرای منطقه آزاد تجاری قاره افریقا (AfCFTA) از سال ۲۰۲۱ که کاهش تعرفه‌های بین کشورهای افریقایی را هدف گرفته، چشم‌اندازی روشن برای سرمایه‌گذاری در فولادسازی فراهم کرده است. یک واحد تولید فولاد با سرمایه‌گذاری ایران در یکی از کشورهای غرب افریقا می‌تواند بدون موانع تجاری سنگین، نیاز کل منطقه را پوشش دهد و از مزایای بازار مشترک افریقا بهره‌مند شود.

ظرفیت معدن و فولاد در شرق افریقا

اگرچه شرق افریقا در مقایسه با غرب یا جنوب این قاره از ذخایر شناخته‌شده سنگ‌آهن کمتری برخوردار است، اما همچنان ظرفیت‌های معدنی قابل‌توجهی در خود جای داده است. در اوگاندا و کنیا، ذخایر سنگ‌آهن در مراحل مختلف اکتشاف قرار دارند. اتیوپی نیز علاوه بر منابع آهن، از ذخایر غنی دیگر همچون پتاس و طلا بهره‌مند است. تانزانیا نیز میزبان معادن آهن و زغال‌سنگ است. این تمرکز نسبی بر منابع غیرفلزی نشان می‌دهد که ظرفیت‌های آهنی این منطقه هنوز به‌طورکامل توسعه نیافته و فرصتی طلایی برای سرمایه‌گذاری و اکتشافات بیشتر فراهم است.

با گسترش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل، انرژی و توسعه شهری، تقاضا برای فولاد در شرق افریقا به‌سرعت در حال افزایش است. کنیا و تانزانیا پروژه‌های بزرگی در زمینه احداث خطوط راه‌آهن، بنادر و نیروگاه‌ها در دست اجرا دارند. اتیوپی نیز با طرح‌های زیرساختی عظیم، نیاز فزاینده‌ای به فولاد دارد. تامین این نیازها عمدتا از طریق واردات، به‌ویژه از کشورهای آسیایی انجام می‌شود. تولید محلی فولاد هنوز در سطح محدودی است و بیشتر در قالب کارخانه‌های نورد مجدد با استفاده از بیلت یا قراضه وارداتی فعالیت می‌کنند. نبود یک کارخانه فولاد یکپارچه و در مقیاس صنعتی، شکاف آشکاری را در زنجیره تامین منطقه‌ای نشان می‌دهد. در حالی ‌که اتیوپی برنامه‌هایی برای احداث کارخانه فولاد در نظر دارد، اما این پروژه‌ها به دانش فنی و سرمایه خارجی نیاز دارند. در چنین بستری، شرق افریقا می‌تواند همزمان از صادرات فولاد نهایی ایران در کوتاه‌مدت و از ایجاد مشترک تاسیسات تولیدی در بلندمدت منتفع شود.

جمعیت بزرگ و رو به رشد شرق افریقا، زمینه‌ساز توسعه بازار کار صنعتی است. نرخ سواد در این منطقه به‌شکل چشمگیری افزایش یافته و موسسات فنی در کشورهایی چون کنیا، اتیوپی و رواندا، مهندسان و نیروی فنی موردنیاز صنایع‌معدنی و فولاد را تربیت می‌کنند. پایین بودن نسبی هزینه‌های نیروی کار و تسلط گسترده به زبان انگلیسی، همکاری با تیم‌های فنی ایرانی را تسهیل کرده است. بسیاری از دولت‌های منطقه، توسعه مهارت‌های صنعتی را در اولویت قرار داده‌اند که این موضوع می‌تواند مکملی موثر برای برنامه‌های انتقال فناوری و آموزش مشترک با ایران باشد.

چشم‌انداز انرژی در شرق افریقا، باوجود برخی چالش‌ها، آینده‌ای امیدبخش دارد. اتیوپی با برخورداری از منابع عظیم نیروی برقابی و ظرفیت زمین‌گرمایی، امکان تامین برق ارزان‌قیمت برای صنایع انرژی‌بر همچون فولادسازی را فراهم می‌کند. کنیا و تانزانیا نیز در حال افزایش ظرفیت تولید برق خود هستند. البته در برخی از کشورهای کوچک‌تر یا مناطق روستایی، دسترسی به برق هنوز محدود است و اجرای پروژه‌های صنعتی ممکن است نیازمند احداث نیروگاه‌های اختصاصی باشد که این خود فرصت‌هایی برای سرمایه‌گذاری مشترک را فراهم می‌سازد. افزون بر این، اکتشافات اخیر نفت و گاز در اوگاندا، کنیا و تانزانیا نویدبخش ورود منابع جدید انرژی به بازار است. برای نمونه، گاز طبیعی تانزانیا می‌تواند مبنای ایجاد یک واحد احیای مستقیم آهن در منطقه باشد. از منظر لجستیکی، شرق افریقا از مزیت دسترسی به اقیانوس هند از طریق بنادر مهم برخوردار است. همزمان، شبکه ریلی در حال توسعه، جابه‌جایی کالاهای سنگین مانند مواد معدنی و فولاد را تسهیل خواهد کرد. با این حال، حمل‌ونقل درون‌منطقه‌ای هنوز با محدودیت‌هایی روبه‌روست، اما تلاش‌های فزاینده‌ای برای ارتقای همکاری‌های منطقه‌ای در جریان است. به‌طورکلی، بهبود تدریجی زیرساخت‌های ارتباطی، شرق افریقا را به زمینی حاصلخیز برای سرمایه‌گذاری‌های صنعتی بدل می‌سازد، چراکه مواد اولیه و محصولات نهایی می‌توانند با سهولت بیشتری به بازارهای هدف برسند.

