ایران؛ قطب صادرات انرژی منطقه
ایران، یکی از بزرگ‌ترین دارندگان منابع انرژی در جهان، همچنان نقش کلیدی در تامین گاز و برق کشورهای همسایه ایفا می‌کند. باوجود تحریم‌های اقتصادی و برخی موانع داخلی، صادرات گاز و برق به ترکیه، عراق، ارمنستان، افغانستان و پاکستان ادامه دارد و ایران تلاش می‌کند با توسعه زیرساخت‌ها و بازارهای جدید، جایگاه خود را در بازار انرژی منطقه تثبیت کند. صادرات انرژی نه‌تنها نقش مهمی در دیپلماسی اقتصادی ایران دارد، بلکه به‌عنوان یکی از منابع اصلی درآمدهای ارزی کشور نیز محسوب می‌شود.
گاز ایران؛ نقطه قوت در بازار انرژی منطقه
ایران دومین دارنده ذخایر گاز طبیعی در جهان است و صادرات گاز آن از طریق خطوط لوله به کشورهای ترکیه، عراق، ارمنستان و آذربایجان انجام می‌شود. همچنین مذاکراتی برای صادرات گاز به پاکستان و عمان در جریان است. در حالی که تحریم‌ها و افزایش مصرف داخلی از چالش‌های موجود در این مسیر هستند، ایران همچنان یکی از تامین‌کنندگان اصلی گاز در منطقه محسوب می‌شود.
بررسی مقاصد اصلی صادرات گاز ایران
ترکیه: ترکیه یکی از بزرگ‌ترین مشتریان گاز ایران است که براساس قراردادهای بلندمدت، بخش مهمی از نیازهای خود را از ایران تامین می‌کند. با این حال، توسعه منابع گاز طبیعی ترکیه و افزایش واردات از روسیه و آذربایجان ممکن است، موقعیت ایران را در این بازار تحت‌تاثیر قرار دهد.
عراق: ایران با صادرات گاز به عراق، بخشی از نیازهای این کشور برای تولید برق را تامین می‌کند. با این حال، مشکلات دریافت مطالبات مالی از عراق، یکی از چالش‌های اصلی ایران در این حوزه است.
ارمنستان و آذربایجان: تبادل گاز با این دو کشور بیشتر به‌صورت تهاتر انجام می‌شود، به‌گونه‌ای که ایران در ازای گاز، از ارمنستان برق وارد می‌کند.
پاکستان و عمان: پروژه خط لوله صلح میان ایران و پاکستان یکی از مهم‌ترین طرح‌های انرژی منطقه است، اما اجرای آن با موانع مختلفی از جمله تحریم‌های امریکا مواجه شده است. مذاکرات با عمان نیز برای صادرات گاز مایع ادامه دارد.
صادرات برق؛ حفظ جایگاه در بازار همسایگان
ایران علاوه بر گاز، به کشورهای همسایه برق نیز صادر می‌کند. عراق، افغانستان، پاکستان و ارمنستان از مشتریان اصلی برق ایران هستند. عراق به‌دلیل کمبود تولید داخلی، بیشترین وابستگی را به برق ایران دارد. ایران در تلاش است تا با افزایش ظرفیت تولید و بهبود شبکه‌های انتقال، صادرات برق را افزایش دهد.
چالش‌های قیمت‌گذاری انرژی صادراتی
یکی از مسائل کلیدی در صادرات انرژی ایران، قیمت‌گذاری است. گاز ایران نسبت به رقبا با نرخ پایین‌تری عرضه می‌شود که می‌تواند درآمدهای ارزی را محدود کند. همچنین، نرخ برق صادراتی تحت‌تاثیر یارانه‌های داخلی و مشکلات دریافت مطالبات از برخی کشورها قرار دارد.
مهم‌ترین بازارهای صادرات برق ایران
عراق: ایران سالانه میلیاردها کیلووات ساعت برق به عراق صادر می‌کند. وابستگی عراق به برق ایران به‌حدی است که در صورت قطع صادرات، شبکه برق این کشور دچار بحران می‌شود.
افغانستان: ایران به‌ویژه در مناطق غربی افغانستان تامین‌کننده اصلی برق است. با تغییرات سیاسی اخیر در این کشور، وضعیت قراردادهای انرژی همچنان نامشخص است.
پاکستان: بخش‌هایی از پاکستان به برق ایران وابسته هستند و مذاکراتی برای افزایش ظرفیت صادرات به این کشور در جریان است.
ارمنستان و ترکمنستان: این دو کشور با ایران قراردادهای تبادل انرژی دارند که در قالب تهاتر برق و گاز انجام می‌شود.
عوامل تاثیرگذار بر قیمت‌گذاری انرژی ایران
رقابت منطقه‌ای: ایران باید قیمت‌گذاری خود را متناسب با نرخ گاز و برق کشورهای دیگر تنظیم کند تا در بازار رقابتی باقی بماند.
تحریم‌ها و محدودیت‌های بانکی: تحریم‌های اقتصادی موجب شده‌اند که برخی کشورها در پرداخت هزینه‌های گاز و برق به ایران مشکل داشته باشند.
هزینه‌های انتقال و تولید: هزینه‌های بالای تولید و انتقال انرژی به برخی مقاصد می‌تواند بر سودآوری صادرات تاثیرگذار باشد.
مسیر پیش‌رو؛ فرصت‌های جدید برای توسعه صادرات
برای حفظ و گسترش بازارهای صادراتی، ایران باید در چندین حوزه کلیدی سرمایه‌گذاری کند. متنوع‌سازی مقاصد صادراتی، تقویت زیرساخت‌های انتقال انرژی، بهبود سیاست‌های قیمت‌گذاری و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند به افزایش سهم ایران در بازار انرژی منطقه کمک کنند.
همچنین، بهره‌گیری از دیپلماسی اقتصادی و همکاری‌های بین‌المللی می‌تواند مسیر جدیدی برای توسعه صادرات انرژی ایران فراهم کند.
افق ۱۰ سال آینده ایران؛ تبدیل شدن به هاب انرژی
حمیدرضا صالحی، رئیس هیات‌مدیره فدراسیون صادرات انرژی و صنایع وابسته ایران بااشاره به تاسیس این فدراسیون به صمت گفت: فدراسیون صادرات انرژی و صنایع وابسته ایران سال ۱۳۸۹ به‌منظور ساماندهی تشکلی فرآیندهای تولید و صادرات کالاها و خدمات صنایع انرژی ایران و حفظ توازن و نظم و فراهم کردن امکان بهره‌برداری بیشتر از سرمایه‌گذاری و تولید انرژی در اتاق ایران تاسیس شد. هدف اولیه این فدراسیون این بود که از ظرفیت صنعت احداث و انرژی در کشور استفاده شود و این بخش از اقتصاد صدای واحدی در فدراسیون داشته باشد.
صالحی گفت: تشکل‌های تشکیل‌دهنده فدراسیون صادرات انرژی و صنایع وابسته ایران حدود ۶۵ درصد صادرات غیرنفتی ایران را در اختیار دارند و این عدد ۴۵ میلیارد دلار است؛ تلاش ما این است که در کنار اتاق ایران و هیات‌رئیسه اتاق ایران، این ظرفیت‌ها را جذب اتاق کنیم. تلاش و هدف‌گذاری ما این است که ایران در ۱۰ سال آینده به هاب انرژی و احداث (برق و گاز، نفت و سدسازی) منطقه تبدیل شود. صنایع این حوزه از آخرین استانداردها برخوردار هستند و از هیچ رانتی در کشور استفاده نکرده‌اند.
وی ادامه داد: هدف ما این است که در کنار اتاق ایران قرار گیریم و می‌توانیم کارشناسان و کارآفرینان زیادی را در اتاق ایران جذب کنیم و در بالا رفتن سهم GDP داشته باشیم.
صالحی در رابطه با قیمت‌گذاری دستوری در زمینه فروش برق نیز اظهار کرد: مشکل اینجاست که دولت اقدام به قیمت‌گذاری دستوری در زمینه فروش برق می‌کند. این در حالی است که بخش خصوصی به‌راحتی می‌تواند از طریق انعقاد قرارداد با صنایع بزرگ و متوسط نیاز آنها را برطرف سازد، اما زمینه‌های قانونی چنین روابطی فراهم نشده است. این حلقه مفقوده است که مقام معظم رهبری را بر آن داشته که مدام به مقامات دولتی توصیه و تذکر دهند که از ظرفیت بخش خصوصی استفاده کنند. دولت از بخش خصوصی توقع دارد که نیروگاه بسازد و سرمایه‌گذاری کند، بعد تسلطی بر نرخ فروش نداشته باشد و با قیمتی که دولت تعیین می‌کند، برق خود را به‌فروش برساند.
دولت برق را از نیروگاه‌های بخش خصوصی ۱۵۰تومان می‌خرد، بعد هزار و 500 تومان می‌فروشد. سوال این است که وقتی بخش خصوصی برق را ۱۵۰تومان می‌فروشد و دولت هم با بهانه اینکه پول گاز را از نیروگاه‌ها نمی‌گیرد، با نرخ پایین برق را خریداری می‌کند و با ۱۰برابر قیمت به صنایع می‌فروشد؛ امروز دولت باید تصمیم خود را بگیرد که آیا مایل است ناترازی‌های فعلی ادامه یابد یا اینکه برای مشارکت بخش خصوصی برنامه‌ریزی می‌کند؟
رئیس هیات‌مدیره فدراسیون صادرات انرژی و صنایع وابسته ایران به ظرفیت فدراسیون صادرات انرژی و صنایع وابسته ایران اشاره کرد که می‌توان از ظرفیت آن در دیپلماسی اقتصادی و معاونت بین‌الملل اتاق ایران استفاده کرد. به‌گفته صالحی، فدراسیون ظرفیت‌هایی دارد که می‌تواند ناترازی برق و گاز را با سرمایه‌گذاری جدید رفع کند. برای این مسئله، تقاضا وجود دارد و فدراسیون می‌تواند با سرمایه‌گذاری جدید، عرضه را تامین و با کمک و همکاری اتاق ایران، پیشنهاد جدیدی به دولت و وزارت نیرو ارائه کند.
سخن پایانی
صادرات انرژی همواره یکی از ابزارهای کلیدی ایران در تعاملات اقتصادی و سیاسی منطقه‌ای بوده است. باوجود چالش‌های پیش‌رو، ظرفیت‌های بالای ایران در این حوزه فرصتی بزرگ برای تقویت جایگاه کشور در بازارهای جهانی محسوب می‌شود. در شرایط کنونی، اجرای اصلاحات ساختاری، افزایش بهره‌وری تولید و توسعه همکاری‌های بین‌المللی می‌تواند نه‌تنها درآمدهای ارزی کشور را افزایش دهد، بلکه ایران را به یک بازیگر تاثیرگذارتر در عرصه انرژی جهانی تبدیل کند. همچنین، تلاش برای دریافت مطالبات معوقه و تدوین قراردادهای هوشمندانه‌تر می‌تواند نقش مهمی در بهبود وضعیت صادرات انرژی ایران داشته باشد.