جنوب‌افریقا؛ بازیگر بالغ و شریک راهبردی

جنوب‌افریقا یکی از کهن‌ترین و غنی‌ترین مناطق معدنی قاره است؛ منطقه‌ای که نه‌تنها از منابع قابل‌توجهی از سنگ‌آهن، منگنز و کروم بهره‌مند است، بلکه زیرساخت‌های صنعتی و لجستیکی آن نیز نسبت به سایر مناطق پیشرفته‌تر است. افریقای‌جنوبی، به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده سنگ‌آهن و فولاد قاره، قلب تپنده زنجیره ارزش فولاد در این منطقه محسوب می‌شود. 

زیمبابوه، بوتسوانا و نامیبیا نیز دارای ذخایر معدنی و انرژی هستند که اگرچه در مقیاسی کوچک‌تر، اما ظرفیت مشارکت در صنعت فولاد را دارند. این منطقه علاوه بر سنگ‌آهن، منبعی کلیدی برای منگنز (ماده حیاتی برای تولید آلیاژهای فولادی) و کروم (ضروری برای فولاد ضدزنگ) به‌شمار می‌رود. ذخایر گسترده زغال‌سنگ نیز سنت دیرینه استفاده از کوره‌های بلند را تقویت کرده است. 

در کنار اینها، حضور شرکت‌های معدنی بالغ و مستقر در افریقای‌جنوبی، فرصت‌هایی جذاب برای سرمایه‌گذاران ایرانی به‌ویژه در قالب خرید سهام، مشارکت راهبردی و تبادل فناوری فراهم می‌کند. افریقای‌جنوبی تنها کشور جنوب صحرای افریقاست که زنجیره کامل تولید فولاد را داراست؛ از استخراج سنگ‌آهن تا تولید محصولات نهایی. این کشور ظرفیت تولید ۶ تا ۷ میلیون تن فولاد در سال را دارد و در دوره‌هایی صادرکننده عمده فولاد به سایر کشورهای قاره بوده است. تقاضای داخلی از سوی بخش‌های ساخت‌وساز، صنایع‌معدنی، خودروسازی و زیرساخت تامین می‌شود. با این حال، صنعت فولاد این کشور با چالش‌هایی همچون فرسودگی فناوری، هزینه‌های بالای انرژی و رقابت‌پذیری روبه‌روست و در جست‌وجوی بازسازی و جذب مشارکت‌های بین‌المللی است.

سایر کشورهای جنوب‌افریقا، مانند زامبیا، موزامبیک و آنگولا در حال توسعه زیرساخت‌های معدنی، راه‌آهن و شهری هستند و تقاضای رو به رشدی برای فولاد دارند. کارخانه فولادسازی یکپارچه زیمبابوه که مدت‌ها تعطیل بوده، نیز در برنامه‌های احیا قرار دارد؛ حوزه‌ای که تخصص ایرانی می‌تواند نقشی موثر ایفا کند. در مجموع جایگاه صنعتی بالاتر این منطقه، آن را همزمان به رقیب و شریک راهبردی ایران در بازار فولاد افریقا بدل کرده است.

سخن پایانی

یکی از مزایای کلیدی جنوب افریقا، وجود نیروی کار متخصص در حوزه معدن و فولاد است. مهندسان و تکنسین‌های افریقای‌جنوبی از زبده‌ترین نیروهای انسانی در سطح قاره هستند. هرچند هزینه نیروی کار در این کشور بالاتر از سایر نقاط افریقاست، اما کیفیت بالا و قابلیت‌های فنی آن فرصت مناسبی برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کند. کشورهای دیگر مانند زامبیا و زیمبابوه نیز میراثی از آموزش صنعتی دارند که نیازمند بروزرسانی است. تسلط گسترده به زبان انگلیسی، امکان ارتباط مستقیم با تیم‌های ایرانی را تسهیل می‌کند و زمینه‌ساز انتقال دانش فنی، همکاری‌های آموزشی و بهره‌گیری دوطرفه از تجربیات خواهد بود.